१५१
वैशम्पायन उवाच||
ततो रात्र्यां व्यतीतायामन्नमादाय पाण्डवः |
भीमसेनो ययौ तत्र यत्रासौ पुरुषादकः ||१||
आसाद्य तु वनं तस्य रक्षसः पाण्डवो बली |
आजुहाव ततो नाम्ना तदन्नमुपयोजयन् ||२||
ततः स राक्षसः श्रुत्वा भीमसेनस्य तद्वचः |
आजगाम सुसङ्क्रुद्धो यत्र भीमो व्यवस्थितः ||३||
महाकायो महावेगो दारयन्निव मेदिनीम् |
त्रिशिखां भृकुटिं कृत्वा संदश्य दशनच्छदम् ||४||
भुञ्जानमन्नं तं दृष्ट्वा भीमसेनं स राक्षसः |
विवृत्य नयने क्रुद्ध इदं वचनमब्रवीत् ||५||
कोऽयमन्नमिदं भुङ्क्ते मदर्थमुपकल्पितम् |
पश्यतो मम दुर्बुद्धिर्यियासुर्यमसादनम् ||६||
भीमसेनस्तु तच्छ्रुत्वा प्रहसन्निव भारत |
राक्षसं तमनादृत्य भुङ्क्त एव पराङ्मुखः ||७||
ततः स भैरवं कृत्वा समुद्यम्य करावुभौ |
अभ्यद्रवद्भीमसेनं जिघांसुः पुरुषादकः ||८||
तथापि परिभूयैनं नेक्षमाणो वृकोदरः |
राक्षसं भुङ्क्त एवान्नं पाण्डवः परवीरहा ||९||
अमर्षेण तु सम्पूर्णः कुन्तीपुत्रस्य राक्षसः |
जघान पृष्ठं पाणिभ्यामुभाभ्यां पृष्ठतः स्थितः ||१०||
तथा बलवता भीमः पाणिभ्यां भृशमाहतः |
नैवावलोकयामास राक्षसं भुङ्क्त एव सः ||११||
ततः स भूयः सङ्क्रुद्धो वृक्षमादाय राक्षसः |
ताडयिष्यंस्तदा भीमं पुनरभ्यद्रवद्बली ||१२||
ततो भीमः शनैर्भुक्त्वा तदन्नं पुरुषर्षभः |
वार्युपस्पृश्य संहृष्टस्तस्थौ युधि महाबलः ||१३||
क्षिप्तं क्रुद्धेन तं वृक्षं प्रतिजग्राह वीर्यवान् |
सव्येन पाणिना भीमः प्रहसन्निव भारत ||१४||
ततः स पुनरुद्यम्य वृक्षान्बहुविधान्बली |
प्राहिणोद्भीमसेनाय तस्मै भीमश्च पाण्डवः ||१५||
तद्वृक्षयुद्धमभवन्महीरुहविनाशनम् |
घोररूपं महाराज बकपाण्डवयोर्महत् ||१६||
नाम विश्राव्य तु बकः समभिद्रुत्य पाण्डवम् |
भुजाभ्यां परिजग्राह भीमसेनं महाबलम् ||१७||
भीमसेनोऽपि तद्रक्षः परिरभ्य महाभुजः |
विस्फुरन्तं महावेगं विचकर्ष बलाद्बली ||१८||
स कृष्यमाणो भीमेन कर्षमाणश्च पाण्डवम् |
समयुज्यत तीव्रेण श्रमेण पुरुषादकः ||१९||
तयोर्वेगेन महता पृथिवी समकम्पत |
पादपांश्च महाकायांश्चूर्णयामासतुस्तदा ||२०||
हीयमानं तु तद्रक्षः समीक्ष्य भरतर्षभ |
निष्पिष्य भूमौ पाणिभ्यां समाजघ्ने वृकोदरः ||२१||
ततोऽस्य जानुना पृष्ठमवपीड्य बलादिव |
बाहुना परिजग्राह दक्षिणेन शिरोधराम् ||२२||
सव्येन च कटीदेशे गृह्य वाससि पाण्डवः |
तद्रक्षो द्विगुणं चक्रे नदन्तं भैरवान्रवान् ||२३||
ततोऽस्य रुधिरं वक्त्रात्प्रादुरासीद्विशां पते |
भज्यमानस्य भीमेन तस्य घोरस्य रक्षसः ||२४||
१५२
वैशम्पायन उवाच||
तेन शब्देन वित्रस्तो जनस्तस्याथ रक्षसः |
निष्पपात गृहाद्राजन्सहैव परिचारिभिः ||१||
तान्भीतान्विगतज्ञानान्भीमः प्रहरतां वरः |
सान्त्वयामास बलवान्समये च न्यवेशयत् ||२||
न हिंस्या मानुषा भूयो युष्माभिरिह कर्हिचित् |
हिंसतां हि वधः शीघ्रमेवमेव भवेदिति ||३||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा तानि रक्षांसि भारत |
एवमस्त्विति तं प्राहुर्जगृहुः समयं च तम् ||४||
ततः प्रभृति रक्षांसि तत्र सौम्यानि भारत |
नगरे प्रत्यदृश्यन्त नरैर्नगरवासिभिः ||५||
ततो भिमस्तमादाय गतासुं पुरुषादकम् |
द्वारदेशे विनिक्षिप्य जगामानुपलक्षितः ||६||
ततः स भीमस्तं हत्वा गत्वा ब्राह्मणवेश्म तत् |
आचचक्षे यथावृत्तं राज्ञः सर्वमशेषतः ||७||
ततो नरा विनिष्क्रान्ता नगरात्काल्यमेव तु |
ददृशुर्निहतं भूमौ राक्षसं रुधिरोक्षितम् ||८||
तमद्रिकूटसदृशं विनिकीर्णं भयावहम् |
एकचक्रां ततो गत्वा प्रवृत्तिं प्रददुः परे ||९||
ततः सहस्रशो राजन्नरा नगरवासिनः |
तत्राजग्मुर्बकं द्रष्टुं सस्त्रीवृद्धकुमारकाः ||१०||
ततस्ते विस्मिताः सर्वे कर्म दृष्ट्वातिमानुषम् |
दैवतान्यर्चयां चक्रुः सर्व एव विशां पते ||११||
ततः प्रगणयामासुः कस्य वारोऽद्य भोजने |
ज्ञात्वा चागम्य तं विप्रं पप्रच्छुः सर्व एव तत् ||१२||
एवं पृष्टस्तु बहुशो रक्षमाणश्च पाण्डवान् |
उवाच नागरान्सर्वानिदं विप्रर्षभस्तदा ||१३||
आज्ञापितं मामशने रुदन्तं सह बन्धुभिः |
ददर्श ब्राह्मणः कश्चिन्मन्त्रसिद्धो महाबलः ||१४||
परिपृच्छ्य स मां पूर्वं परिक्लेशं पुरस्य च |
अब्रवीद्ब्राह्मणश्रेष्ठ आश्वास्य प्रहसन्निव ||१५||
प्रापयिष्याम्यहं तस्मै इदमन्नं दुरात्मने |
मन्निमित्तं भयं चापि न कार्यमिति वीर्यवान् ||१६||
स तदन्नमुपादाय गतो बकवनं प्रति |
तेन नूनं भवेदेतत्कर्म लोकहितं कृतम् ||१७||
ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे क्षत्रियाश्च सुविस्मिताः |
वैश्याः शूद्राश्च मुदिताश्चक्रुर्ब्रह्ममहं तदा ||१८||
ततो जानपदाः सर्वे आजग्मुर्नगरं प्रति |
तदद्भुततमं द्रष्टुं पार्थास्तत्रैव चावसन् ||१९||
चैत्ररथपर्व
१५३
जनमेजय उवाच||
ते तथा पुरुषव्याघ्रा निहत्य बकराक्षसम् |
अत ऊर्ध्वं ततो ब्रह्मन्किमकुर्वत पाण्डवाः ||१||
वैशम्पायन उवाच||
तत्रैव न्यवसन्राजन्निहत्य बकराक्षसम् |
अधीयानाः परं ब्रह्म ब्राह्मणस्य निवेशने ||२||
ततः कतिपयाहस्य ब्राह्मणः संशितव्रतः |
प्रतिश्रयार्थं तद्वेश्म ब्राह्मणस्याजगाम ह ||३||
स सम्यक्पूजयित्वा तं विद्वान्विप्रर्षभस्तदा |
ददौ प्रतिश्रयं तस्मै सदा सर्वातिथिव्रती ||४||
ततस्ते पाण्डवाः सर्वे सह कुन्त्या नरर्षभाः |
उपासां चक्रिरे विप्रं कथयानं कथास्तदा ||५||
कथयामास देशान्स तीर्थानि विविधानि च |
राज्ञां च विविधाश्चर्याः पुराणि विविधानि च ||६||
स तत्राकथयद्विप्रः कथान्ते जनमेजय |
पाञ्चालेष्वद्भुताकारं याज्ञसेन्याः स्वयंवरम् ||७||
धृष्टद्युम्नस्य चोत्पत्तिमुत्पत्तिं च शिखण्डिनः |
अयोनिजत्वं कृष्णाया द्रुपदस्य महामखे ||८||
तदद्भुततमं श्रुत्वा लोके तस्य महात्मनः |
विस्तरेणैव पप्रच्छुः कथां तां पुरुषर्षभाः ||९||
कथं द्रुपदपुत्रस्य धृष्टद्युम्नस्य पावकात् |
वेदिमध्याच्च कृष्णायाः सम्भवः कथमद्भुतः ||१०||
कथं द्रोणान्महेष्वासात्सर्वाण्यस्त्राण्यशिक्षत |
कथं प्रियसखायौ तौ भिन्नौ कस्य कृतेन च ||११||
एवं तैश्चोदितो राजन्स विप्रः पुरुषर्षभैः |
कथयामास तत्सर्वं द्रौपदीसम्भवं तदा ||१२||
१५४
ब्राह्मण उवाच||
गङ्गाद्वारं प्रति महान्बभूवर्षिर्महातपाः |
भरद्वाजो महाप्राज्ञः सततं संशितव्रतः ||१||
सोऽभिषेक्तुं गतो गङ्गां पूर्वमेवागतां सतीम् |
ददर्शाप्सरसं तत्र घृताचीमाप्लुतामृषिः ||२||
तस्या वायुर्नदीतीरे वसनं व्यहरत्तदा |
अपकृष्टाम्बरां दृष्ट्वा तामृषिश्चकमे ततः ||३||
तस्यां संसक्तमनसः कौमारब्रह्मचारिणः |
हृष्टस्य रेतश्चस्कन्द तदृषिर्द्रोण आदधे ||४||
ततः समभवद्द्रोणः कुमारस्तस्य धीमतः |
अध्यगीष्ट स वेदांश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः ||५||
भरद्वाजस्य तु सखा पृषतो नाम पार्थिवः |
तस्यापि द्रुपदो नाम तदा समभवत्सुतः ||६||
स नित्यमाश्रमं गत्वा द्रोणेन सह पार्षतः |
चिक्रीडाध्ययनं चैव चकार क्षत्रियर्षभः ||७||
ततस्तु पृषतेऽतीते स राजा द्रुपदोऽभवत् |
द्रोणोऽपि रामं शुश्राव दित्सन्तं वसु सर्वशः ||८||
वनं तु प्रस्थितं रामं भरद्वाजसुतोऽब्रवीत् |
आगतं वित्तकामं मां विद्धि द्रोणं द्विजर्षभ ||९||
राम उवाच||
शरीरमात्रमेवाद्य मयेदमवशेषितम् |
अस्त्राणि वा शरीरं वा ब्रह्मन्नन्यतरं वृणु ||१०||
द्रोण उवाच||
अस्त्राणि चैव सर्वाणि तेषां संहारमेव च |
प्रयोगं चैव सर्वेषां दातुमर्हति मे भवान् ||११||
ब्राह्मण उवाच||
तथेत्युक्त्वा ततस्तस्मै प्रददौ भृगुनन्दनः |
प्रतिगृह्य ततो द्रोणः कृतकृत्योऽभवत्तदा ||१२||
सम्प्रहृष्टमनाश्चापि रामात्परमसंमतम् |
ब्रह्मास्त्रं समनुप्राप्य नरेष्वभ्यधिकोऽभवत् ||१३||
ततो द्रुपदमासाद्य भारद्वाजः प्रतापवान् |
अब्रवीत्पुरुषव्याघ्रः सखायं विद्धि मामिति ||१४||
द्रुपद उवाच||
नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा |
नाराजा पार्थिवस्यापि सखिपूर्वं किमिष्यते ||१५||
ब्राह्मण उवाच||
स विनिश्चित्य मनसा पाञ्चाल्यं प्रति बुद्धिमान् |
जगाम कुरुमुख्यानां नगरं नागसाह्वयम् ||१६||
तस्मै पौत्रान्समादाय वसूनि विविधानि च |
प्राप्ताय प्रददौ भीष्मः शिष्यान्द्रोणाय धीमते ||१७||
द्रोणः शिष्यांस्ततः सर्वानिदं वचनमब्रवीत् |
समानीय तदा विद्वान्द्रुपदस्यासुखाय वै ||१८||
आचार्यवेतनं किञ्चिद्धृदि सम्परिवर्तते |
कृतास्त्रैस्तत्प्रदेयं स्यात्तदृतं वदतानघाः ||१९||
यदा च पाण्डवाः सर्वे कृतास्त्राः कृतनिश्रमाः |
ततो द्रोणोऽब्रवीद्भूयो वेतनार्थमिदं वचः ||२०||
पार्षतो द्रुपदो नाम छत्रवत्यां नरेश्वरः |
तस्यापकृष्य तद्राज्यं मम शीघ्रं प्रदीयताम् ||२१||
ततः पाण्डुसुताः पञ्च निर्जित्य द्रुपदं युधि |
द्रोणाय दर्शयामासुर्बद्ध्वा ससचिवं तदा ||२२||
द्रोण उवाच||
प्रार्थयामि त्वया सख्यं पुनरेव नराधिप |
अराजा किल नो राज्ञः सखा भवितुमर्हति ||२३||
अतः प्रयतितं राज्ये यज्ञसेन मया तव |
राजासि दक्षिणे कूले भागीरथ्याहमुत्तरे ||२४||
ब्राह्मण उवाच||
असत्कारः स सुमहान्मुहूर्तमपि तस्य तु |
न व्येति हृदयाद्राज्ञो दुर्मनाः स कृशोऽभवत् ||२५||
१५५
ब्राह्मण उवाच||
अमर्षी द्रुपदो राजा कर्मसिद्धान्द्विजर्षभान् |
अन्विच्छन्परिचक्राम ब्राह्मणावसथान्बहून् ||१||
पुत्रजन्म परीप्सन्वै शोकोपहतचेतनः |
नास्ति श्रेष्ठं ममापत्यमिति नित्यमचिन्तयत् ||२||
जातान्पुत्रान्स निर्वेदाद्धिग्बन्धूनिति चाब्रवीत् |
निःश्वासपरमश्चासीद्द्रोणं प्रतिचिकीर्षया ||३||
प्रभावं विनयं शिक्षां द्रोणस्य चरितानि च |
क्षात्रेण च बलेनास्य चिन्तयन्नान्वपद्यत ||४||
प्रतिकर्तुं नृपश्रेष्ठो यतमानोऽपि भारत ||४||
अभितः सोऽथ कल्माषीं गङ्गाकूले परिभ्रमन् |
ब्राह्मणावसथं पुण्यमाससाद महीपतिः ||५||
तत्र नास्नातकः कश्चिन्न चासीदव्रती द्विजः |
तथैव नामहाभागः सोऽपश्यत्संशितव्रतौ ||६||
याजोपयाजौ ब्रह्मर्षी शाम्यन्तौ पृषतात्मजः |
संहिताध्ययने युक्तौ गोत्रतश्चापि काश्यपौ ||७||
तारणे युक्तरूपौ तौ ब्राह्मणावृषिसत्तमौ |
स तावामन्त्रयामास सर्वकामैरतन्द्रितः ||८||
बुद्ध्वा तयोर्बलं बुद्धिं कनीयांसमुपह्वरे |
प्रपेदे छन्दयन्कामैरुपयाजं धृतव्रतम् ||९||
पादशुश्रूषणे युक्तः प्रियवाक्सर्वकामदः |
अर्हयित्वा यथान्यायमुपयाजमुवाच सः ||१०||
येन मे कर्मणा ब्रह्मन्पुत्रः स्याद्द्रोणमृत्यवे |
उपयाज कृते तस्मिन्गवां दातास्मि तेऽर्बुदम् ||११||
यद्वा तेऽन्यद्द्विजश्रेष्ठ मनसः सुप्रियं भवेत् |
सर्वं तत्ते प्रदाताहं न हि मेऽस्त्यत्र संशयः ||१२||
इत्युक्तो नाहमित्येवं तमृषिः प्रत्युवाच ह |
आराधयिष्यन्द्रुपदः स तं पर्यचरत्पुनः ||१३||
ततः संवत्सरस्यान्ते द्रुपदं स द्विजोत्तमः |
उपयाजोऽब्रवीद्राजन्काले मधुरया गिरा ||१४||
ज्येष्ठो भ्राता ममागृह्णाद्विचरन्वननिर्झरे |
अपरिज्ञातशौचायां भूमौ निपतितं फलम् ||१५||
तदपश्यमहं भ्रातुरसाम्प्रतमनुव्रजन् |
विमर्शं सङ्करादाने नायं कुर्यात्कथञ्चन ||१६||
दृष्ट्वा फलस्य नापश्यद्दोषा येऽस्यानुबन्धिकाः |
विविनक्ति न शौचं यः सोऽन्यत्रापि कथं भवेत् ||१७||
संहिताध्ययनं कुर्वन्वसन्गुरुकुले च यः |
भैक्षमुच्छिष्टमन्येषां भुङ्क्ते चापि सदा सदा ||१८||
कीर्तयन्गुणमन्नानामघृणी च पुनः पुनः ||१८||
तमहं फलार्थिनं मन्ये भ्रातरं तर्कचक्षुषा |
तं वै गच्छस्व नृपते स त्वां संयाजयिष्यति ||१९||
जुगुप्समानो नृपतिर्मनसेदं विचिन्तयन् |
उपयाजवचः श्रुत्वा नृपतिः सर्वधर्मवित् ||२०||
अभिसम्पूज्य पूजार्हमृषिं याजमुवाच ह ||२०||
अयुतानि ददान्यष्टौ गवां याजय मां विभो |
द्रोणवैराभिसन्तप्तं त्वं ह्लादयितुमर्हसि ||२१||
स हि ब्रह्मविदां श्रेष्ठो ब्रह्मास्त्रे चाप्यनुत्तमः |
तस्माद्द्रोणः पराजैषीन्मां वै स सखिविग्रहे ||२२||
क्षत्रियो नास्ति तुल्योऽस्य पृथिव्यां कश्चिदग्रणीः |
कौरवाचार्यमुख्यस्य भारद्वाजस्य धीमतः ||२३||
द्रोणस्य शरजालानि प्राणिदेहहराणि च |
षडरत्नि धनुश्चास्य दृश्यतेऽप्रतिमं महत् ||२४||
स हि ब्राह्मणवेगेन क्षात्रं वेगमसंशयम् |
प्रतिहन्ति महेष्वासो भारद्वाजो महामनाः ||२५||
क्षत्रोच्छेदाय विहितो जामदग्न्य इवास्थितः |
तस्य ह्यस्त्रबलं घोरमप्रसह्यं नरैर्भुवि ||२६||
ब्राह्ममुच्चारयंस्तेजो हुताहुतिरिवानलः |
समेत्य स दहत्याजौ क्षत्रं ब्रह्मपुरःसरः ||२७||
ब्रह्मक्षत्रे च विहिते ब्रह्मतेजो विशिष्यते ||२७||
सोऽहं क्षत्रबलाद्धीनो ब्रह्मतेजः प्रपेदिवान् |
द्रोणाद्विशिष्टमासाद्य भवन्तं ब्रह्मवित्तमम् ||२८||
द्रोणान्तकमहं पुत्रं लभेयं युधि दुर्जयम् |
तत्कर्म कुरु मे याज निर्वपाम्यर्बुदं गवाम् ||२९||
तथेत्युक्त्वा तु तं याजो याज्यार्थमुपकल्पयत् |
गुर्वर्थ इति चाकाममुपयाजमचोदयत् ||३०||
याजो द्रोणविनाशाय प्रतिजज्ञे तथा च सः ||३०||
ततस्तस्य नरेन्द्रस्य उपयाजो महातपाः |
आचख्यौ कर्म वैतानं तदा पुत्रफलाय वै ||३१||
स च पुत्रो महावीर्यो महातेजा महाबलः |
इष्यते यद्विधो राजन्भविता ते तथाविधः ||३२||
भारद्वाजस्य हन्तारं सोऽभिसन्धाय भूमिपः |
आजह्रे तत्तथा सर्वं द्रुपदः कर्मसिद्धये ||३३||
याजस्तु हवनस्यान्ते देवीमाह्वापयत्तदा |
प्रैहि मां राज्ञि पृषति मिथुनं त्वामुपस्थितम् ||३४||
देव्युवाच||
अवलिप्तं मे मुखं ब्रह्मन्पुण्यान्गन्धान्बिभर्मि च |
सुतार्थेनोपरुद्धास्मि तिष्ठ याज मम प्रिये ||३५||
याज उवाच||
याजेन श्रपितं हव्यमुपयाजेन मन्त्रितम् |
कथं कामं न संदध्यात्सा त्वं विप्रैहि तिष्ठ वा ||३६||
ब्राह्मण उवाच||
एवमुक्ते तु याजेन हुते हविषि संस्कृते |
उत्तस्थौ पावकात्तस्मात्कुमारो देवसंनिभः ||३७||
ज्वालावर्णो घोररूपः किरीटी वर्म चोत्तमम् |
बिभ्रत्सखड्गः सशरो धनुष्मान्विनदन्मुहुः ||३८||
सोऽध्यारोहद्रथवरं तेन च प्रययौ तदा |
ततः प्रणेदुः पाञ्चालाः प्रहृष्टाः साधु साध्विति ||३९||
भयापहो राजपुत्रः पाञ्चालानां यशस्करः |
राज्ञः शोकापहो जात एष द्रोणवधाय वै ||४०||
इत्युवाच महद्भूतमदृश्यं खेचरं तदा ||४०||
कुमारी चापि पाञ्चाली वेदिमध्यात्समुत्थिता |
सुभगा दर्शनीयाङ्गी वेदिमध्या मनोरमा ||४१||
श्यामा पद्मपलाशाक्षी नीलकुञ्चितमूर्धजा |
मानुषं विग्रहं कृत्वा साक्षादमरवर्णिनी ||४२||
नीलोत्पलसमो गन्धो यस्याः क्रोशात्प्रवायति |
या बिभर्ति परं रूपं यस्या नास्त्युपमा भुवि ||४३||
तां चापि जातां सुश्रोणीं वागुवाचाशरीरिणी |
सर्वयोषिद्वरा कृष्णा क्षयं क्षत्रं निनीषति ||४४||
सुरकार्यमियं काले करिष्यति सुमध्यमा |
अस्या हेतोः क्षत्रियाणां महदुत्पत्स्यते भयम् ||४५||
तच्छ्रुत्वा सर्वपाञ्चालाः प्रणेदुः सिंहसङ्घवत् |
न चैतान्हर्षसम्पूणानियं सेहे वसुन्धरा ||४६||
तौ दृष्ट्वा पृषती याजं प्रपेदे वै सुतार्थिनी |
न वै मदन्यां जननीं जानीयातामिमाविति ||४७||
तथेत्युवाच तां याजो राज्ञः प्रियचिकीर्षया |
तयोश्च नामनी चक्रुर्द्विजाः सम्पूर्णमानसाः ||४८||
धृष्टत्वादतिधृष्णुत्वाद्धर्माद्द्युत्सम्भवादपि |
धृष्टद्युम्नः कुमारोऽयं द्रुपदस्य भवत्विति ||४९||
कृष्णेत्येवाब्रुवन्कृष्णां कृष्णाभूत्सा हि वर्णतः |
तथा तन्मिथुनं जज्ञे द्रुपदस्य महामखे ||५०||
धृष्टद्युम्नं तु पाञ्चाल्यमानीय स्वं विवेशनम् |
उपाकरोदस्त्रहेतोर्भारद्वाजः प्रतापवान् ||५१||
अमोक्षणीयं दैवं हि भावि मत्वा महामतिः |
तथा तत्कृतवान्द्रोण आत्मकीर्त्यनुरक्षणात् ||५२||
१५६
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा तु कौन्तेयाः शल्यविद्धा इवाभवन् |
सर्वे चास्वस्थमनसो बभूवुस्ते महारथाः ||१||
ततः कुन्ती सुतान्दृष्ट्वा विभ्रान्तान्गतचेतसः |
युधिष्ठिरमुवाचेदं वचनं सत्यवादिनी ||२||
चिररात्रोषिताः स्मेह ब्राह्मणस्य निवेशने |
रममाणाः पुरे रम्ये लब्धभैक्षा युधिष्ठिर ||३||
यानीह रमणीयानि वनान्युपवनानि च |
सर्वाणि तानि दृष्टानि पुनः पुनररिंदम ||४||
पुनर्दृष्टानि तान्येव प्रीणयन्ति न नस्तथा |
भैक्षं च न तथा वीर लभ्यते कुरुनन्दन ||५||
ते वयं साधु पाञ्चालान्गच्छाम यदि मन्यसे |
अपूर्वदर्शनं तात रमणीयं भविष्यति ||६||
सुभिक्षाश्चैव पाञ्चालाः श्रूयन्ते शत्रुकर्शन |
यज्ञसेनश्च राजासौ ब्रह्मण्य इति शुश्रुमः ||७||
एकत्र चिरवासो हि क्षमो न च मतो मम |
ते तत्र साधु गच्छामो यदि त्वं पुत्र मन्यसे ||८||
युधिष्ठिर उवाच||
भवत्या यन्मतं कार्यं तदस्माकं परं हितम् |
अनुजांस्तु न जानामि गच्छेयुर्नेति वा पुनः ||९||
वैशम्पायन उवाच||
ततः कुन्ती भीमसेनमर्जुनं यमजौ तथा |
उवाच गमनं ते च तथेत्येवाब्रुवंस्तदा ||१०||
तत आमन्त्र्य तं विप्रं कुन्ती राजन्सुतैः सह |
प्रतस्थे नगरीं रम्यां द्रुपदस्य महात्मनः ||११||
१५७
वैशम्पायन उवाच||
वसत्सु तेषु प्रच्छन्नं पाण्डवेषु महात्मसु |
आजगामाथ तान्द्रष्टुं व्यासः सत्यवतीसुतः ||१||
तमागतमभिप्रेक्ष्य प्रत्युद्गम्य परन्तपाः |
प्रणिपत्याभिवाद्यैनं तस्थुः प्राञ्जलयस्तदा ||२||
समनुज्ञाप्य तान्सर्वानासीनान्मुनिरब्रवीत् |
प्रसन्नः पूजितः पार्थैः प्रीतिपूर्वमिदं वचः ||३||
अपि धर्मेण वर्तध्वं शास्त्रेण च परन्तपाः |
अपि विप्रेषु वः पूजा पूजार्हेषु न हीयते ||४||
अथ धर्मार्थवद्वाक्यमुक्त्वा स भगवानृषिः |
विचित्राश्च कथास्तास्ताः पुनरेवेदमब्रवीत् ||५||
आसीत्तपोवने काचिदृषेः कन्या महात्मनः |
विलग्नमध्या सुश्रोणी सुभ्रूः सर्वगुणान्विता ||६||
कर्मभिः स्वकृतैः सा तु दुर्भगा समपद्यत |
नाध्यगच्छत्पतिं सा तु कन्या रूपवती सती ||७||
तपस्तप्तुमथारेभे पत्यर्थमसुखा ततः |
तोषयामास तपसा सा किलोग्रेण शङ्करम् ||८||
तस्याः स भगवांस्तुष्टस्तामुवाच तपस्विनीम् |
वरं वरय भद्रं ते वरदोऽस्मीति भामिनि ||९||
अथेश्वरमुवाचेदमात्मनः सा वचो हितम् |
पतिं सर्वगुणोपेतमिच्छामीति पुनः पुनः ||१०||
तामथ प्रत्युवाचेदमीशानो वदतां वरः |
पञ्च ते पतयो भद्रे भविष्यन्तीति शङ्करः ||११||
प्रतिब्रुवन्तीमेकं मे पतिं देहीति शङ्करम् |
पुनरेवाब्रवीद्देव इदं वचनमुत्तमम् ||१२||
पञ्चकृत्वस्त्वया उक्तः पतिं देहीत्यहं पुनः |
देहमन्यं गतायास्ते यथोक्तं तद्भविष्यति ||१३||
द्रुपदस्य कुले जाता कन्या सा देवरूपिणी |
निर्दिष्टा भवतां पत्नी कृष्णा पार्षत्यनिन्दिता ||१४||
पाञ्चालनगरं तस्मात्प्रविशध्वं महाबलाः |
सुखिनस्तामनुप्राप्य भविष्यथ न संशयः ||१५||
एवमुक्त्वा महाभागः पाण्डवानां पितामहः |
पार्थानामन्त्र्य कुन्तीं च प्रातिष्ठत महातपाः ||१६||
१५८
वैशम्पायन उवाच||
ते प्रतस्थुः पुरस्कृत्य मातरं पुरुषर्षभाः |
समैरुदङ्मुखैर्मार्गैर्यथोद्दिष्टं परन्तपाः ||१||
ते गच्छन्तस्त्वहोरात्रं तीर्थं सोमश्रवायणम् |
आसेदुः पुरुषव्याघ्रा गङ्गायां पाण्डुनन्दनाः ||२||
उल्मुकं तु समुद्यम्य तेषामग्रे धनञ्जयः |
प्रकाशार्थं ययौ तत्र रक्षार्थं च महायशाः ||३||
तत्र गङ्गाजले रम्ये विविक्ते क्रीडयन्स्त्रियः |
ईर्ष्युर्गन्धर्वराजः स्म जलक्रीडामुपागतः ||४||
शब्दं तेषां स शुश्राव नदीं समुपसर्पताम् |
तेन शब्देन चाविष्टश्चुक्रोध बलवद्बली ||५||
स दृष्ट्वा पाण्डवांस्तत्र सह मात्रा परन्तपान् |
विस्फारयन्धनुर्घोरमिदं वचनमब्रवीत् ||६||
सन्ध्या संरज्यते घोरा पूर्वरात्रागमेषु या |
अशीतिभिस्त्रुटैर्हीनं तं मुहूर्तं प्रचक्षते ||७||
विहितं कामचाराणां यक्षगन्धर्वरक्षसाम् |
शेषमन्यन्मनुष्याणां कामचारमिह स्मृतम् ||८||
लोभात्प्रचारं चरतस्तासु वेलासु वै नरान् |
उपक्रान्ता निगृह्णीमो राक्षसैः सह बालिशान् ||९||
ततो रात्रौ प्राप्नुवतो जलं ब्रह्मविदो जनाः |
गर्हयन्ति नरान्सर्वान्बलस्थान्नृपतीनपि ||१०||
आरात्तिष्ठत मा मह्यं समीपमुपसर्पत |
कस्मान्मां नाभिजानीत प्राप्तं भागीरथीजलम् ||११||
अङ्गारपर्णं गन्धर्वं वित्त मां स्वबलाश्रयम् |
अहं हि मानी चेर्ष्युश्च कुबेरस्य प्रियः सखा ||१२||
अङ्गारपर्णमिति च ख्यतं वनमिदं मम |
अनु गङ्गां च वाकां च चित्रं यत्र वसाम्यहम् ||१३||
न कुणपाः शृङ्गिणो वा न देवा न च मानुषाः |
इदं समुपसर्पन्ति तत्किं समुपसर्पथ ||१४||
अर्जुन उवाच||
समुद्रे हिमवत्पार्श्वे नद्यामस्यां च दुर्मते |
रात्रावहनि सन्धौ च कस्य कॢप्तः परिग्रहः ||१५||
वयं च शक्तिसम्पन्ना अकाले त्वामधृष्णुमः |
अशक्ता हि क्षणे क्रूरे युष्मानर्चन्ति मानवाः ||१६||
पुरा हिमवतश्चैषा हेमशृङ्गाद्विनिःसृता |
गङ्गा गत्वा समुद्राम्भः सप्तधा प्रतिपद्यते ||१७||
इयं भूत्वा चैकवप्रा शुचिराकाशगा पुनः |
देवेषु गङ्गा गन्धर्व प्राप्नोत्यलकनन्दताम् ||१८||
तथा पितृन्वैतरणी दुस्तरा पापकर्मभिः |
गङ्गा भवति गन्धर्व यथा द्वैपायनोऽब्रवीत् ||१९||
असम्बाधा देवनदी स्वर्गसम्पादनी शुभा |
कथमिच्छसि तां रोद्धुं नैष धर्मः सनातनः ||२०||
अनिवार्यमसम्बाधं तव वाचा कथं वयम् |
न स्पृशेम यथाकामं पुण्यं भागीरथीजलम् ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
अङ्गारपर्णस्तच्छ्रुत्वा क्रुद्ध आनम्य कार्मुकम् |
मुमोच सायकान्दीप्तानहीनाशीविषानिव ||२२||
उल्मुकं भ्रामयंस्तूर्णं पाण्डवश्चर्म चोत्तमम् |
व्यपोवाह शरांस्तस्य सर्वानेव धनञ्जयः ||२३||
अर्जुन उवाच||
बिभीषिकैषा गन्धर्व नास्त्रज्ञेषु प्रयुज्यते |
अस्त्रज्ञेषु प्रयुक्तैषा फेनवत्प्रविलीयते ||२४||
मानुषानति गन्धर्वान्सर्वान्गन्धर्व लक्षये |
तस्मादस्त्रेण दिव्येन योत्स्येऽहं न तु मायया ||२५||
पुरास्त्रमिदमाग्नेयं प्रादात्किल बृहस्पतिः |
भरद्वाजस्य गन्धर्व गुरुपुत्रः शतक्रतोः ||२६||
भरद्वाजादग्निवेश्यो अग्निवेश्याद्गुरुर्मम |
स त्विदं मह्यमददाद्द्रोणो ब्राह्मणसत्तमः ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा पाण्डवः क्रुद्धो गन्धर्वाय मुमोच ह |
प्रदीप्तमस्त्रमाग्नेयं ददाहास्य रथं तु तत् ||२८||
विरथं विप्लुतं तं तु स गन्धर्वं महाबलम् |
अस्त्रतेजःप्रमूढं च प्रपतन्तमवाङ्मुखम् ||२९||
शिरोरुहेषु जग्राह माल्यवत्सु धनञ्जयः |
भ्रातृन्प्रति चकर्षाथ सोऽस्त्रपातादचेतसम् ||३०||
युधिष्ठिरं तस्य भार्या प्रपेदे शरणार्थिनी |
नाम्ना कुम्भीनसी नाम पतित्राणमभीप्सती ||३१||
गन्धर्व्युवाच||
त्राहि त्वं मां महाराज पतिं चेमं विमुञ्च मे |
गन्धर्वीं शरणं प्राप्तां नाम्ना कुम्बीनसीं प्रभो ||३२||
युधिष्ठिर उवाच||
युद्धे जितं यशोहीनं स्त्रीनाथमपराक्रमम् |
को नु हन्याद्रिपुं त्वादृङ्मुञ्चेमं रिपुसूदन ||३३||
अर्जुन उवाच||
अङ्गेमं प्रतिपद्यस्व गच्छ गन्धर्व मा शुचः |
प्रदिशत्यभयं तेऽद्य कुरुराजो युधिष्ठिरः ||३४||
गन्धर्व उवाच||
जितोऽहं पूर्वकं नाम मुञ्चाम्यङ्गारपर्णताम् |
न च श्लाघे बलेनाद्य न नाम्ना जनसंसदि ||३५||
साध्विमं लब्धवाँल्लाभं योऽहं दिव्यास्त्रधारिणम् |
गान्धर्व्या मायया योद्धुमिच्छामि वयसा वरम् ||३६||
अस्त्राग्निना विचित्रोऽयं दग्धो मे रथ उत्तमः |
सोऽहं चित्ररथो भूत्वा नाम्ना दग्धरथोऽभवम् ||३७||
सम्भृता चैव विद्येयं तपसेह पुरा मया |
निवेदयिष्ये तामद्य प्राणदाया महात्मने ||३८||
संस्तम्भितं हि तरसा जितं शरणमागतम् |
योऽरिं संयोजयेत्प्राणैः कल्याणं किं न सोऽर्हति ||३९||
चक्षुषी नाम विद्येयं यां सोमाय ददौ मनुः |
ददौ स विश्वावसवे मह्यं विश्वावसुर्ददौ ||४०||
सेयं कापुरुषं प्राप्ता गुरुदत्ता प्रणश्यति |
आगमोऽस्या मया प्रोक्तो वीर्यं प्रतिनिबोध मे ||४१||
यच्चक्षुषा द्रष्टुमिच्छेत्त्रिषु लोकेषु किञ्चन |
तत्पश्येद्यादृशं चेच्छेत्तादृषं द्रष्टुमर्हति ||४२||
समानपद्ये षण्मासान्स्थितो विद्यां लभेदिमाम् |
अनुनेष्याम्यहं विद्यां स्वयं तुभ्यं व्रते कृते ||४३||
विद्यया ह्यनया राजन्वयं नृभ्यो विशेषिताः |
अविशिष्टाश्च देवानामनुभावप्रवर्तिताः ||४४||
गन्धर्वजानामश्वानामहं पुरुषसत्तम |
भ्रातृभ्यस्तव पञ्चभ्यः पृथग्दाता शतं शतम् ||४५||
देवगन्धर्ववाहास्ते दिव्यगन्धा मनोगमाः |
क्षीणाः क्षीणा भवन्त्येते न हीयन्ते च रंहसः ||४६||
पुरा कृतं महेन्द्रस्य वज्रं वृत्रनिबर्हणे |
दशधा शतधा चैव तच्छीर्णं वृत्रमूर्धनि ||४७||
ततो भागीकृतो देवैर्वज्रभाग उपास्यते |
लोके यत्साधनं किञ्चित्सा वै वज्रतनुः स्मृता ||४८||
वज्रपाणिर्ब्राह्मणः स्यात्क्षत्रं वज्ररथं स्मृतम् |
वैश्या वै दानवज्राश्च कर्मवज्रा यवीयसः ||४९||
वज्रं क्षत्रस्य वाजिनो अवध्या वाजिनः स्मृताः |
रथाङ्गं वडवा सूते सूताश्चाश्वेषु ये मताः ||५०||
कामवर्णाः कामजवाः कामतः समुपस्थिताः |
इमे गन्धर्वजाः कामं पूरयिष्यन्ति ते हयाः ||५१||
अर्जुन उवाच||
यदि प्रीतेन वा दत्तं संशये जीवितस्य वा |
विद्या वित्तं श्रुतं वापि न तद्गन्धर्व कामये ||५२||
गन्धर्व उवाच||
संयोगो वै प्रीतिकरः संसत्सु प्रतिदृश्यते |
जीवितस्य प्रदानेन प्रीतो विद्यां ददामि ते ||५३||
त्वत्तो ह्यहं ग्रहीष्यामि अस्त्रमाग्नेयमुत्तमम् |
तथैव सख्यं बीभत्सो चिराय भरतर्षभ ||५४||
अर्जुन उवाच||
त्वत्तोऽस्त्रेण वृणोम्यश्वान्संयोगः शाश्वतोऽस्तु नौ |
सखे तद्ब्रूहि गन्धर्व युष्मभ्यो यद्भयं त्यजेत् ||५५||
१५९
अर्जुन उवाच||
कारणं ब्रूहि गन्धर्व किं तद्येन स्म धर्षिताः |
यान्तो ब्रह्मविदः सन्तः सर्वे रात्रावरिंदम ||१||
गन्धर्व उवाच||
अनग्नयोऽनाहुतयो न च विप्रपुरस्कृताः |
यूयं ततो धर्षिताः स्थ मया पाण्डवनन्दन ||२||
यक्षराक्षसगन्धर्वाः पिशाचोरगमानवाः |
विस्तरं कुरुवंशस्य श्रीमतः कथयन्ति ते ||३||
नारदप्रभृतीनां च देवर्षीणां मया श्रुतम् |
गुणान्कथयतां वीर पूर्वेषां तव धीमताम् ||४||
स्वयं चापि मया दृष्टश्चरता सागराम्बराम् |
इमां वसुमतीं कृत्स्नां प्रभावः स्वकुलस्य ते ||५||
वेदे धनुषि चाचार्यमभिजानामि तेऽर्जुन |
विश्रुतं त्रिषु लोकेषु भारद्वाजं यशस्विनम् ||६||
धर्मं वायुं च शक्रं च विजानाम्यश्विनौ तथा |
पाण्डुं च कुरुशार्दूल षडेतान्कुलवर्धनान् ||७||
पितृनेतानहं पार्थ देवमानुषसत्तमान् ||७||
दिव्यात्मानो महात्मानः सर्वशस्त्रभृतां वराः |
भवन्तो भ्रातरः शूराः सर्वे सुचरितव्रताः ||८||
उत्तमां तु मनोबुद्धिं भवतां भावितात्मनाम् |
जानन्नपि च वः पार्थ कृतवानिह धर्षणाम् ||९||
स्त्रीसकाशे च कौरव्य न पुमान्क्षन्तुमर्हति |
धर्षणामात्मनः पश्यन्बाहुद्रविणमाश्रितः ||१०||
नक्तं च बलमस्माकं भूय एवाभिवर्धते |
यतस्ततो मां कौन्तेय सदारं मन्युराविशत् ||११||
सोऽहं त्वयेह विजितः सङ्ख्ये तापत्यवर्धन |
येन तेनेह विधिना कीर्त्यमानं निबोध मे ||१२||
ब्रह्मचर्यं परो धर्मः स चापि नियतस्त्वयि |
यस्मात्तस्मादहं पार्थ रणेऽस्मिन्विजितस्त्वया ||१३||
यस्तु स्यात्क्षत्रियः कश्चित्कामवृत्तः परन्तप |
नक्तं च युधि युध्येत न स जीवेत्कथञ्चन ||१४||
यस्तु स्यात्कामवृत्तोऽपि राजा तापत्य सङ्गरे |
जयेन्नक्तञ्चरान्सर्वान्स पुरोहितधूर्गतः ||१५||
तस्मात्तापत्य यत्किञ्चिन्नृणां श्रेय इहेप्सितम् |
तस्मिन्कर्मणि योक्तव्या दान्तात्मानः पुरोहिताः ||१६||
वेदे षडङ्गे निरताः शुचयः सत्यवादिनः |
धर्मात्मानः कृतात्मानः स्युर्नृपाणां पुरोहिताः ||१७||
जयश्च नियतो राज्ञः स्वर्गश्च स्यादनन्तरम् |
यस्य स्याद्धर्मविद्वाग्मी पुरोधाः शीलवाञ्शुचिः ||१८||
लाभं लब्धुमलब्धं हि लब्धं च परिरक्षितुम् |
पुरोहितं प्रकुर्वीत राजा गुणसमन्वितम् ||१९||
पुरोहितमते तिष्ठेद्य इच्छेत्पृथिवीं नृपः |
प्राप्तुं मेरुवरोत्तंसां सर्वशः सागराम्बराम् ||२०||
न हि केवलशौर्येण तापत्याभिजनेन च |
जयेदब्राह्मणः कश्चिद्भूमिं भूमिपतिः क्वचित् ||२१||
तस्मादेवं विजानीहि कुरूणां वंशवर्धन |
ब्राह्मणप्रमुखं राज्यं शक्यं पालयितुं चिरम् ||२२||
तापस्योपाख्यानम्
१६०
अर्जुन उवाच||
तापत्य इति यद्वाक्यमुक्तवानसि मामिह |
तदहं ज्ञातुमिच्छामि तापत्यार्थविनिश्चयम् ||१||
तपती नाम का चैषा तापत्या यत्कृते वयम् |
कौन्तेया हि वयं साधो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् ||२||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तः स गन्धर्वः कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् |
विश्रुतां त्रिषु लोकेषु श्रावयामास वै कथाम् ||३||
गन्धर्व उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि कथामेतां मनोरमाम् |
यथावदखिलां पार्थ धर्म्यां धर्मभृतां वर ||४||
उक्तवानस्मि येन त्वां तापत्य इति यद्वचः |
तत्तेऽहं कथयिष्यामि शृणुष्वैकमना मम ||५||
य एष दिवि धिष्ण्येन नाकं व्याप्नोति तेजसा |
एतस्य तपती नाम बभूवासदृशी सुता ||६||
विवस्वतो वै कौन्तेय सावित्र्यवरजा विभो |
विश्रुता त्रिषु लोकेषु तपती तपसा युता ||७||
न देवी नासुरी चैव न यक्षी न च राक्षसी |
नाप्सरा न च गन्धर्वी तथारूपेण काचन ||८||
सुविभक्तानवद्याङ्गी स्वसितायतलोचना |
स्वाचारा चैव साध्वी च सुवेषा चैव भामिनी ||९||
न तस्याः सदृशं कञ्चित्त्रिषु लोकेषु भारत |
भर्तारं सविता मेने रूपशीलकुलश्रुतैः ||१०||
सम्प्राप्तयौवनां पश्यन्देयां दुहितरं तु ताम् |
नोपलेभे ततः शान्तिं सम्प्रदानं विचिन्तयन् ||११||
अर्थर्क्षपुत्रः कौन्तेय कुरूणामृषभो बली |
सूर्यमाराधयामास नृपः संवरणः सदा ||१२||
अर्घ्यमाल्योपहारैश्च शश्वच्च नृपतिर्यतः |
नियमैरुपवासैश्च तपोभिर्विविधैरपि ||१३||
शुश्रूषुरनहंवादी शुचिः पौरवनन्दनः |
अंशुमन्तं समुद्यन्तं पूजयामास भक्तिमान् ||१४||
ततः कृतज्ञं धर्मज्ञं रूपेणासदृशं भुवि |
तपत्याः सदृशं मेने सूर्यः संवरणं पतिम् ||१५||
दातुमैच्छत्ततः कन्यां तस्मै संवरणाय ताम् |
नृपोत्तमाय कौरव्य विश्रुताभिजनाय वै ||१६||
यथा हि दिवि दीप्तांशुः प्रभासयति तेजसा |
तथा भुवि महीपालो दीप्त्या संवरणोऽभवत् ||१७||
यथार्चयन्ति चादित्यमुद्यन्तं ब्रह्मवादिनः |
तथा संवरणं पार्थ ब्राह्मणावरजाः प्रजाः ||१८||
स सोममति कान्तत्वादादित्यमति तेजसा |
बभूव नृपतिः श्रीमान्सुहृदां दुर्हृदामपि ||१९||
एवङ्गुणस्य नृपतेस्तथावृत्तस्य कौरव |
तस्मै दातुं मनश्चक्रे तपतीं तपनः स्वयम् ||२०||
स कदाचिदथो राजा श्रीमानुरुयशा भुवि |
चचार मृगयां पार्थ पर्वतोपवने किल ||२१||
चरतो मृगयां तस्य क्षुत्पिपासाश्रमान्वितः |
ममार राज्ञः कौन्तेय गिरावप्रतिमो हयः ||२२||
स मृताश्वश्चरन्पार्थ पद्भ्यामेव गिरौ नृपः |
ददर्शासदृशीं लोके कन्यामायतलोचनाम् ||२३||
स एक एकामासाद्य कन्यां तामरिमर्दनः |
तस्थौ नृपतिशार्दूलः पश्यन्नविचलेक्षणः ||२४||
स हि तां तर्कयामास रूपतो नृपतिः श्रियम् |
पुनः सन्तर्कयामास रवेर्भ्रष्टामिव प्रभाम् ||२५||
गिरिप्रस्थे तु सा यस्मिन्स्थिता स्वसितलोचना |
स सवृक्षक्षुपलतो हिरण्मय इवाभवत् ||२६||
अवमेने च तां दृष्ट्वा सर्वप्राणभृतां वपुः |
अवाप्तं चात्मनो मेने स राजा चक्षुषः फलम् ||२७||
जन्मप्रभृति यत्किञ्चिद्दृष्टवान्स महीपतिः |
रूपं न सदृशं तस्यास्तर्कयामास किञ्चन ||२८||
तया बद्धमनश्चक्षुः पाशैर्गुणमयैस्तदा |
न चचाल ततो देशाद्बुबुधे न च किञ्चन ||२९||
अस्या नूनं विशालाक्ष्याः सदेवासुरमानुषम् |
लोकं निर्मथ्य धात्रेदं रूपमाविष्कृतं कृतम् ||३०||
एवं स तर्कयामास रूपद्रविणसम्पदा |
कन्यामसदृशीं लोके नृपः संवरणस्तदा ||३१||
तां च दृष्ट्वैव कल्याणीं कल्याणाभिजनो नृपः |
जगाम मनसा चिन्तां काममार्गणपीडितः ||३२||
दह्यमानः स तीव्रेण नृपतिर्मन्मथाग्निना |
अप्रगल्भां प्रगल्भः स तामुवाच यशस्विनीम् ||३३||
कासि कस्यासि रम्भोरु किमर्थं चेह तिष्ठसि |
कथं च निर्जनेऽरण्ये चरस्येका शुचिस्मिते ||३४||
त्वं हि सर्वानवद्याङ्गी सर्वाभरणभूषिता |
विभूषणमिवैतेषां भूषणानामभीप्सितम् ||३५||
न देवीं नासुरीं चैव न यक्षीं न च राक्षसीम् |
न च भोगवतीं मन्ये न गन्धर्वीं न मानुषीम् ||३६||
या हि दृष्टा मया काश्चिच्छ्रुता वापि वराङ्गनाः |
न तासां सदृशीं मन्ये त्वामहं मत्तकाशिनि ||३७||
एवं तां स महीपालो बभाषे न तु सा तदा |
कामार्तं निर्जनेऽरण्ये प्रत्यभाषत किञ्चन ||३८||
ततो लालप्यमानस्य पार्थिवस्यायतेक्षणा |
सौदामिनीव साभ्रेषु तत्रैवान्तरधीयत ||३९||
तामन्विच्छन्स नृपतिः परिचक्राम तत्तदा |
वनं वनजपत्राक्षीं भ्रमन्नुन्मत्तवत्तदा ||४०||
अपश्यमानः स तु तां बहु तत्र विलप्य च |
निश्चेष्टः कौरवश्रेष्ठो मुहूर्तं स व्यतिष्ठत ||४१||
१६१
गन्धर्व उवाच||
अथ तस्यामदृश्यायां नृपतिः काममोहितः |
पातनः शत्रुसङ्घानां पपात धरणीतले ||१||
तस्मिन्निपतिते भूमावथ सा चारुहासिनी |
पुनः पीनायतश्रोणी दर्शयामास तं नृपम् ||२||
अथाबभाषे कल्याणी वाचा मधुरया नृपम् |
तं कुरूणां कुलकरं कामाभिहतचेतसम् ||३||
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रं ते न त्वमर्हस्यरिंदम |
मोहं नृपतिशार्दूल गन्तुमाविष्कृतः क्षितौ ||४||
एवमुक्तोऽथ नृपतिर्वाचा मधुरया तदा |
ददर्श विपुलश्रोणीं तामेवाभिमुखे स्थिताम् ||५||
अथ तामसितापाङ्गीमाबभाषे नराधिपः |
मन्मथाग्निपरीतात्मा संदिग्धाक्षरया गिरा ||६||
साधु मामसितापाङ्गे कामार्तं मत्तकाशिनि |
भजस्व भजमानं मां प्राणा हि प्रजहन्ति माम् ||७||
त्वदर्थं हि विशालाक्षि मामयं निशितैः शरैः |
कामः कमलगर्भाभे प्रतिविध्यन्न शाम्यति ||८||
ग्रस्तमेवमनाक्रन्दे भद्रे काममहाहिना |
सा त्वं पीनायतश्रोणि पर्याप्नुहि शुभानने ||९||
त्वय्यधीना हि मे प्राणाः किंनरोद्गीतभाषिणि |
चारुसर्वानवद्याङ्गि पद्मेन्दुसदृशानने ||१०||
न ह्यहं त्वदृते भीरु शक्ष्ये जीवितुमात्मना |
तस्मात्कुरु विशालाक्षि मय्यनुक्रोशमङ्गने ||११||
भक्तं मामसितापाङ्गे न परित्यक्तुमर्हसि |
त्वं हि मां प्रीतियोगेन त्रातुमर्हसि भामिनि ||१२||
गान्धर्वेण च मां भीरु विवाहेनैहि सुन्दरि |
विवाहानां हि रम्भोरु गान्धर्वः श्रेष्ठ उच्यते ||१३||
तपत्युवाच||
नाहमीशात्मनो राजन्कन्या पितृमती ह्यहम् |
मयि चेदस्ति ते प्रीतिर्याचस्व पितरं मम ||१४||
यथा हि ते मया प्राणाः सङ्गृहीता नरेश्वर |
दर्शनादेव भूयस्त्वं तथा प्राणान्ममाहरः ||१५||
न चाहमीशा देहस्य तस्मान्नृपतिसत्तम |
समीपं नोपगच्छामि न स्वतन्त्रा हि योषितः ||१६||
का हि सर्वेषु लोकेषु विश्रुताभिजनं नृपम् |
कन्या नाभिलषेन्नाथं भर्तारं भक्तवत्सलम् ||१७||
तस्मादेवङ्गते काले याचस्व पितरं मम |
आदित्यं प्रणिपातेन तपसा नियमेन च ||१८||
स चेत्कामयते दातुं तव मामरिमर्दन |
भविष्याम्यथ ते राजन्सततं वशवर्तिनी ||१९||
अहं हि तपती नाम सावित्र्यवरजा सुता |
अस्य लोकप्रदीपस्य सवितुः क्षत्रियर्षभ ||२०||
१६२
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्त्वा ततस्तूर्णं जगामोर्ध्वमनिन्दिता |
स तु राजा पुनर्भूमौ तत्रैव निपपात ह ||१||
अमात्यः सानुयात्रस्तु तं ददर्श महावने |
क्षितौ निपतितं काले शक्रध्वजमिवोच्छ्रितम् ||२||
तं हि दृष्ट्वा महेष्वासं निरश्वं पतितं क्षितौ |
बभूव सोऽस्य सचिवः सम्प्रदीप्त इवाग्निना ||३||
त्वरया चोपसङ्गम्य स्नेहादागतसम्भ्रमः |
तं समुत्थापयामास नृपतिं काममोहितम् ||४||
भूतलाद्भूमिपालेशं पितेव पतितं सुतम् |
प्रज्ञया वयसा चैव वृद्धः कीर्त्या दमेन च ||५||
अमात्यस्तं समुत्थाप्य बभूव विगतज्वरः |
उवाच चैनं कल्याण्या वाचा मधुरयोत्थितम् ||६||
मा भैर्मनुजशार्दूल भद्रं चास्तु तवानघ ||६||
क्षुत्पिपासापरिश्रान्तं तर्कयामास तं नृपम् |
पतितं पातनं सङ्ख्ये शात्रवाणां महीतले ||७||
वारिणाथ सुशीतेन शिरस्तस्याभ्यषेचयत् |
अस्पृशन्मुकुटं राज्ञः पुण्डरीकसुगन्धिना ||८||
ततः प्रत्यागतप्राणस्तद्बलं बलवान्नृपः |
सर्वं विसर्जयामास तमेकं सचिवं विना ||९||
ततस्तस्याज्ञया राज्ञो विप्रतस्थे महद्बलम् |
स तु राजा गिरिप्रस्थे तस्मिन्पुनरुपाविशत् ||१०||
ततस्तस्मिन्गिरिवरे शुचिर्भूत्वा कृताञ्जलिः |
आरिराधयिषुः सूर्यं तस्थावूर्ध्वभुजः क्षितौ ||११||
जगाम मनसा चैव वसिष्ठमृषिसत्तमम् |
पुरोहितममित्रघ्नस्तदा संवरणो नृपः ||१२||
नक्तंदिनमथैकस्थे स्थिते तस्मिञ्जनाधिपे |
अथाजगाम विप्रर्षिस्तदा द्वादशमेऽहनि ||१३||
स विदित्वैव नृपतिं तपत्या हृतमानसम् |
दिव्येन विधिना ज्ञात्वा भावितात्मा महानृषिः ||१४||
तथा तु नियतात्मानं स तं नृपतिसत्तमम् |
आबभाषे स धर्मात्मा तस्यैवार्थचिकीर्षया ||१५||
स तस्य मनुजेन्द्रस्य पश्यतो भगवानृषिः |
ऊर्ध्वमाचक्रमे द्रष्टुं भास्करं भास्करद्युतिः ||१६||
सहस्रांशुं ततो विप्रः कृताञ्जलिरुपस्थितः |
वसिष्ठोऽहमिति प्रीत्या स चात्मानं न्यवेदयत् ||१७||
तमुवाच महातेजा विवस्वान्मुनिसत्तमम् |
महर्षे स्वागतं तेऽस्तु कथयस्व यथेच्छसि ||१८||
१६३
वसिष्ठ उवाच||
यैषा ते तपती नाम सावित्र्यवरजा सुता |
तां त्वां संवरणस्यार्थे वरयामि विभावसो ||१||
स हि राजा बृहत्कीर्तिर्धर्मार्थविदुदारधीः |
युक्तः संवरणो भर्ता दुहितुस्ते विहङ्गम ||२||
गन्धर्व उवाच||
इत्युक्तः सविता तेन ददानीत्येव निश्चितः |
प्रत्यभाषत तं विप्रं प्रतिनन्द्य दिवाकरः ||३||
वरः संवरणो राज्ञां त्वमृषीणां वरो मुने |
तपती योषितां श्रेष्ठा किमन्यत्रापवर्जनात् ||४||
ततः सर्वानवद्याग्नीं तपतीं तपनः स्वयम् |
ददौ संवरणस्यार्थे वसिष्ठाय महात्मने ||५||
प्रतिजग्राह तां कन्यां महर्षिस्तपतीं तदा ||५||
वसिष्ठोऽथ विसृष्टश्च पुनरेवाजगाम ह |
यत्र विख्यतकीर्तिः स कुरूणामृषभोऽभवत् ||६||
स राजा मन्मथाविष्टस्तद्गतेनान्तरात्मना |
दृष्ट्वा च देवकन्यां तां तपतीं चारुहासिनीम् ||७||
वसिष्ठेन सहायान्तीं संहृष्टोऽभ्यधिकं बभौ ||७||
कृच्छ्रे द्वादशरात्रे तु तस्य राज्ञः समापिते |
आजगाम विशुद्धात्मा वसिष्ठो भगवानृषिः ||८||
तपसाराध्य वरदं देवं गोपतिमीश्वरम् |
लेभे संवरणो भार्यां वसिष्ठस्यैव तेजसा ||९||
ततस्तस्मिन्गिरिश्रेष्ठे देवगन्धर्वसेविते |
जग्राह विधिवत्पाणिं तपत्याः स नरर्षभः ||१०||
वसिष्ठेनाभ्यनुज्ञातस्तस्मिन्नेव धराधरे |
सोऽकामयत राजर्षिर्विहर्तुं सह भार्यया ||११||
ततः पुरे च राष्ट्रे च वाहनेषु बलेषु च |
आदिदेश महीपालस्तमेव सचिवं तदा ||१२||
नृपतिं त्वभ्यनुज्ञाय वसिष्ठोऽथापचक्रमे |
सोऽपि राजा गिरौ तस्मिन्विजहारामरोपमः ||१३||
ततो द्वादश वर्षाणि काननेषु जलेषु च |
रेमे तस्मिन्गिरौ राजा तयैव सह भार्यया ||१४||
तस्य राज्ञः पुरे तस्मिन्समा द्वादश सर्वशः |
न ववर्ष सहस्राक्षो राष्ट्रे चैवास्य सर्वशः ||१५||
तत्क्षुधार्तैर्निरानन्दैः शवभूतैस्तदा नरैः |
अभवत्प्रेतराजस्य पुरं प्रेतैरिवावृतम् ||१६||
ततस्तत्तादृशं दृष्ट्वा स एव भगवानृषिः |
अभ्यपद्यत धर्मात्मा वसिष्ठो राजसत्तमम् ||१७||
तं च पार्थिवशार्दूलमानयामास तत्पुरम् |
तपत्या सहितं राजन्नुषितं द्वादशीः समाः ||१८||
ततः प्रवृष्टस्तत्रासीद्यथापूर्वं सुरारिहा |
तस्मिन्नृपतिशार्दूले प्रविष्टे नगरं पुनः ||१९||
ततः सराष्ट्रं मुमुदे तत्पुरं परया मुदा |
तेन पार्थिवमुख्येन भावितं भावितात्मना ||२०||
ततो द्वादश वर्षाणि पुनरीजे नराधिपः |
पत्न्या तपत्या सहितो यथा शक्रो मरुत्पतिः ||२१||
एवमासीन्महाभागा तपती नाम पौर्विकी |
तव वैवस्वती पार्थ तापत्यस्त्वं यया मतः ||२२||
तस्यां सञ्जनयामास कुरुं संवरणो नृपः |
तपत्यां तपतां श्रेष्ठ तापत्यस्त्वं ततोऽर्जुन ||२३||
वासिष्ठोपाख्यानम्
१६४
वैशम्पायन उवाच||
स गन्धर्ववचः श्रुत्वा तत्तदा भरतर्षभ |
अर्जुनः परया प्रीत्या पूर्णचन्द्र इवाबभौ ||१||
उवाच च महेष्वासो गन्धर्वं कुरुसत्तमः |
जातकौतूहलोऽतीव वसिष्ठस्य तपोबलात् ||२||
वसिष्ठ इति यस्यैतदृषेर्नाम त्वयेरितम् |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं यथावत्तद्वदस्व मे ||३||
य एष गन्धर्वपते पूर्वेषां नः पुरोहितः |
आसीदेतन्ममाचक्ष्व क एष भगवानृषिः ||४||
गन्धर्व उवाच||
तपसा निर्जितौ शश्वदजेयावमरैरपि |
कामक्रोधावुभौ यस्य चरणौ संववाहतुः ||५||
यस्तु नोच्छेदनं चक्रे कुशिकानामुदारधीः |
विश्वामित्रापराधेन धारयन्मन्युमुत्तमम् ||६||
पुत्रव्यसनसन्तप्तः शक्तिमानपि यः प्रभुः |
विश्वामित्रविनाशाय न मेने कर्म दारुणम् ||७||
मृतांश्च पुनराहर्तुं यः स पुत्रान्यमक्षयात् |
कृतान्तं नातिचक्राम वेलामिव महोदधिः ||८||
यं प्राप्य विजितात्मानं महात्मानं नराधिपाः |
इक्ष्वाकवो महीपाला लेभिरे पृथिवीमिमाम् ||९||
पुरोहितवरं प्राप्य वसिष्ठमृषिसत्तमम् |
ईजिरे क्रतुभिश्चापि नृपास्ते कुरुनन्दन ||१०||
स हि तान्याजयामास सर्वान्नृपतिसत्तमान् |
ब्रह्मर्षिः पाण्डवश्रेष्ठ बृहस्पतिरिवामरान् ||११||
तस्माद्धर्मप्रधानात्मा वेदधर्मविदीप्सितः |
ब्राह्मणो गुणवान्कश्चित्पुरोधाः प्रविमृश्यताम् ||१२||
क्षत्रियेण हि जातेन पृथिवीं जेतुमिच्छता |
पूर्वं पुरोहितः कार्यः पार्थ राज्याभिवृद्धये ||१३||
महीं जिगीषता राज्ञा ब्रह्म कार्यं पुरःसरम् |
तस्मात्पुरोहितः कश्चिद्गुणवानस्तु वो द्विजः ||१४||
१६५
अर्जुन उवाच||
किंनिमित्तमभूद्वैरं विश्वामित्रवसिष्ठयोः |
वसतोराश्रमे पुण्ये शंस नः सर्वमेव तत् ||१||
गन्धर्व उवाच||
इदं वासिष्ठमाख्यानं पुराणं परिचक्षते |
पार्थ सर्वेषु लोकेषु यथावत्तन्निबोध मे ||२||
कन्यकुब्जे महानासीत्पार्थिवो भरतर्षभ |
गाधीति विश्रुतो लोके सत्यधर्मपरायणः ||३||
तस्य धर्मात्मनः पुत्रः समृद्धबलवाहनः |
विश्वामित्र इति ख्यातो बभूव रिपुमर्दनः ||४||
स चचार सहामात्यो मृगयां गहने वने |
मृगान्विध्यन्वराहांश्च रम्येषु मरुधन्वसु ||५||
व्यायामकर्शितः सोऽथ मृगलिप्सुः पिपासितः |
आजगाम नरश्रेष्ठ वसिष्ठस्याश्रमं प्रति ||६||
तमागतमभिप्रेक्ष्य वसिष्ठः श्रेष्ठभागृषिः |
विश्वामित्रं नरश्रेष्ठं प्रतिजग्राह पूजया ||७||
पाद्यार्घ्याचमनीयेन स्वागतेन च भारत |
तथैव प्रतिजग्राह वन्येन हविषा तथा ||८||
तस्याथ कामधुग्धेनुर्वसिष्ठस्य महात्मनः |
उक्ता कामान्प्रयच्छेति सा कामान्दुदुहे ततः ||९||
ग्राम्यारण्या ओषधीश्च दुदुहे पय एव च |
षड्रसं चामृतरसं रसायनमनुत्तमम् ||१०||
भोजनीयानि पेयानि भक्ष्याणि विविधानि च |
लेह्यान्यमृतकल्पानि चोष्याणि च तथार्जुन ||११||
तैः कामैः सर्वसम्पूर्णैः पूजितः स महीपतिः |
सामात्यः सबलश्चैव तुतोष स भृशं नृपः ||१२||
षडायतां सुपार्श्वोरुं त्रिपृथुं पञ्च संवृताम् |
मण्डूकनेत्रां स्वाकारां पीनोधसमनिन्दिताम् ||१३||
सुवालधिं शङ्कुकर्णां चारुशृङ्गां मनोरमाम् |
पुष्टायतशिरोग्रीवां विस्मितः सोऽभिवीक्ष्य ताम् ||१४||
अभिनन्दति तां नन्दीं वसिष्ठस्य पयस्विनीम् |
अब्रवीच्च भृशं तुष्टो विश्वामित्रो मुनिं तदा ||१५||
अर्बुदेन गवां ब्रह्मन्मम राज्येन वा पुनः |
नन्दिनीं सम्प्रयच्छस्व भुङ्क्ष्व राज्यं महामुने ||१६||
वसिष्ठ उवाच||
देवतातिथिपित्रर्थमाज्यार्थं च पयस्विनी |
अदेया नन्दिनीयं मे राज्येनापि तवानघ ||१७||
विश्वामित्र उवाच||
क्षत्रियोऽहं भवान्विप्रस्तपःस्वाध्यायसाधनः |
ब्राह्मणेषु कुतो वीर्यं प्रशान्तेषु धृतात्मसु ||१८||
अर्बुदेन गवां यस्त्वं न ददासि ममेप्सिताम् |
स्वधर्मं न प्रहास्यामि नयिष्ये ते बलेन गाम् ||१९||
वसिष्ठ उवाच||
बलस्थश्चासि राजा च बाहुवीर्यश्च क्षत्रियः |
यथेच्छसि तथा क्षिप्रं कुरु त्वं मा विचारय ||२०||
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तस्तदा पार्थ विश्वामित्रो बलादिव |
हंसचन्द्रप्रतीकाशां नन्दिनीं तां जहार गाम् ||२१||
कशादण्डप्रतिहता काल्यमाना ततस्ततः |
हम्भायमाना कल्याणी वसिष्ठस्याथ नन्दिनी ||२२||
आगम्याभिमुखी पार्थ तस्थौ भगवदुन्मुखी |
भृशं च ताड्यमानापि न जगामाश्रमात्ततः ||२३||
वसिष्ठ उवाच||
शृणोमि ते रवं भद्रे विनदन्त्याः पुनः पुनः |
बलाद्ध्रियसि मे नन्दि क्षमावान्ब्राह्मणो ह्यहम् ||२४||
गन्धर्व उवाच||
सा तु तेषां बलान्नन्दी बलानां भरतर्षभ |
विश्वामित्रभयोद्विग्ना वसिष्ठं समुपागमत् ||२५||
गौरुवाच||
पाषाणदण्डाभिहतां क्रन्दन्तीं मामनाथवत् |
विश्वामित्रबलैर्घोरैर्भगवन्किमुपेक्षसे ||२६||
गन्धर्व उवाच||
एवं तस्यां तदा पर्थ धर्षितायां महामुनिः |
न चुक्षुभे न धैर्याच्च विचचाल धृतव्रतः ||२७||
वसिष्ठ उवाच||
क्षत्रियाणां बलं तेजो ब्राह्मणानां क्षमा बलम् |
क्षमा मां भजते तस्माद्गम्यतां यदि रोचते ||२८||
गौरुवाच||
किं नु त्यक्तास्मि भगवन्यदेवं मां प्रभाषसे |
अत्यक्ताहं त्वया ब्रह्मन्न शक्या नयितुं बलात् ||२९||
वसिष्ठ उवाच||
न त्वां त्यजामि कल्याणि स्थीयतां यदि शक्यते |
दृढेन दाम्ना बद्ध्वैष वत्सस्ते ह्रियते बलात् ||३०||
गन्धर्व उवाच||
स्थीयतामिति तच्छ्रुत्वा वसिष्ठस्य पयस्विनी |
ऊर्ध्वाञ्चितशिरोग्रीवा प्रबभौ घोरदर्शना ||३१||
क्रोधरक्तेक्षणा सा गौर्हम्भारवघनस्वना |
विश्वामित्रस्य तत्सैन्यं व्यद्रावयत सर्वशः ||३२||
कशाग्रदण्डाभिहता काल्यमाना ततस्ततः |
क्रोधदीप्तेक्षणा क्रोधं भूय एव समादधे ||३३||
आदित्य इव मध्याह्ने क्रोधदीप्तवपुर्बभौ |
अङ्गारवर्षं मुञ्चन्ती मुहुर्वालधितो महत् ||३४||
असृजत्पह्लवान्पुच्छाच्छकृतः शबराञ्शकान् |
मूत्रतश्चासृजच्चापि यवनान्क्रोधमूर्च्छिता ||३५||
पुण्ड्रान्किरातान्द्रमिडान्सिंहलान्बर्बरांस्तथा |
तथैव दरदान्म्लेच्छान्फेनतः सा ससर्ज ह ||३६||
तैर्विसृष्टैर्महत्सैन्यं नानाम्लेच्छगणैस्तदा |
नानावरणसञ्छन्नैर्नानायुधधरैस्तथा ||३७||
अवाकीर्यत संरब्धैर्विश्वामित्रस्य पश्यतः ||३७||
एकैकश्च तदा योधः पञ्चभिः सप्तभिर्वृतः |
अस्त्रवर्षेण महता काल्यमानं बलं ततः ||३८||
प्रभग्नं सर्वतस्त्रस्तं विश्वामित्रस्य पश्यतः ||३८||
न च प्राणैर्वियुज्यन्त केचित्ते सैनिकास्तदा |
विश्वामित्रस्य सङ्क्रुद्धैर्वासिष्ठैर्भरतर्षभ ||३९||
विश्वामित्रस्य सैन्यं तु काल्यमानं त्रियोजनम् |
क्रोशमानं भयोद्विग्नं त्रातारं नाध्यगच्छत ||४०||
दृष्ट्वा तन्महदाश्चर्यं ब्रह्मतेजोभवं तदा |
विश्वामित्रः क्षत्रभावान्निर्विण्णो वाक्यमब्रवीत् ||४१||
धिग्बलं क्षत्रियबलं ब्रह्मतेजोबलं बलम् |
बलाबलं विनिश्चित्य तप एव परं बलम् ||४२||
स राज्यं स्फीतमुत्सृज्य तां च दीप्तां नृपश्रियम् |
भोगांश्च पृष्ठतः कृत्वा तपस्येव मनो दधे ||४३||
स गत्वा तपसा सिद्धिं लोकान्विष्टभ्य तेजसा |
तताप सर्वान्दीप्तौजा ब्राह्मणत्वमवाप च ||४४||
अपिबच्च सुतं सोममिन्द्रेण सह कौशिकः ||४४||
१६६
गन्धर्व उवाच||
कल्माषपाद इत्यस्मिँल्लोके राजा बभूव ह |
इक्ष्वाकुवंशजः पार्थ तेजसासदृशो भुवि ||१||
स कदाचिद्वनं राजा मृगयां निर्ययौ पुरात् |
मृगान्विध्यन्वराहांश्च चचार रिपुमर्दनः ||२||
स तु राजा महात्मानं वासिष्ठमृषिसत्तमम् |
तृषार्तश्च क्षुधार्तश्च एकायनगतः पथि ||३||
अपश्यदजितः सङ्ख्ये मुनिं प्रतिमुखागतम् |
शक्तिं नाम महाभागं वसिष्ठकुलनन्दनम् ||४||
ज्येष्ठं पुत्रशतात्पुत्रं वसिष्ठस्य महात्मनः ||४||
अपगच्छ पथोऽस्माकमित्येवं पार्थिवोऽब्रवीत् |
तथा ऋषिरुवाचैनं सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया गिरा ||५||
ऋषिस्तु नापचक्राम तस्मिन्धर्मपथे स्थितः |
नापि राजा मुनेर्मानात्क्रोधाच्चापि जगाम ह ||६||
अमुञ्चन्तं तु पन्थानं तमृषिं नृपसत्तमः |
जघान कशया मोहात्तदा राक्षसवन्मुनिम् ||७||
कशाप्रहाराभिहतस्ततः स मुनिसत्तमः |
तं शशाप नृपश्रेष्ठं वासिष्ठः क्रोधमूर्च्छितः ||८||
हंसि राक्षसवद्यस्माद्राजापसद तापसम् |
तस्मात्त्वमद्य प्रभृति पुरुषादो भविष्यसि ||९||
मनुष्यपिशिते सक्तश्चरिष्यसि महीमिमाम् |
गच्छ राजाधमेत्युक्तः शक्तिना वीर्यशक्तिना ||१०||
ततो याज्यनिमित्तं तु विश्वामित्रवसिष्ठयोः |
वैरमासीत्तदा तं तु विश्वामित्रोऽन्वपद्यत ||११||
तयोर्विवदतोरेवं समीपमुपचक्रमे |
ऋषिरुग्रतपाः पार्थ विश्वामित्रः प्रतापवान् ||१२||
ततः स बुबुधे पश्चात्तमृषिं नृपसत्तमः |
ऋषेः पुत्रं वसिष्ठस्य वसिष्ठमिव तेजसा ||१३||
अन्तर्धाय तदात्मानं विश्वामित्रोऽपि भारत |
तावुभावुपचक्राम चिकीर्षन्नात्मनः प्रियम् ||१४||
स तु शप्तस्तदा तेन शक्तिना वै नृपोत्तमः |
जगाम शरणं शक्तिं प्रसादयितुमर्हयन् ||१५||
तस्य भावं विदित्वा स नृपतेः कुरुनन्दन |
विश्वामित्रस्ततो रक्ष आदिदेश नृपं प्रति ||१६||
स शापात्तस्य विप्रर्षेर्विश्वामित्रस्य चाज्ञया |
राक्षसः किङ्करो नाम विवेश नृपतिं तदा ||१७||
रक्षसा तु गृहीतं तं विदित्वा स मुनिस्तदा |
विश्वामित्रोऽप्यपक्रामत्तस्माद्देशादरिंदम ||१८||
ततः स नृपतिर्विद्वान्रक्षन्नात्मानमात्मना |
बलवत्पीड्यमानोऽपि रक्षसान्तर्गतेन ह ||१९||
ददर्श तं द्विजः कश्चिद्राजानं प्रस्थितं पुनः |
ययाचे क्षुधितश्चैनं समांसं भोजनं तदा ||२०||
तमुवाचाथ राजर्षिर्द्विजं मित्रसहस्तदा |
आस्स्व ब्रह्मंस्त्वमत्रैव मुहूर्तमिति सान्त्वयन् ||२१||
निवृत्तः प्रतिदास्यामि भोजनं ते यथेप्सितम् |
इत्युक्त्वा प्रययौ राजा तस्थौ च द्विजसत्तमः ||२२||
अन्तर्गतं तु तद्राज्ञस्तदा ब्राह्मणभाषितम् |
सोऽन्तःपुरं प्रविश्याथ संविवेश नराधिपः ||२३||
ततोऽर्धरात्र उत्थाय सूदमानाय्य सत्वरम् |
उवाच राजा संस्मृत्य ब्राह्मणस्य प्रतिश्रुतम् ||२४||
गच्छामुष्मिन्नसौ देशे ब्राह्मणो मां प्रतीक्षते |
अन्नार्थी त्वं तमन्नेन समांसेनोपपादय ||२५||
एवमुक्तस्तदा सूदः सोऽनासाद्यामिषं क्वचित् |
निवेदयामास तदा तस्मै राज्ञे व्यथान्वितः ||२६||
राजा तु रक्षसाविष्टः सूदमाह गतव्यथः |
अप्येनं नरमांसेन भोजयेति पुनः पुनः ||२७||
तथेत्युक्त्वा ततः सूदः संस्थानं वध्यघातिनाम् |
गत्वा जहार त्वरितो नरमांसमपेतभीः ||२८||
स तत्संस्कृत्य विधिवदन्नोपहितमाशु वै |
तस्मै प्रादाद्ब्राह्मणाय क्षुधिताय तपस्विने ||२९||
स सिद्धचक्षुषा दृष्ट्वा तदन्नं द्विजसत्तमः |
अभोज्यमिदमित्याह क्रोधपर्याकुलेक्षणः ||३०||
यस्मादभोज्यमन्नं मे ददाति स नराधिपः |
तस्मात्तस्यैव मूढस्य भविष्यत्यत्र लोलुपा ||३१||
सक्तो मानुषमांसेषु यथोक्तः शक्तिना पुरा |
उद्वेजनीयो भूतानां चरिष्यति महीमिमाम् ||३२||
द्विरनुव्याहृते राज्ञः स शापो बलवानभूत् |
रक्षोबलसमाविष्टो विसञ्ज्ञश्चाभवत्तदा ||३३||
ततः स नृपतिश्रेष्ठो राक्षसोपहतेन्द्रियः |
उवाच शक्तिं तं दृष्ट्वा नचिरादिव भारत ||३४||
यस्मादसदृशः शापः प्रयुक्तोऽयं त्वया मयि |
तस्मात्त्वत्तः प्रवर्तिष्ये खादितुं मानुषानहम् ||३५||
एवमुक्त्वा ततः सद्यस्तं प्राणैर्विप्रयुज्य सः |
शक्तिनं भक्षयामास व्याघ्रः पशुमिवेप्सितम् ||३६||
शक्तिनं तु हतं दृष्ट्वा विश्वामित्रस्ततः पुनः |
वसिष्ठस्यैव पुत्रेषु तद्रक्षः संदिदेश ह ||३७||
स ताञ्शतावरान्पुत्रान्वसिष्ठस्य महात्मनः |
भक्षयामास सङ्क्रुद्धः सिंहः क्षुद्रमृगानिव ||३८||
वसिष्ठो घातिताञ्श्रुत्वा विश्वामित्रेण तान्सुतान् |
धारयामास तं शोकं महाद्रिरिव मेदिनीम् ||३९||
चक्रे चात्मविनाशाय बुद्धिं स मुनिसत्तमः |
न त्वेव कुशिकोच्छेदं मेने मतिमतां वरः ||४०||
स मेरुकूटादात्मानं मुमोच भगवानृषिः |
शिरस्तस्य शिलायां च तूलराशाविवापतत् ||४१||
न ममार च पातेन स यदा तेन पाण्डव |
तदाग्निमिद्ध्वा भगवान्संविवेश महावने ||४२||
तं तदा सुसमिद्धोऽपि न ददाह हुताशनः |
दीप्यमानोऽप्यमित्रघ्न शीतोऽग्निरभवत्ततः ||४३||
स समुद्रमभिप्रेत्य शोकाविष्टो महामुनिः |
बद्ध्वा कण्ठे शिलां गुर्वीं निपपात तदम्भसि ||४४||
स समुद्रोर्मिवेगेन स्थले न्यस्तो महामुनिः |
जगाम स ततः खिन्नः पुनरेवाश्रमं प्रति ||४५||
१६७
गन्धर्व उवाच||
ततो दृष्ट्वाश्रमपदं रहितं तैः सुतैर्मुनिः |
निर्जगाम सुदुःखार्तः पुनरेवाश्रमात्ततः ||१||
सोऽपश्यत्सरितं पूर्णां प्रावृट्काले नवाम्भसा |
वृक्षान्बहुविधान्पार्थ वहन्तीं तीरजान्बहून् ||२||
अथ चिन्तां समापेदे पुनः पौरवनन्दन |
अम्भस्यस्या निमज्जेयमिति दुःखसमन्वितः ||३||
ततः पाशैस्तदात्मानं गाढं बद्ध्वा महामुनिः |
तस्या जले महानद्या निममज्ज सुदुःखितः ||४||
अथ छित्त्वा नदी पाशांस्तस्यारिबलमर्दन |
समस्थं तमृषिं कृत्वा विपाशं समवासृजत् ||५||
उत्ततार ततः पाशैर्विमुक्तः स महानृषिः |
विपाशेति च नामास्या नद्याश्चक्रे महानृषिः ||६||
शोके बुद्धिं ततश्चक्रे न चैकत्र व्यतिष्ठत |
सोऽगच्छत्पर्वतांश्चैव सरितश्च सरांसि च ||७||
ततः स पुनरेवर्षिर्नदीं हैमवतीं तदा |
चण्डग्राहवतीं दृष्ट्वा तस्याः स्रोतस्यवापतत् ||८||
सा तमग्निसमं विप्रमनुचिन्त्य सरिद्वरा |
शतधा विद्रुता यस्माच्छतद्रुरिति विश्रुता ||९||
ततः स्थलगतं दृष्ट्वा तत्राप्यात्मानमात्मना |
मर्तुं न शक्यमित्युक्त्वा पुनरेवाश्रमं ययौ ||१०||
वध्वादृश्यन्त्यानुगत आश्रमाभिमुखो व्रजन् |
अथ शुश्राव सङ्गत्या वेदाध्ययननिःस्वनम् ||११||
पृष्ठतः परिपूर्णार्थैः षड्भिरङ्गैरलङ्कृतम् ||११||
अनुव्रजति को न्वेष मामित्येव च सोऽब्रवीत् |
अहं त्वदृश्यती नाम्ना तं स्नुषा प्रत्यभाषत ||१२||
शक्तेर्भार्या महाभाग तपोयुक्ता तपस्विनी ||१२||
वसिष्ठ उवाच||
पुत्रि कस्यैष साङ्गस्य वेदस्याध्ययनस्वनः |
पुरा साङ्गस्य वेदस्य शक्तेरिव मया श्रुतः ||१३||
अदृश्यन्त्युवाच||
अयं कुक्षौ समुत्पन्नः शक्तेर्गर्भः सुतस्य ते |
समा द्वादश तस्येह वेदानभ्यसतो मुने ||१४||
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तस्ततो हृष्टो वसिष्ठः श्रेष्ठभागृषिः |
अस्ति सन्तानमित्युक्त्वा मृत्योः पार्थ न्यवर्तत ||१५||
ततः प्रतिनिवृत्तः स तया वध्वा सहानघ |
कल्माषपादमासीनं ददर्श विजने वने ||१६||
स तु दृष्ट्वैव तं राजा क्रुद्ध उत्थाय भारत |
आविष्टो रक्षसोग्रेण इयेषात्तुं ततः स्म तम् ||१७||
अदृश्यन्ती तु तं दृष्ट्वा क्रूरकर्माणमग्रतः |
भयसंविग्नया वाचा वसिष्ठमिदमब्रवीत् ||१८||
असौ मृत्युरिवोग्रेण दण्डेन भगवन्नितः |
प्रगृहीतेन काष्ठेन राक्षसोऽभ्येति भीषणः ||१९||
तं निवारयितुं शक्तो नान्योऽस्ति भुवि कश्चन |
त्वदृतेऽद्य महाभाग सर्ववेदविदां वर ||२०||
त्राहि मां भगवन्पापादस्माद्दारुणदर्शनात् |
रक्षो अत्तुमिह ह्यावां नूनमेतच्चिकीर्षति ||२१||
१६८
वसिष्ठ उवाच||
मा भैः पुत्रि न भेतव्यं रक्षसस्ते कथञ्चन |
नैतद्रक्षो भयं यस्मात्पश्यसि त्वमुपस्थितम् ||१||
राजा कल्माषपादोऽयं वीर्यवान्प्रथितो भुवि |
स एषोऽस्मिन्वनोद्देशे निवसत्यतिभीषणः ||२||
गन्धर्व उवाच||
तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य वसिष्ठो भगवानृषिः |
वारयामास तेजस्वी हुङ्करेणैव भारत ||३||
मन्त्रपूतेन च पुनः स तमभ्युक्ष्य वारिणा |
मोक्षयामास वै घोराद्राक्षसाद्राजसत्तमम् ||४||
स हि द्वादश वर्षाणि वसिष्ठस्यैव तेजसा |
ग्रस्त आसीद्गृहेणेव पर्वकाले दिवाकरः ||५||
रक्षसा विप्रमुक्तोऽथ स नृपस्तद्वनं महत् |
तेजसा रञ्जयामास सन्ध्याभ्रमिव भास्करः ||६||
प्रतिलभ्य ततः सञ्ज्ञामभिवाद्य कृताञ्जलिः |
उवाच नृपतिः काले वसिष्ठमृषिसत्तमम् ||७||
सौदासोऽहं महाभाग याज्यस्ते द्विजसत्तम |
अस्मिन्काले यदिष्टं ते ब्रूहि किं करवाणि ते ||८||
वसिष्ठ उवाच||
वृत्तमेतद्यथाकालं गच्छ राज्यं प्रशाधि तत् |
ब्राह्मणांश्च मनुष्येन्द्र मावमंस्थाः कदाचन ||९||
राजोवाच||
नावमंस्याम्यहं ब्रह्मन्कदाचिद्ब्राह्मणर्षभान् |
त्वन्निदेशे स्थितः शश्वत्पुजयिष्याम्यहं द्विजान् ||१०||
इक्ष्वाकूणां तु येनाहमनृणः स्यां द्विजोत्तम |
तत्त्वत्तः प्राप्तुमिच्छामि वरं वेदविदां वर ||११||
अपत्यायेप्सितां मह्यं महिषीं गन्तुमर्हसि |
शीलरूपगुणोपेतामिक्ष्वाकुकुलवृद्धये ||१२||
गन्धर्व उवाच||
ददानीत्येव तं तत्र राजानं प्रत्युवाच ह |
वसिष्ठः परमेष्वासं सत्यसन्धो द्विजोत्तमः ||१३||
ततः प्रतिययौ काले वसिष्ठसहितोऽनघ |
ख्यातं पुरवरं लोकेष्वयोध्यां मनुजेश्वरः ||१४||
तं प्रजाः प्रतिमोदन्त्यः सर्वाः प्रत्युद्ययुस्तदा |
विपाप्मानं महात्मानं दिवौकस इवेश्वरम् ||१५||
अचिरात्स मनुष्येन्द्रो नगरीं पुण्यकर्मणाम् |
विवेश सहितस्तेन वसिष्ठेन महात्मना ||१६||
ददृशुस्तं ततो राजन्नयोध्यावासिनो जनाः |
पुष्येण सहितं काले दिवाकरमिवोदितम् ||१७||
स हि तां पूरयामास लक्ष्म्या लक्ष्मीवतां वरः |
अयोध्यां व्योम शीतांशुः शरत्काल इवोदितः ||१८||
संसिक्तमृष्टपन्थानं पताकोच्छ्रयभूषितम् |
मनः प्रह्लादयामासा तस्य तत्पुरमुत्तमम् ||१९||
तुष्टपुष्टजनाकीर्णा सा पुरी कुरुनन्दन |
अशोभत तदा तेन शक्रेणेवामरावती ||२०||
ततः प्रविष्टे राजेन्द्रे तस्मिन्राजनि तां पुरीम् |
तस्य राज्ञोऽऽज्ञया देवी वसिष्ठमुपचक्रमे ||२१||
ऋतावथ महर्षिः स सम्बभूव तया सह |
देव्या दिव्येन विधिना वसिष्ठः श्रेष्ठभागृषिः ||२२||
अथ तस्यां समुत्पन्ने गर्भे स मुनिसत्तमः |
राज्ञाभिवादितस्तेन जगाम पुनराश्रमम् ||२३||
दीर्घकालधृतं गर्भं सुषाव न तु तं यदा |
साथ देव्यश्मना कुक्षिं निर्बिभेद तदा स्वकम् ||२४||
द्वादशेऽथ ततो वर्षे स जज्ञे मनुजर्षभ |
अश्मको नाम राजर्षिः पोतनं यो न्यवेशयत् ||२५||
और्वोपाख्यानम्
१६९
गन्धर्व उवाच||
आश्रमस्था ततः पुत्रमदृश्यन्ती व्यजायत |
शक्तेः कुलकरं राजन्द्वितीयमिव शक्तिनम् ||१||
जातकर्मादिकास्तस्य क्रियाः स मुनिपुङ्गवः |
पौत्रस्य भरतश्रेष्ठ चकार भगवान्स्वयम् ||२||
परासुश्च यतस्तेन वसिष्ठः स्थापितस्तदा |
गर्भस्थेन ततो लोके पराशर इति स्मृतः ||३||
अमन्यत स धर्मात्मा वसिष्ठं पितरं तदा |
जन्मप्रभृति तस्मिंश्च पितरीव व्यवर्तत ||४||
स तात इति विप्रर्षिं वसिष्ठं प्रत्यभाषत |
मातुः समक्षं कौन्तेय अदृश्यन्त्याः परन्तप ||५||
तातेति परिपूर्णार्थं तस्य तन्मधुरं वचः |
अदृश्यन्त्यश्रुपूर्णाक्षी शृण्वन्ती तमुवाच ह ||६||
मा तात तात तातेति न ते तातो महामुनिः |
रक्षसा भक्षितस्तात तव तातो वनान्तरे ||७||
मन्यसे यं तु तातेति नैष तातस्तवानघ |
आर्यस्त्वेष पिता तस्य पितुस्तव महात्मनः ||८||
स एवमुक्तो दुःखार्तः सत्यवागृषिसत्तमः |
सर्वलोकविनाशाय मतिं चक्रे महामनाः ||९||
तं तथा निश्चितात्मानं महात्मानं महातपाः |
वसिष्ठो वारयामास हेतुना येन तच्छृणु ||१०||
वसिष्ठ उवाच||
कृतवीर्य इति ख्यातो बभूव नृपतिः क्षितौ |
याज्यो वेदविदां लोके भृगूणां पार्थिवर्षभः ||११||
स तानग्रभुजस्तात धान्येन च धनेन च |
सोमान्ते तर्पयामास विपुलेन विशां पतिः ||१२||
तस्मिन्नृपतिशार्दूले स्वर्यातेऽथ कदाचन |
बभूव तत्कुलेयानां द्रव्यकार्यमुपस्थितम् ||१३||
ते भृगूणां धनं ज्ञात्वा राजानः सर्व एव ह |
याचिष्णवोऽभिजग्मुस्तांस्तात भार्गवसत्तमान् ||१४||
भूमौ तु निदधुः केचिद्भृगवो धनमक्षयम् |
ददुः केचिद्द्विजातिभ्यो ज्ञात्वा क्षत्रियतो भयम् ||१५||
भृगवस्तु ददुः केचित्तेषां वित्तं यथेप्सितम् |
क्षत्रियाणां तदा तात कारणान्तरदर्शनात् ||१६||
ततो महीतलं तात क्षत्रियेण यदृच्छया |
खनताधिगतं वित्तं केनचिद्भृगुवेश्मनि ||१७||
तद्वित्तं ददृशुः सर्वे समेताः क्षत्रियर्षभाः ||१७||
अवमन्य ततः कोपाद्भृगूंस्ताञ्शरणागतान् |
निजघ्नुस्ते महेष्वासाः सर्वांस्तान्निशितैः शरैः ||१८||
आ गर्भादनुकृन्तन्तश्चेरुश्चैव वसुन्धराम् ||१८||
तत उच्छिद्यमानेषु भृगुष्वेवं भयात्तदा |
भृगुपत्न्यो गिरिं तात हिमवन्तं प्रपेदिरे ||१९||
तासामन्यतमा गर्भं भयाद्दाधार तैजसम् |
ऊरुणैकेन वामोरूर्भर्तुः कुलविवृद्धये ||२०||
ददृशुर्ब्राह्मणीं तां ते दीप्यमानां स्वतेजसा ||२०||
अथ गर्भः स भित्त्वोरुं ब्राह्मण्या निर्जगाम ह |
मुष्णन्दृष्टीः क्षत्रियाणां मध्याह्न इव भास्करः ||२१||
ततश्चक्षुर्वियुक्तास्ते गिरिदुर्गेषु बभ्रमुः ||२१||
ततस्ते मोघसङ्कल्पा भयार्ताः क्षत्रियर्षभाः |
ब्रह्मणीं शरणं जग्मुर्दृष्ट्यर्थं तामनिन्दिताम् ||२२||
ऊचुश्चैनां महाभागां क्षत्रियास्ते विचेतसः |
ज्योतिःप्रहीणा दुःखार्ताः शान्तार्चिष इवाग्नयः ||२३||
भगवत्याः प्रसादेन गच्छेत्क्षत्रं सचक्षुषम् |
उपारम्य च गच्छेम सहिताः पापकर्मणः ||२४||
सपुत्रा त्वं प्रसादं नः सर्वेषां कर्तुमर्हसि |
पुनर्दृष्टिप्रदानेन राज्ञः सन्त्रातुमर्हसि ||२५||
१७०
ब्राह्मण्युवाच||
नाहं गृह्णामि वस्तात दृष्टीर्नास्ति रुषान्विता |
अयं तु भार्गवो नूनमूरुजः कुपितोऽद्य वः ||१||
तेन चक्षूंषि वस्तात नूनं कोपान्महात्मना |
स्मरता निहतान्बन्धूनादत्तानि न संशयः ||२||
गर्भानपि यदा यूयं भृगूणां घ्नत पुत्रकाः |
तदायमूरुणा गर्भो मया वर्षशतं धृतः ||३||
षडङ्गश्चाखिलो वेद इमं गर्भस्थमेव हि |
विवेश भृगुवंशस्य भूयः प्रियचिकीर्षया ||४||
सोऽयं पितृवधान्नूनं क्रोधाद्वो हन्तुमिच्छति |
तेजसा यस्य दिव्येन चक्षूंषि मुषितानि वः ||५||
तमिमं तात याचध्वमौर्वं मम सुतोत्तमम् |
अयं वः प्रणिपातेन तुष्टो दृष्टीर्विमोक्ष्यति ||६||
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तास्ततः सर्वे राजानस्ते तमूरुजम् |
ऊचुः प्रसीदेति तदा प्रसादं च चकार सः ||७||
अनेनैव च विख्यातो नाम्ना लोकेषु सत्तमः |
स और्व इति विप्रर्षिरूरुं भित्त्वा व्यजायत ||८||
चक्षूंषि प्रतिलभ्याथ प्रतिजग्मुस्ततो नृपाः |
भार्गवस्तु मुनिर्मेने सर्वलोकपराभवम् ||९||
स चक्रे तात लोकानां विनाशाय महामनाः |
सर्वेषामेव कार्त्स्न्येन मनः प्रवणमात्मनः ||१०||
इच्छन्नपचितिं कर्तुं भृगूणां भृगुसत्तमः |
सर्वलोकविनाशाय तपसा महतैधितः ||११||
तापयामास लोकान्स सदेवासुरमानुषान् |
तपसोग्रेण महता नन्दयिष्यन्पितामहान् ||१२||
ततस्तं पितरस्तात विज्ञाय भृगुसत्तमम् |
पितृलोकादुपागम्य सर्व ऊचुरिदं वचः ||१३||
और्व दृष्टः प्रभावस्ते तपसोग्रस्य पुत्रक |
प्रसादं कुरु लोकानां नियच्छ क्रोधमात्मनः ||१४||
नानीशैर्हि तदा तात भृगुभिर्भावितात्मभिः |
वधोऽभ्युपेक्षितः सर्वैः क्षत्रियाणां विहिंसताम् ||१५||
आयुषा हि प्रकृष्टेन यदा नः खेद आविशत् |
तदास्माभिर्वधस्तात क्षत्रियैरीप्सितः स्वयम् ||१६||
निखातं तद्धि वै वित्तं केनचिद्भृगुवेश्मनि |
वैरायैव तदा न्यस्तं क्षत्रियान्कोपयिष्णुभिः ||१७||
किं हि वित्तेन नः कार्यं स्वर्गेप्सूनां द्विजर्षभ ||१७||
यदा तु मृत्युरादातुं न नः शक्नोति सर्वशः |
तदास्माभिरयं दृष्ट उपायस्तात संमतः ||१८||
आत्महा च पुमांस्तात न लोकाँल्लभते शुभान् |
ततोऽस्माभिः समीक्ष्यैवं नात्मनात्मा विनाशितः ||१९||
न चैतन्नः प्रियं तात यदिदं कर्तुमिच्छसि |
नियच्छेदं मनः पापात्सर्वलोकपराभवात् ||२०||
न हि नः क्षत्रियाः केचिन्न लोकाः सप्त पुत्रक |
दूषयन्ति तपस्तेजः क्रोधमुत्पतितं जहि ||२१||
१७१
और्व उवाच||
उक्तवानस्मि यां क्रोधात्प्रतिज्ञां पितरस्तदा |
सर्वलोकविनाशाय न सा मे वितथा भवेत् ||१||
वृथारोषप्रतिज्ञो हि नाहं जीवितुमुत्सहे |
अनिस्तीर्णो हि मां रोषो दहेदग्निरिवारणिम् ||२||
यो हि कारणतः क्रोधं सञ्जातं क्षन्तुमर्हति |
नालं स मनुजः सम्यक्त्रिवर्गं परिरक्षितुम् ||३||
अशिष्टानां नियन्ता हि शिष्टानां परिरक्षता |
स्थाने रोषः प्रयुक्तः स्यान्नृपैः स्वर्गजिगीषुभिः ||४||
अश्रौषमहमूरुस्थो गर्भशय्यागतस्तदा |
आरावं मातृवर्गस्य भृगूणां क्षत्रियैर्वधे ||५||
सामरैर्हि यदा लोकैर्भृगूणां क्षत्रियाधमैः |
आगर्भोत्सादनं क्षान्तं तदा मां मन्युराविषत् ||६||
आपूर्णकोशाः किल मे मातरः पितरस्तथा |
भयात्सर्वेषु लोकेषु नाधिजग्मुः परायणम् ||७||
तान्भृगूणां तदा दारान्कश्चिन्नाभ्यवपद्यत |
यदा तदा दधारेयमूरुणैकेन मां शुभा ||८||
प्रतिषेद्धा हि पापस्य यदा लोकेषु विद्यते |
तदा सर्वेषु लोकेषु पापकृन्नोपपद्यते ||९||
यदा तु प्रतिषेद्धारं पापो न लभते क्वचित् |
तिष्ठन्ति बहवो लोके तदा पापेषु कर्मसु ||१०||
जानन्नपि च यः पापं शक्तिमान्न नियच्छति |
ईशः सन्सोऽपि तेनैव कर्मणा सम्प्रयुज्यते ||११||
राजभिश्चेश्वरैश्चैव यदि वै पितरो मम |
शक्तैर्न शकिता त्रातुमिष्टं मत्वेह जीवितम् ||१२||
अत एषामहं क्रुद्धो लोकानामीश्वरोऽद्य सन् |
भवतां तु वचो नाहमलं समतिवर्तितुम् ||१३||
मम चापि भवेदेतदीश्वरस्य सतो महत् |
उपेक्षमाणस्य पुनर्लोकानां किल्बिषाद्भयम् ||१४||
यश्चायं मन्युजो मेऽग्निर्लोकानादातुमिच्छति |
दहेदेष च मामेव निगृहीतः स्वतेजसा ||१५||
भवतां च विजानामि सर्वलोकहितेप्सुताम् |
तस्माद्विदध्वं यच्छ्रेयो लोकानां मम चेश्वराः ||१६||
पितर ऊचुः||
य एष मन्युजस्तेऽग्निर्लोकानादातुमिच्छति |
अप्सु तं मुञ्च भद्रं ते लोका ह्यप्सु प्रतिष्ठिताः ||१७||
आपोमयाः सर्वरसाः सर्वमापोमयं जगत् |
तस्मादप्सु विमुञ्चेमं क्रोधाग्निं द्विजसत्तम ||१८||
अयं तिष्ठतु ते विप्र यदीच्छसि महोदधौ |
मन्युजोऽग्निर्दहन्नापो लोका ह्यापोमयाः स्मृताः ||१९||
एवं प्रतिज्ञा सत्येयं तवानघ भविष्यति |
न चैव सामरा लोका गमिष्यन्ति पराभवम् ||२०||
वसिष्ठ उवाच||
ततस्तं क्रोधजं तात और्वोऽग्निं वरुणालये |
उत्ससर्ज स चैवाप उपयुङ्क्ते महोदधौ ||२१||
महद्धयशिरो भूत्वा यत्तद्वेदविदो विदुः |
तमग्निमुद्गिरन्वक्त्रात्पिबत्यापो महोदधौ ||२२||
तस्मात्त्वमपि भद्रं ते न लोकान्हन्तुमर्हसि |
पराशर परान्धर्माञ्जानञ्ज्ञानवतां वर ||२३||
१७२
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तः स विप्रर्षिर्वसिष्ठेन महात्मना |
न्ययच्छदात्मनः कोपं सर्वलोकपराभवात् ||१||
ईजे च स महातेजाः सर्ववेदविदां वरः |
ऋषी राक्षससत्रेण शाक्तेयोऽथ पराशरः ||२||
ततो वृद्धांश्च बालांश्च राक्षसान्स महामुनिः |
ददाह वितते यज्ञे शक्तेर्वधमनुस्मरन् ||३||
न हि तं वारयामास वसिष्ठो रक्षसां वधात् |
द्वितीयामस्य मा भाङ्क्षं प्रतिज्ञामिति निश्चयात् ||४||
त्रयाणां पावकानां स सत्रे तस्मिन्महामुनिः |
आसीत्पुरस्ताद्दीप्तानां चतुर्थ इव पावकः ||५||
तेन यज्ञेन शुभ्रेण हूयमानेन युक्तितः |
तद्विदीपितमाकाशं सूर्येणेव घनात्यये ||६||
तं वसिष्ठादयः सर्वे मुनयस्तत्र मेनिरे |
तेजसा दिवि दीप्यन्तं द्वितीयमिव भास्करम् ||७||
ततः परमदुष्प्रापमन्यैरृषिरुदारधीः |
समापिपयिषुः सत्रं तमत्रिः समुपागमत् ||८||
तथा पुलस्त्यः पुलहः क्रतुश्चैव महाक्रतुम् |
उपाजग्मुरमित्रघ्न रक्षसां जीवितेप्सया ||९||
पुलस्त्यस्तु वधात्तेषां रक्षसां भरतर्षभ |
उवाचेदं वचः पार्थ पराशरमरिंदमम् ||१०||
कच्चित्तातापविघ्नं ते कच्चिन्नन्दसि पुत्रक |
अजानतामदोषाणां सर्वेषां रक्षसां वधात् ||११||
प्रजोच्छेदमिमं मह्यं सर्वं सोमपसत्तम |
अधर्मिष्ठं वरिष्ठः सन्कुरुषे त्वं पराशर ||१२||
राजा कल्माषपादश्च दिवमारोढुमिच्छति ||१२||
ये च शक्त्यवराः पुत्रा वसिष्ठस्य महामुनेः |
ते च सर्वे मुदा युक्ता मोदन्ते सहिताः सुरैः ||१३||
सर्वमेतद्वसिष्ठस्य विदितं वै महामुने ||१३||
रक्षसां च समुच्छेद एष तात तपस्विनाम् |
निमित्तभूतस्त्वं चात्र क्रतौ वासिष्ठनन्दन ||१४||
स सत्रं मुञ्च भद्रं ते समाप्तमिदमस्तु ते ||१४||
एवमुक्तः पुलस्त्येन वसिष्ठेन च धीमता |
तदा समापयामास सत्रं शाक्तिः पराशरः ||१५||
सर्वराक्षससत्राय सम्भृतं पावकं मुनिः |
उत्तरे हिमवत्पार्श्वे उत्ससर्ज महावने ||१६||
स तत्राद्यापि रक्षांसि वृक्षानश्मान एव च |
भक्षयन्दृश्यते वह्निः सदा पर्वणि पर्वणि ||१७||
१७३
अर्जुन उवाच||
राज्ञा कल्माषपादेन गुरौ ब्रह्मविदां वरे |
कारणं किं पुरस्कृत्य भार्या वै संनियोजिता ||१||
जानता च परं धर्मं लोक्यं तेन महात्मना |
अगम्यागमनं कस्माद्वसिष्ठेन महात्मना ||२||
कृतं तेन पुरा सर्वं वक्तुमर्हसि पृच्छतः ||२||
गन्धर्व उवाच||
धनञ्जय निबोधेदं यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
वसिष्ठं प्रति दुर्धर्षं तथामित्रसहं नृपम् ||३||
कथितं ते मया पूर्वं यथा शप्तः स पार्थिवः |
शक्तिना भरतश्रेष्ठ वासिष्ठेन महात्मना ||४||
स तु शापवशं प्राप्तः क्रोधपर्याकुलेक्षणः |
निर्जगाम पुराद्राजा सहदारः परन्तपः ||५||
अरण्यं निर्जनं गत्वा सदारः परिचक्रमे |
नानामृगगणाकीर्णं नानासत्त्वसमाकुलम् ||६||
नानागुल्मलताच्छन्नं नानाद्रुमसमावृतम् |
अरण्यं घोरसंनादं शापग्रस्तः परिभ्रमन् ||७||
स कदाचित्क्षुधाविष्टो मृगयन्भक्षमात्मनः |
ददर्श सुपरिक्लिष्टः कस्मिंश्चिद्वननिर्झरे ||८||
ब्राह्मणीं ब्राह्मणं चैव मैथुनायोपसङ्गतौ ||८||
तौ समीक्ष्य तु वित्रस्तावकृतार्थौ प्रधावितौ |
तयोश्च द्रवतोर्विप्रं जगृहे नृपतिर्बलात् ||९||
दृष्ट्वा गृहीतं भर्तारमथ ब्राह्मण्यभाषत |
शृणु राजन्वचो मह्यं यत्त्वां वक्ष्यामि सुव्रत ||१०||
आदित्यवंशप्रभवस्त्वं हि लोकपरिश्रुतः |
अप्रमत्तः स्थितो धर्मे गुरुशुश्रूषणे रतः ||११||
शापं प्राप्तोऽसि दुर्धर्ष न पापं कर्तुमर्हसि |
ऋतुकाले तु सम्प्राप्ते भर्त्रास्म्यद्य समागता ||१२||
अकृतार्था ह्यहं भर्त्रा प्रसवार्थश्च मे महान् |
प्रसीद नृपतिश्रेष्ठ भर्ता मेऽयं विसृज्यताम् ||१३||
एवं विक्रोशमानायास्तस्याः स सुनृशंसकृत् |
भर्तारं भक्षयामास व्याघ्रो मृगमिवेप्सितम् ||१४||
तस्याः क्रोधाभिभूताया यदश्रु न्यपतद्भुवि |
सोऽग्निः समभवद्दीप्तस्तं च देशं व्यदीपयत् ||१५||
ततः सा शोकसन्तप्ता भर्तृव्यसनदुःखिता |
कल्माषपादं राजर्षिमशपद्ब्राह्मणी रुषा ||१६||
यस्मान्ममाकृतार्थायास्त्वया क्षुद्र नृशंसवत् |
प्रेक्षन्त्या भक्षितो मेऽद्य प्रभुर्भर्ता महायशाः ||१७||
तस्मात्त्वमपि दुर्बुद्धे मच्छापपरिविक्षतः |
पत्नीमृतावनुप्राप्य सद्यस्त्यक्ष्यसि जीवितम् ||१८||
यस्य चर्षेर्वसिष्ठस्य त्वया पुत्रा विनाशिताः |
तेन सङ्गम्य ते भार्या तनयं जनयिष्यति ||१९||
स ते वंशकरः पुत्रो भविष्यति नृपाधम ||१९||
एवं शप्त्वा तु राजानं सा तमाङ्गिरसी शुभा |
तस्यैव संनिधौ दीप्तं प्रविवेश हुताशनम् ||२०||
वसिष्ठश्च महाभागः सर्वमेतदपश्यत |
ज्ञानयोगेन महता तपसा च परन्तप ||२१||
मुक्तशापश्च राजर्षिः कालेन महता ततः |
ऋतुकालेऽभिपतितो मदयन्त्या निवारितः ||२२||
न हि सस्मार नृपतिस्तं शापं शापमोहितः |
देव्याः सोऽथ वचः श्रुत्वा स तस्या नृपसत्तमः ||२३||
तं च शापमनुस्मृत्य पर्यतप्यद्भृशं तदा ||२३||
एतस्मात्कारणाद्राजा वसिष्ठं संन्ययोजयत् |
स्वदारे भरतश्रेष्ठ शापदोषसमन्वितः ||२४||
द्रौपदीस्वयंवरपर्व
१७४
अर्जुन उवाच||
अस्माकमनुरूपो वै यः स्याद्गन्धर्व वेदवित् |
पुरोहितस्तमाचक्ष्व सर्वं हि विदितं तव ||१||
गन्धर्व उवाच||
यवीयान्देवलस्यैष वने भ्राता तपस्यति |
धौम्य उत्कोचके तीर्थे तं वृणुध्वं यदीच्छथ ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽर्जुनोऽस्त्रमाग्नेयं प्रददौ तद्यथाविधि |
गन्धर्वाय तदा प्रीतो वचनं चेदमब्रवीत् ||३||
त्वय्येव तावत्तिष्ठन्तु हया गन्धर्वसत्तम |
कर्मकाले ग्रहीष्यामि स्वस्ति तेऽस्त्विति चाब्रवीत् ||४||
तेऽन्योन्यमभिसम्पूज्य गन्धर्वः पाण्डवाश्च ह |
रम्याद्भागीरथीकच्छाद्यथाकामं प्रतस्थिरे ||५||
तत उत्कोचकं तीर्थं गत्वा धौम्याश्रमं तु ते |
तं वव्रुः पाण्डवा धौम्यं पौरोहित्याय भारत ||६||
तान्धौम्यः प्रतिजग्राह सर्ववेदविदां वरः |
पाद्येन फलमूलेन पौरोहित्येन चैव ह ||७||
ते तदाशंसिरे लब्धां श्रियं राज्यं च पाण्डवाः |
तं ब्राह्मणं पुरस्कृत्य पाञ्चाल्याश्च स्वयंवरम् ||८||
मातृषष्ठास्तु ते तेन गुरुणा सङ्गतास्तदा |
नाथवन्तमिवात्मानं मेनिरे भरतर्षभाः ||९||
स हि वेदार्थतत्त्वज्ञस्तेषां गुरुरुदारधीः |
तेन धर्मविदा पार्था याज्याः सर्वविदा कृताः ||१०||
वीरांस्तु स हि तान्मेने प्राप्तराज्यान्स्वधर्मतः |
बुद्धिवीर्यबलोत्साहैर्युक्तान्देवानिवापरान् ||११||
कृतस्वस्त्ययनास्तेन ततस्ते मनुजाधिपाः |
मेनिरे सहिता गन्तुं पाञ्चाल्यास्तं स्वयंवरम् ||१२||
१७५
वैशम्पायन उवाच||
ततस्ते नरशार्दूला भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः |
प्रययुर्द्रौपदीं द्रष्टुं तं च देवमहोत्सवम् ||१||
ते प्रयाता नरव्याघ्रा मात्रा सह परन्तपाः |
ब्राह्मणान्ददृशुर्मार्गे गच्छतः सगणान्बहून् ||२||
तानूचुर्ब्राह्मणा राजन्पाण्डवान्ब्रह्मचारिणः |
क्व भवन्तो गमिष्यन्ति कुतो वागच्छतेति ह ||३||
युधिष्ठिर उवाच||
आगतानेकचक्रायाः सोदर्यान्देवदर्शिनः |
भवन्तो हि विजानन्तु सहितान्मातृचारिणः ||४||
ब्राह्मणा ऊचुः||
गच्छताद्यैव पाञ्चालान्द्रुपदस्य निवेशनम् |
स्वयंवरो महांस्तत्र भविता सुमहाधनः ||५||
एकसार्थं प्रयाताः स्मो वयमप्यत्र गामिनः |
तत्र ह्यद्भुतसङ्काशो भविता सुमहोत्सवः ||६||
यज्ञसेनस्य दुहिता द्रुपदस्य महात्मनः |
वेदीमध्यात्समुत्पन्ना पद्मपत्रनिभेक्षणा ||७||
दर्शनीयानवद्याङ्गी सुकुमारी मनस्विनी |
धृष्टद्युम्नस्य भगिनी द्रोणशत्रोः प्रतापिनः ||८||
यो जातः कवची खड्गी सशरः सशरासनः |
सुसमिद्धे महाबाहुः पावके पावकप्रभः ||९||
स्वसा तस्यानवद्याङ्गी द्रौपदी तनुमध्यमा |
नीलोत्पलसमो गन्धो यस्याः क्रोशात्प्रवायति ||१०||
तां यज्ञसेनस्य सुतां स्वयंवरकृतक्षणाम् |
गच्छामहे वयं द्रष्टुं तं च देवमहोत्सवम् ||११||
राजानो राजपुत्राश्च यज्वानो भूरिदक्षिणाः |
स्वाध्यायवन्तः शुचयो महात्मानो यतव्रताः ||१२||
तरुणा दर्शनीयाश्च नानादेशसमागताः |
महारथाः कृतास्त्राश्च समुपैष्यन्ति भूमिपाः ||१३||
ते तत्र विविधान्दायान्विजयार्थं नरेश्वराः |
प्रदास्यन्ति धनं गाश्च भक्ष्यं भोज्यं च सर्वशः ||१४||
प्रतिगृह्य च तत्सर्वं दृष्ट्वा चैव स्वयंवरम् |
अनुभूयोत्सवं चैव गमिष्यामो यथेप्सितम् ||१५||
नटा वैतालिकाश्चैव नर्तकाः सूतमागधाः |
नियोधकाश्च देशेभ्यः समेष्यन्ति महाबलाः ||१६||
एवं कौतूहलं कृत्वा दृष्ट्वा च प्रतिगृह्य च |
सहास्माभिर्महात्मानः पुनः प्रतिनिवर्त्स्यथ ||१७||
दर्शनीयांश्च वः सर्वान्देवरूपानवस्थितान् |
समीक्ष्य कृष्णा वरयेत्सङ्गत्यान्यतमं वरम् ||१८||
अयं भ्राता तव श्रीमान्दर्शनीयो महाभुजः |
नियुध्यमानो विजयेत्सङ्गत्या द्रविणं बहु ||१९||
युधिष्ठिर उवाच||
परमं भो गमिष्यामो द्रष्टुं देवमहोत्सवम् |
भवद्भिः सहिताः सर्वे कन्यायास्तं स्वयंवरम् ||२०||
१७६
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्ताः प्रयातास्ते पाण्डवा जनमेजय |
राज्ञा दक्षिणपाञ्चालान्द्रुपदेनाभिरक्षितान् ||१||
ततस्ते तं महात्मानं शुद्धात्मानमकल्मषम् |
ददृशुः पाण्डवा राजन्पथि द्वैपायनं तदा ||२||
तस्मै यथावत्सत्कारं कृत्वा तेन च सान्त्विताः |
कथान्ते चाभ्यनुज्ञाताः प्रययुर्द्रुपदक्षयम् ||३||
पश्यन्तो रमणीयानि वनानि च सरांसि च |
तत्र तत्र वसन्तश्च शनैर्जग्मुर्महारथाः ||४||
स्वाध्यायवन्तः शुचयो मधुराः प्रियवादिनः |
आनुपूर्व्येण सम्प्राप्ताः पाञ्चालान्कुरुनन्दनाः ||५||
ते तु दृष्ट्वा पुरं तच्च स्कन्धावारं च पाण्डवाः |
कुम्भकारस्य शालायां निवेशं चक्रिरे तदा ||६||
तत्र भैक्षं समाजह्रुर्ब्राह्मीं वृत्तिं समाश्रिताः |
तांश्च प्राप्तांस्तदा वीराञ्जज्ञिरे न नराः क्वचित् ||७||
यज्ञसेनस्य कामस्तु पाण्डवाय किरीटिने |
कृष्णां दद्यामिति सदा न चैतद्विवृणोति सः ||८||
सोऽन्वेषमाणः कौन्तेयान्पाञ्चाल्यो जनमेजय |
दृढं धनुरनायम्यं कारयामास भारत ||९||
यन्त्रं वैहायसं चापि कारयामास कृत्रिमम् |
तेन यन्त्रेण सहितं राजा लक्ष्यं च काञ्चनम् ||१०||
द्रुपद उवाच||
इदं सज्यं धनुः कृत्वा सज्येनानेन सायकैः |
अतीत्य लक्ष्यं यो वेद्धा स लब्धा मत्सुतामिति ||११||
वैशम्पायन उवाच||
इति स द्रुपदो राजा सर्वतः समघोषयत् |
तच्छ्रुत्वा पार्थिवाः सर्वे समीयुस्तत्र भारत ||१२||
ऋषयश्च महात्मानः स्वयंवरदिदृक्षया |
दुर्योधनपुरोगाश्च सकर्णाः कुरवो नृप ||१३||
ब्राह्मणाश्च महाभागा देशेभ्यः समुपागमन् |
तेऽभ्यर्चिता राजगणा द्रुपदेन महात्मना ||१४||
ततः पौरजनाः सर्वे सागरोद्धूतनिःस्वनाः |
शिशुमारपुरं प्राप्य न्यविशंस्ते च पार्थिवाः ||१५||
प्रागुत्तरेण नगराद्भूमिभागे समे शुभे |
समाजवाटः शुशुभे भवनैः सर्वतो वृतः ||१६||
प्राकारपरिखोपेतो द्वारतोरणमण्डितः |
वितानेन विचित्रेण सर्वतः समवस्तृतः ||१७||
तूर्यौघशतसङ्कीर्णः परार्ध्यागुरुधूपितः |
चन्दनोदकसिक्तश्च माल्यदामैश्च शोभितः ||१८||
कैलासशिखरप्रख्यैर्नभस्तलविलेखिभिः |
सर्वतः संवृतैर्नद्धः प्रासादैः सुकृतोच्छ्रितैः ||१९||
सुवर्णजालसंवीतैर्मणिकुट्टिमभूषितैः |
सुखारोहणसोपानैर्महासनपरिच्छदैः ||२०||
अग्राम्यसमवच्छन्नैरगुरूत्तमवासितैः |
हंसाच्छवर्णैर्बहुभिरायोजनसुगन्धिभिः ||२१||
असम्बाधशतद्वारैः शयनासनशोभितैः |
बहुधातुपिनद्धाङ्गैर्हिमवच्छिखरैरिव ||२२||
तत्र नानाप्रकारेषु विमानेषु स्वलङ्कृताः |
स्पर्धमानास्तदान्योन्यं निषेदुः सर्वपार्थिवाः ||२३||
तत्रोपविष्टान्ददृशुर्महासत्त्वपराक्रमान् |
राजसिंहान्महाभागान्कृष्णागुरुविभूषितान् ||२४||
महाप्रसादान्ब्रह्मण्यान्स्वराष्ट्रपरिरक्षिणः |
प्रियान्सर्वस्य लोकस्य सुकृतैः कर्मभिः शुभैः ||२५||
मञ्चेषु च परार्ध्येषु पौरजानपदा जनाः |
कृष्णादर्शनतुष्ट्यर्थं सर्वतः समुपाविशन् ||२६||
ब्राह्मणैस्ते च सहिताः पाण्डवाः समुपाविशन् |
ऋद्धिं पाञ्चालराजस्य पश्यन्तस्तामनुत्तमाम् ||२७||
ततः समाजो ववृधे स राजन्दिवसान्बहून् |
रत्नप्रदानबहुलः शोभितो नटनर्तकैः ||२८||
वर्तमाने समाजे तु रमणीयेऽह्नि षोडशे |
आप्लुताङ्गी सुवसना सर्वाभरणभूषिता ||२९||
वीरकांस्यमुपादाय काञ्चनं समलङ्कृतम् |
अवतीर्णा ततो रङ्गं द्रौपदी भरतर्षभ ||३०||
पुरोहितः सोमकानां मन्त्रविद्ब्राह्मणः शुचिः |
परिस्तीर्य जुहावाग्निमाज्येन विधिना तदा ||३१||
स तर्पयित्वा ज्वलनं ब्राह्मणान्स्वस्ति वाच्य च |
वारयामास सर्वाणि वादित्राणि समन्ततः ||३२||
निःशब्दे तु कृते तस्मिन्धृष्टद्युम्नो विशां पते |
रङ्गमध्यगतस्तत्र मेघगम्भीरया गिरा ||३३||
वाक्यमुच्चैर्जगादेदं श्लक्ष्णमर्थवदुत्तमम् ||३३||
इदं धनुर्लक्ष्यमिमे च बाणाः; शृण्वन्तु मे पार्थिवाः सर्व एव |
यन्त्रच्छिद्रेणाभ्यतिक्रम्य लक्ष्यं; समर्पयध्वं खगमैर्दशार्धैः ||३४||
एतत्कर्ता कर्म सुदुष्करं यः; कुलेन रूपेण बलेन युक्तः |
तस्याद्य भार्या भगिनी ममेयं; कृष्णा भवित्री न मृषा ब्रवीमि ||३५||
तानेवमुक्त्वा द्रुपदस्य पुत्रः; पश्चादिदं द्रौपदीमभ्युवाच |
नाम्ना च गोत्रेण च कर्मणा च; सङ्कीर्तयंस्तान्नृपतीन्समेतान् ||३६||
१७७
धृष्टद्युम्न उवाच||
दुर्योधनो दुर्विषहो दुर्मुखो दुष्प्रधर्षणः |
विविंशतिर्विकर्णश्च सहो दुःशासनः समः ||१||
युयुत्सुर्वातवेगश्च भीमवेगधरस्तथा |
उग्रायुधो बलाकी च कनकायुर्विरोचनः ||२||
सुकुण्डलश्चित्रसेनः सुवर्चाः कनकध्वजः |
नन्दको बाहुशाली च कुण्डजो विकटस्तथा ||३||
एते चान्ये च बहवो धार्तराष्ट्रा महाबलाः |
कर्णेन सहिता वीरास्त्वदर्थं समुपागताः ||४||
शतसङ्ख्या महात्मानः प्रथिताः क्षत्रियर्षभाः ||४||
शकुनिश्च बलश्चैव वृषकोऽथ बृहद्बलः |
एते गान्धारराजस्य सुताः सर्वे समागताः ||५||
अश्वत्थामा च भोजश्च सर्वशस्त्रभृतां वरौ |
समवेतौ महात्मानौ त्वदर्थे समलङ्कृतौ ||६||
बृहन्तो मणिमांश्चैव दण्डधारश्च वीर्यवान् |
सहदेवो जयत्सेनो मेघसन्धिश्च मागधः ||७||
विराटः सह पुत्राभ्यां शङ्खेनैवोत्तरेण च |
वार्धक्षेमिः सुवर्चाश्च सेनाबिन्दुश्च पार्थिवः ||८||
अभिभूः सह पुत्रेण सुदाम्ना च सुवर्चसा |
सुमित्रः सुकुमारश्च वृकः सत्यधृतिस्तथा ||९||
सूर्यध्वजो रोचमानो नीलश्चित्रायुधस्तथा |
अंशुमांश्चेकितानश्च श्रेणिमांश्च महाबलः ||१०||
समुद्रसेनपुत्रश्च चन्द्रसेनः प्रतापवान् |
जलसन्धः पितापुत्रौ सुदण्डो दण्ड एव च ||११||
पौण्ड्रको वासुदेवश्च भगदत्तश्च वीर्यवान् |
कलिङ्गस्ताम्रलिप्तश्च पत्तनाधिपतिस्तथा ||१२||
मद्रराजस्तथा शल्यः सहपुत्रो महारथः |
रुक्माङ्गदेन वीरेण तथा रुक्मरथेन च ||१३||
कौरव्यः सोमदत्तश्च पुत्राश्चास्य महारथाः |
समवेतास्त्रयः शूरा भूरिर्भूरिश्रवाः शलः ||१४||
सुदक्षिणश्च काम्बोजो दृढधन्वा च कौरवः |
बृहद्बलः सुषेणश्च शिबिरौशीनरस्तथा ||१५||
सङ्कर्षणो वासुदेवो रौक्मिणेयश्च वीर्यवान् |
साम्बश्च चारुदेष्णश्च सारणोऽथ गदस्तथा ||१६||
अक्रूरः सात्यकिश्चैव उद्धवश्च महाबलः |
कृतवर्मा च हार्दिक्यः पृथुर्विपृथुरेव च ||१७||
विडूरथश्च कङ्कश्च समीकः सारमेजयः |
वीरो वातपतिश्चैव झिल्ली पिण्डारकस्तथा ||१८||
उशीनरश्च विक्रान्तो वृष्णयस्ते प्रकीर्तिताः ||१८||
भगीरथो बृहत्क्षत्रः सैन्धवश्च जयद्रथः |
बृहद्रथो बाह्लिकश्च श्रुतायुश्च महारथः ||१९||
उलूकः कैतवो राजा चित्राङ्गदशुभाङ्गदौ |
वत्सराजश्च धृतिमान्कोसलाधिपतिस्तथा ||२०||
एते चान्ये च बहवो नानाजनपदेश्वराः |
त्वदर्थमागता भद्रे क्षत्रियाः प्रथिता भुवि ||२१||
एते वेत्स्यन्ति विक्रान्तास्त्वदर्थं लक्ष्यमुत्तमम् |
विध्येत य इमं लक्ष्यं वरयेथाः शुभेऽद्य तम् ||२२||
१७८
वैशम्पायन उवाच||
तेऽलङ्कृताः कुण्डलिनो युवानः; परस्परं स्पर्धमानाः समेताः |
अस्त्रं बलं चात्मनि मन्यमानाः; सर्वे समुत्पेतुरहङ्कृतेन ||१||
रूपेण वीर्येण कुलेन चैव; धर्मेण चैवापि च यौवनेन |
समृद्धदर्पा मदवेगभिन्ना; मत्ता यथा हैमवता गजेन्द्राः ||२||
परस्परं स्पर्धया प्रेक्षमाणाः; सङ्कल्पजेनापि परिप्लुताङ्गाः |
कृष्णा ममैषेत्यभिभाषमाणा; नृपासनेभ्यः सहसोपतस्थुः ||३||
ते क्षत्रिया रङ्गगताः समेता; जिगीषमाणा द्रुपदात्मजां ताम् |
चकाशिरे पर्वतराजकन्या; मुमां यथा देवगणाः समेताः ||४||
कन्दर्पबाणाभिनिपीडिताङ्गाः; कृष्णागतैस्ते हृदयैर्नरेन्द्राः |
रङ्गावतीर्णा द्रुपदात्मजार्थं; द्वेष्यान्हि चक्रुः सुहृदोऽपि तत्र ||५||
अथाययुर्देवगणा विमानै; रुद्रादित्या वसवोऽथाश्विनौ च |
साध्याश्च सर्वे मरुतस्तथैव; यमं पुरस्कृत्य धनेश्वरं च ||६||
दैत्याः सुपर्णाश्च महोरगाश्च; देवर्षयो गुह्यकाश्चारणाश्च |
विश्वावसुर्नारदपर्वतौ च; गन्धर्वमुख्याश्च सहाप्सरोभिः ||७||
हलायुधस्तत्र च केशवश्च; वृष्ण्यन्धकाश्चैव यथा प्रधानाः |
प्रेक्षां स्म चक्रुर्यदुपुङ्गवास्ते; स्थिताश्च कृष्णस्य मते बभूवुः ||८||
दृष्ट्वा हि तान्मत्तगजेन्द्ररूपा; न्पञ्चाभिपद्मानिव वारणेन्द्रान् |
भस्मावृताङ्गानिव हव्यवाहा; न्पार्थान्प्रदध्यौ स यदुप्रवीरः ||९||
शशंस रामाय युधिष्ठिरं च; भीमं च जिष्णुं च यमौ च वीरौ |
शनैः शनैस्तांश्च निरीक्ष्य रामो; जनार्दनं प्रीतमना ददर्श ||१०||
अन्ये तु नानानृपपुत्रपौत्राः; कृष्णागतैर्नेत्रमनःस्वभावैः |
व्यायच्छमाना ददृशुर्भ्रमन्तीं; संदष्टदन्तच्छदताम्रवक्त्राः ||११||
तथैव पार्थाः पृथुबाहवस्ते; वीरौ यमौ चैव महानुभावौ |
तां द्रौपदीं प्रेक्ष्य तदा स्म सर्वे; कन्दर्पबाणाभिहता बभूवुः ||१२||
देवर्षिगन्धर्वसमाकुलं त; त्सुपर्णनागासुरसिद्धजुष्टम् |
दिव्येन गन्धेन समाकुलं च; दिव्यैश्च माल्यैरवकीर्यमाणम् ||१३||
महास्वनैर्दुन्दुभिनादितैश्च; बभूव तत्सङ्कुलमन्तरिक्षम् |
विमानसम्बाधमभूत्समन्ता; त्सवेणुवीणापणवानुनादम् ||१४||
ततस्तु ते राजगणाः क्रमेण; कृष्णानिमित्तं नृप विक्रमन्तः |
तत्कार्मुकं संहननोपपन्नं; सज्यं न शेकुस्तरसापि कर्तुम् ||१५||
ते विक्रमन्तः स्फुरता दृढेन; निष्कृष्यमाणा धनुषा नरेन्द्राः |
विचेष्टमाना धरणीतलस्था; दीना अदृश्यन्त विभग्नचित्ताः ||१६||
हाहाकृतं तद्धनुषा दृढेन; निष्पिष्टभग्नाङ्गदकुण्डलं च |
कृष्णानिमित्तं विनिवृत्तभावं; राज्ञां तदा मण्डलमार्तमासीत् ||१७||
तस्मिंस्तु सम्भ्रान्तजने समाजे; निक्षिप्तवादेषु नराधिपेषु |
कुन्तीसुतो जिष्णुरियेष कर्तुं; सज्यं धनुस्तत्सशरं स वीरः ||१८||
१७९
वैशम्पायन उवाच||
यदा निवृत्ता राजानो धनुषः सज्यकर्मणि |
अथोदतिष्ठद्विप्राणां मध्याज्जिष्णुरुदारधीः ||१||
उदक्रोशन्विप्रमुख्या विधुन्वन्तोऽजिनानि च |
दृष्ट्वा सम्प्रस्थितं पार्थमिन्द्रकेतुसमप्रभम् ||२||
केचिदासन्विमनसः केचिदासन्मुदा युताः |
आहुः परस्परं केचिन्निपुणा बुद्धिजीविनः ||३||
यत्कर्णशल्यप्रमुखैः पार्थिवैर्लोकविश्रुतैः |
नानतं बलवद्भिर्हि धनुर्वेदपरायणैः ||४||
तत्कथं त्वकृतास्त्रेण प्राणतो दुर्बलीयसा |
बटुमात्रेण शक्यं हि सज्यं कर्तुं धनुर्द्विजाः ||५||
अवहास्या भविष्यन्ति ब्राह्मणाः सर्वराजसु |
कर्मण्यस्मिन्नसंसिद्धे चापलादपरीक्षिते ||६||
यद्येष दर्पाद्धर्षाद्वा यदि वा ब्रह्मचापलात् |
प्रस्थितो धनुरायन्तुं वार्यतां साधु मा गमत् ||७||
नावहास्या भविष्यामो न च लाघवमास्थिताः |
न च विद्विष्टतां लोके गमिष्यामो महीक्षिताम् ||८||
केचिदाहुर्युवा श्रीमान्नागराजकरोपमः |
पीनस्कन्धोरुबाहुश्च धैर्येण हिमवानिव ||९||
सम्भाव्यमस्मिन्कर्मेदमुत्साहाच्चानुमीयते |
शक्तिरस्य महोत्साहा न ह्यशक्तः स्वयं व्रजेत् ||१०||
न च तद्विद्यते किञ्चित्कर्म लोकेषु यद्भवेत् |
ब्राह्मणानामसाध्यं च त्रिषु संस्थानचारिषु ||११||
अब्भक्षा वायुभक्षाश्च फलाहारा दृढव्रताः |
दुर्बला हि बलीयांसो विप्रा हि ब्रह्मतेजसा ||१२||
ब्राह्मणो नावमन्तव्यः सद्वासद्वा समाचरन् |
सुखं दुःखं महद्ध्रस्वं कर्म यत्समुपागतम् ||१३||
एवं तेषां विलपतां विप्राणां विविधा गिरः |
अर्जुनो धनुषोऽभ्याशे तस्थौ गिरिरिवाचलः ||१४||
स तद्धनुः परिक्रम्य प्रदक्षिणमथाकरोत् |
प्रणम्य शिरसा हृष्टो जगृहे च परन्तपः ||१५||
सज्यं च चक्रे निमिषान्तरेण; शरांश्च जग्राह दशार्धसङ्ख्यान् |
विव्याध लक्ष्यं निपपात तच्च; छिद्रेण भूमौ सहसातिविद्धम् ||१६||
ततोऽन्तरिक्षे च बभूव नादः; समाजमध्ये च महान्निनादः |
पुष्पाणि दिव्यानि ववर्ष देवः; पार्थस्य मूर्ध्नि द्विषतां निहन्तुः ||१७||
चेलावेधांस्ततश्चक्रुर्हाहाकारांश्च सर्वशः |
न्यपतंश्चात्र नभसः समन्तात्पुष्पवृष्टयः ||१८||
शताङ्गानि च तूर्याणि वादकाश्चाप्यवादयन् |
सूतमागधसङ्घाश्च अस्तुवंस्तत्र सुस्वनाः ||१९||
तं दृष्ट्वा द्रुपदः प्रीतो बभूवारिनिषूदनः |
सहसैन्यश्च पार्थस्य साहाय्यार्थमियेष सः ||२०||
तस्मिंस्तु शब्दे महति प्रवृत्ते; युधिष्ठिरो धर्मभृतां वरिष्ठः |
आवासमेवोपजगाम शीघ्रं; सार्धं यमाभ्यां पुरुषोत्तमाभ्याम् ||२१||
विद्धं तु लक्ष्यं प्रसमीक्ष्य कृष्णा; पार्थं च शक्रप्रतिमं निरीक्ष्य |
आदाय शुक्लं वरमाल्यदाम; जगाम कुन्तीसुतमुत्स्मयन्ती ||२२||
स तामुपादाय विजित्य रङ्गे; द्विजातिभिस्तैरभिपूज्यमानः |
रङ्गान्निरक्रामदचिन्त्यकर्मा; पत्न्या तया चाप्यनुगम्यमानः ||२३||
१८०
वैशम्पायन उवाच||
तस्मै दित्सति कन्यां तु ब्राह्मणाय महात्मने |
कोप आसीन्महीपानामालोक्यान्योन्यमन्तिकात् ||१||
अस्मानयमतिक्रम्य तृणीकृत्य च सङ्गतान् |
दातुमिच्छति विप्राय द्रौपदीं योषितां वराम् ||२||
निहन्मैनं दुरात्मानं योऽयमस्मान्न मन्यते |
न ह्यर्हत्येष सत्कारं नापि वृद्धक्रमं गुणैः ||३||
हन्मैनं सह पुत्रेण दुराचारं नृपद्विषम् |
अयं हि सर्वानाहूय सत्कृत्य च नराधिपान् ||४||
गुणवद्भोजयित्वा च ततः पश्चाद्विनिन्दति ||४||
अस्मिन्राजसमावाये देवानामिव संनये |
किमयं सदृशं कञ्चिन्नृपतिं नैव दृष्टवान् ||५||
न च विप्रेष्वधीकारो विद्यते वरणं प्रति |
स्वयंवरः क्षत्रियाणामितीयं प्रथिता श्रुतिः ||६||
अथ वा यदि कन्येयं नेह कञ्चिद्बुभूषति |
अग्नावेनां परिक्षिप्य याम राष्ट्राणि पार्थिवाः ||७||
ब्राह्मणो यदि वा बाल्याल्लोभाद्वा कृतवानिदम् |
विप्रियं पार्थिवेन्द्राणां नैष वध्यः कथञ्चन ||८||
ब्राह्मणार्थं हि नो राज्यं जीवितं च वसूनि च |
पुत्रपौत्रं च यच्चान्यदस्माकं विद्यते धनम् ||९||
अवमानभयादेतत्स्वधर्मस्य च रक्षणात् |
स्वयंवराणां चान्येषां मा भूदेवंविधा गतिः ||१०||
इत्युक्त्वा राजशार्दूला हृष्टाः परिघबाहवः |
द्रुपदं सञ्जिघृक्षन्तः सायुधाः समुपाद्रवन् ||११||
तान्गृहीतशरावापान्क्रुद्धानापततो नृपान् |
द्रुपदो वीक्ष्य सन्त्रासाद्ब्राह्मणाञ्शरणं गतः ||१२||
वेगेनापततस्तांस्तु प्रभिन्नानिव वारणान् |
पाण्डुपुत्रौ महावीर्यौ प्रतीयतुररिंदमौ ||१३||
ततः समुत्पेतुरुदायुधास्ते; महीक्षितो बद्धतलाङ्गुलित्राः |
जिघांसमानाः कुरुराजपुत्रा; वमर्षयन्तोऽर्जुनभीमसेनौ ||१४||
ततस्तु भीमोऽद्भुतवीर्यकर्मा; महाबलो वज्रसमानवीर्यः |
उत्पाट्य दोर्भ्यां द्रुममेकवीरो; निष्पत्रयामास यथा गजेन्द्रः ||१५||
तं वृक्षमादाय रिपुप्रमाथी; दण्डीव दण्डं पितृराज उग्रम् |
तस्थौ समीपे पुरुषर्षभस्य; पार्थस्य पार्थः पृथुदीर्घबाहुः ||१६||
तत्प्रेक्ष्य कर्मातिमनुष्यबुद्धे; र्जिष्णोः सहभ्रातुरचिन्त्यकर्मा |
दामोदरो भ्रातरमुग्रवीर्यं; हलायुधं वाक्यमिदं बभाषे ||१७||
य एष मत्तर्षभतुल्यगामी; महद्धनुः कर्षति तालमात्रम् |
एषोऽर्जुनो नात्र विचार्यमस्ति; यद्यस्मि सङ्कर्षण वासुदेवः ||१८||
य एष वृक्षं तरसावरुज्य; राज्ञां विकारे सहसा निवृत्तः |
वृकोदरो नान्य इहैतदद्य; कर्तुं समर्थो भुवि मर्त्यधर्मा ||१९||
योऽसौ पुरस्तात्कमलायताक्ष; स्तनुर्महासिंहगतिर्विनीतः |
गौरः प्रलम्बोज्ज्वलचारुघोणो; विनिःसृतः सोऽच्युत धर्मराजः ||२०||
यौ तौ कुमाराविव कार्त्तिकेयौ; द्वावश्विनेयाविति मे प्रतर्कः |
मुक्ता हि तस्माज्जतुवेश्मदाहा; न्मया श्रुताः पाण्डुसुताः पृथा च ||२१||
तमब्रवीन्निर्मलतोयदाभो; हलायुधोऽनन्तरजं प्रतीतः |
प्रीतोऽस्मि दिष्ट्या हि पितृष्वसा नः; पृथा विमुक्ता सह कौरवाग्र्यैः ||२२||
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
0 टिप्पणियाँ
If you have any Misunderstanding Please let me know