महाभारत आदिपर्वम भाग _3

 

                  ४२

सूत उवाच||

एतच्छ्रुत्वा जरत्कारुर्दुःखशोकपरायणः |

उवाच स्वान्पितृन्दुःखाद्बाष्पसंदिग्धया गिरा ||१||

अहमेव जरत्कारुः किल्बिषी भवतां सुतः |

तद्दण्डं धारयत मे दुष्कृतेरकृतात्मनः ||२||

पितर ऊचुः||

पुत्र दिष्ट्यासि सम्प्राप्त इमं देशं यदृच्छया |

किमर्थं च त्वया ब्रह्मन्न कृतो दारसङ्ग्रहः ||३||

जरत्कारुरुवाच||

ममायं पितरो नित्यं हृद्यर्थः परिवर्तते |

ऊर्ध्वरेताः शरीरं वै प्रापयेयममुत्र वै ||४||

एवं दृष्ट्वा तु भवतः शकुन्तानिव लम्बतः |

मया निवर्तिता बुद्धिर्ब्रह्मचर्यात्पितामहाः ||५||

करिष्ये वः प्रियं कामं निवेक्ष्ये नात्र संशयः |

सनाम्नीं यद्यहं कन्यामुपलप्स्ये कदाचन ||६||

भविष्यति च या काचिद्भैक्षवत्स्वयमुद्यता |

प्रतिग्रहीता तामस्मि न भरेयं च यामहम् ||७||

एवंविधमहं कुर्यां निवेशं प्राप्नुयां यदि |

अन्यथा न करिष्ये तु सत्यमेतत्पितामहाः ||८||

सूत उवाच||

एवमुक्त्वा तु स पितृंश्चचार पृथिवीं मुनिः |

न च स्म लभते भार्यां वृद्धोऽयमिति शौनक ||९||

यदा निर्वेदमापन्नः पितृभिश्चोदितस्तथा |

तदारण्यं स गत्वोच्चैश्चुक्रोश भृशदुःखितः ||१०||

यानि भूतानि सन्तीह स्थावराणि चराणि च |

अन्तर्हितानि वा यानि तानि शृण्वन्तु मे वचः ||११||

उग्रे तपसि वर्तन्तं पितरश्चोदयन्ति माम् |

निविशस्वेति दुःखार्तास्तेषां प्रियचिकीर्षया ||१२||

निवेशार्थ्यखिलां भूमिं कन्याभैक्षं चरामि भोः |

दरिद्रो दुःखशीलश्च पितृभिः संनियोजितः ||१३||

यस्य कन्यास्ति भूतस्य ये मयेह प्रकीर्तिताः |

ते मे कन्यां प्रयच्छन्तु चरतः सर्वतोदिशम् ||१४||

मम कन्या सनाम्नी या भैक्षवच्चोद्यता भवेत् |

भरेयं चैव यां नाहं तां मे कन्यां प्रयच्छत ||१५||

ततस्ते पन्नगा ये वै जरत्कारौ समाहिताः |

तामादाय प्रवृत्तिं ते वासुकेः प्रत्यवेदयन् ||१६||

तेषां श्रुत्वा स नागेन्द्रः कन्यां तां समलङ्कृताम् |

प्रगृह्यारण्यमगमत्समीपं तस्य पन्नगः ||१७||

तत्र तां भैक्षवत्कन्यां प्रादात्तस्मै महात्मने |

नागेन्द्रो वासुकिर्ब्रह्मन्न स तां प्रत्यगृह्णत ||१८||

असनामेति वै मत्वा भरणे चाविचारिते |

मोक्षभावे स्थितश्चापि द्वन्द्वीभूतः परिग्रहे ||१९||

ततो नाम स कन्यायाः पप्रच्छ भृगुनन्दन |

वासुके भरणं चास्या न कुर्यामित्युवाच ह ||२०||

                  ४३

सूत उवाच||

वासुकिस्त्वब्रवीद्वाक्यं जरत्कारुमृषिं तदा |

सनामा तव कन्येयं स्वसा मे तपसान्विता ||१||

भरिष्यामि च ते भार्यां प्रतीच्छेमां द्विजोत्तम |

रक्षणं च करिष्येऽस्याः सर्वशक्त्या तपोधन ||२||

प्रतिश्रुते तु नागेन भरिष्ये भगिनीमिति |

जरत्कारुस्तदा वेश्म भुजगस्य जगाम ह ||३||

तत्र मन्त्रविदां श्रेष्ठस्तपोवृद्धो महाव्रतः |

जग्राह पाणिं धर्मात्मा विधिमन्त्रपुरस्कृतम् ||४||

ततो वासगृहं शुभ्रं पन्नगेन्द्रस्य संमतम् |

जगाम भार्यामादाय स्तूयमानो महर्षिभिः ||५||

शयनं तत्र वै कॢप्तं स्पर्ध्यास्तरणसंवृतम् |

तत्र भार्यासहायः स जरत्कारुरुवास ह ||६||

स तत्र समयं चक्रे भार्यया सह सत्तमः |

विप्रियं मे न कर्तव्यं न च वाच्यं कदाचन ||७||

त्यजेयमप्रिये हि त्वां कृते वासं च ते गृहे |

एतद्गृहाण वचनं मया यत्समुदीरितम् ||८||

ततः परमसंविग्ना स्वसा नागपतेस्तु सा |

अतिदुःखान्विता वाचं तमुवाचैवमस्त्विति ||९||

तथैव सा च भर्तारं दुःखशीलमुपाचरत् |

उपायैः श्वेतकाकीयैः प्रियकामा यशस्विनी ||१०||

ऋतुकाले ततः स्नाता कदाचिद्वासुकेः स्वसा |

भर्तारं तं यथान्यायमुपतस्थे महामुनिम् ||११||

तत्र तस्याः समभवद्गर्भो ज्वलनसंनिभः |

अतीव तपसा युक्तो वैश्वानरसमद्युतिः ||१२||

शुक्लपक्षे यथा सोमो व्यवर्धत तथैव सः ||१२||

ततः कतिपयाहस्य जरत्कारुर्महातपाः |

उत्सङ्गेऽस्याः शिरः कृत्वा सुष्वाप परिखिन्नवत् ||१३||

तस्मिंश्च सुप्ते विप्रेन्द्रे सवितास्तमियाद्गिरिम् |

अह्नः परिक्षये ब्रह्मंस्ततः साचिन्तयत्तदा ||१४||

वासुकेर्भगिनी भीता धर्मलोपान्मनस्विनी ||१४||

किं नु मे सुकृतं भूयाद्भर्तुरुत्थापनं न वा |

दुःखशीलो हि धर्मात्मा कथं नास्यापराध्नुयाम् ||१५||

कोपो वा धर्मशीलस्य धर्मलोपोऽथ वा पुनः |

धर्मलोपो गरीयान्वै स्यादत्रेत्यकरोन्मनः ||१६||

उत्थापयिष्ये यद्येनं ध्रुवं कोपं करिष्यति |

धर्मलोपो भवेदस्य सन्ध्यातिक्रमणे ध्रुवम् ||१७||

इति निश्चित्य मनसा जरत्कारुर्भुजङ्गमा |

तमृषिं दीप्ततपसं शयानमनलोपमम् ||१८||

उवाचेदं वचः श्लक्ष्णं ततो मधुरभाषिणी ||१८||

उत्तिष्ठ त्वं महाभाग सूर्योऽस्तमुपगच्छति |

सन्ध्यामुपास्स्व भगवन्नपः स्पृष्ट्वा यतव्रतः ||१९||

प्रादुष्कृताग्निहोत्रोऽयं मुहूर्तो रम्यदारुणः |

सन्ध्या प्रवर्तते चेयं पश्चिमायां दिशि प्रभो ||२०||

एवमुक्तः स भगवाञ्जरत्कारुर्महातपाः |

भार्यां प्रस्फुरमाणोष्ठ इदं वचनमब्रवीत् ||२१||

अवमानः प्रयुक्तोऽयं त्वया मम भुजङ्गमे |

समीपे ते न वत्स्यामि गमिष्यामि यथागतम् ||२२||

न हि तेजोऽस्ति वामोरु मयि सुप्ते विभावसोः |

अस्तं गन्तुं यथाकालमिति मे हृदि वर्तते ||२३||

न चाप्यवमतस्येह वस्तुं रोचेत कस्यचित् |

किं पुनर्धर्मशीलस्य मम वा मद्विधस्य वा ||२४||

एवमुक्ता जरत्कारुर्भर्त्रा हृदयकम्पनम् |

अब्रवीद्भगिनी तत्र वासुकेः संनिवेशने ||२५||

नावमानात्कृतवती तवाहं प्रतिबोधनम् |

धर्मलोपो न ते विप्र स्यादित्येतत्कृतं मया ||२६||

उवाच भार्यामित्युक्तो जरत्कारुर्महातपाः |

ऋषिः कोपसमाविष्टस्त्यक्तुकामो भुजङ्गमाम् ||२७||

न मे वागनृतं प्राह गमिष्येऽहं भुजङ्गमे |

समयो ह्येष मे पूर्वं त्वया सह मिथः कृतः ||२८||

सुखमस्म्युषितो भद्रे ब्रूयास्त्वं भ्रातरं शुभे |

इतो मयि गते भीरु गतः स भगवानिति ||२९||

त्वं चापि मयि निष्क्रान्ते न शोकं कर्तुमर्हसि ||२९||

इत्युक्ता सानवद्याङ्गी प्रत्युवाच पतिं तदा |

जरत्कारुं जरत्कारुश्चिन्ताशोकपरायणा ||३०||

बाष्पगद्गदया वाचा मुखेन परिशुष्यता |

कृताञ्जलिर्वरारोहा पर्यश्रुनयना ततः ||३१||

धैर्यमालम्ब्य वामोरूर्हृदयेन प्रवेपता ||३१||

न मामर्हसि धर्मज्ञ परित्यक्तुमनागसम् |

धर्मे स्थितां स्थितो धर्मे सदा प्रियहिते रताम् ||३२||

प्रदाने कारणं यच्च मम तुभ्यं द्विजोत्तम |

तदलब्धवतीं मन्दां किं मां वक्ष्यति वासुखिः ||३३||

मातृशापाभिभूतानां ज्ञातीनां मम सत्तम |

अपत्यमीप्षितं त्वत्तस्तच्च तावन्न दृश्यते ||३४||

त्वत्तो ह्यपत्यलाभेन ज्ञातीनां मे शिवं भवेत् |

सम्प्रयोगो भवेन्नायं मम मोघस्त्वया द्विज ||३५||

ज्ञातीनां हितमिच्छन्ती भगवंस्त्वां प्रसादये |

इममव्यक्तरूपं मे गर्भमाधाय सत्तम ||३६||

कथं त्यक्त्वा महात्मा सन्गन्तुमिच्छस्यनागसम् ||३६||

एवमुक्तस्तु स मुनिर्भार्यां वचनमब्रवीत् |

यद्युक्तमनुरूपं च जरत्कारुस्तपोधनः ||३७||

अस्त्येष गर्भः सुभगे तव वैश्वानरोपमः |

ऋषिः परमधर्मात्मा वेदवेदाङ्गपारगः ||३८||

एवमुक्त्वा स धर्मात्मा जरत्कारुर्महानृषिः |

उग्राय तपसे भूयो जगाम कृतनिश्चयः ||३९||

                  ४४

सूत उवाच||

गतमात्रं तु भर्तारं जरत्कारुरवेदयत् |

भ्रातुस्त्वरितमागम्य यथातथ्यं तपोधन ||१||

ततः स भुजगश्रेष्ठः श्रुत्वा सुमहदप्रियम् |

उवाच भगिनीं दीनां तदा दीनतरः स्वयम् ||२||

जानासि भद्रे यत्कार्यं प्रदाने कारणं च यत् |

पन्नगानां हितार्थाय पुत्रस्ते स्यात्ततो यदि ||३||

स सर्पसत्रात्किल नो मोक्षयिष्यति वीर्यवान् |

एवं पितामहः पूर्वमुक्तवान्मां सुरैः सह ||४||

अप्यस्ति गर्भः सुभगे तस्मात्ते मुनिसत्तमात् |

न चेच्छाम्यफलं तस्य दारकर्म मनीषिणः ||५||

कामं च मम न न्याय्यं प्रष्टुं त्वां कार्यमीदृशम् |

किं तु कार्यगरीयस्त्वात्ततस्त्वाहमचूचुदम् ||६||

दुर्वासतां विदित्वा च भर्तुस्तेऽतितपस्विनः |

नैनमन्वागमिष्यामि कदाचिद्धि शपेत्स माम् ||७||

आचक्ष्व भद्रे भर्तुस्त्वं सर्वमेव विचेष्टितम् |

शल्यमुद्धर मे घोरं भद्रे हृदि चिरस्थितम् ||८||

जरत्कारुस्ततो वाक्यमित्युक्ता प्रत्यभाषत |

आश्वासयन्ती सन्तप्तं वासुकिं पन्नगेश्वरम् ||९||

पृष्टो मयापत्यहेतोः स महात्मा महातपाः |

अस्तीत्युदरमुद्दिश्य ममेदं गतवांश्च सः ||१०||

स्वैरेष्वपि न तेनाहं स्मरामि वितथं क्वचित् |

उक्तपूर्वं कुतो राजन्साम्पराये स वक्ष्यति ||११||

न सन्तापस्त्वया कार्यः कार्यं प्रति भुजङ्गमे |

उत्पत्स्यति हि ते पुत्रो ज्वलनार्कसमद्युतिः ||१२||

इत्युक्त्वा हि स मां भ्रातर्गतो भर्ता तपोवनम् |

तस्माद्व्येतु परं दुःखं तवेदं मनसि स्थितम् ||१३||

एतच्छ्रुत्वा स नागेन्द्रो वासुकिः परया मुदा |

एवमस्त्विति तद्वाक्यं भगिन्याः प्रत्यगृह्णत ||१४||

सान्त्वमानार्थदानैश्च पूजया चानुरूपया |

सोदर्यां पूजयामास स्वसारं पन्नगोत्तमः ||१५||

ततः स ववृधे गर्भो महातेजा रविप्रभः |

यथा सोमो द्विजश्रेष्ठ शुक्लपक्षोदितो दिवि ||१६||

यथाकालं तु सा ब्रह्मन्प्रजज्ञे भुजगस्वसा |

कुमारं देवगर्भाभं पितृमातृभयापहम् ||१७||

ववृधे स च तत्रैव नागराजनिवेशने |

वेदांश्चाधिजगे साङ्गान्भार्गवाच्च्यवनात्मजात् ||१८||

चरितव्रतो बाल एव बुद्धिसत्त्वगुणान्वितः |

नाम चास्याभवत्ख्यातं लोकेष्वास्तीक इत्युत ||१९||

अस्तीत्युक्त्वा गतो यस्मात्पिता गर्भस्थमेव तम् |

वनं तस्मादिदं तस्य नामास्तीकेति विश्रुतम् ||२०||

स बाल एव तत्रस्थश्चरन्नमितबुद्धिमान् |

गृहे पन्नगराजस्य प्रयत्नात्पर्यरक्ष्यत ||२१||

भगवानिव देवेशः शूलपाणिर्हिरण्यदः |

विवर्धमानः सर्वांस्तान्पन्नगानभ्यहर्षयत् ||२२||

                  ४५

शौनक उवाच||

यदपृच्छत्तदा राजा मन्त्रिणो जनमेजयः |

पितुः स्वर्गगतिं तन्मे विस्तरेण पुनर्वद ||१||

सूत उवाच||

शृणु ब्रह्मन्यथा पृष्टा मन्त्रिणो नृपतेस्तदा |

आख्यातवन्तस्ते सर्वे निधनं तत्परिक्षितः ||२||

जनमेजय उवाच||

जानन्ति तु भवन्तस्तद्यथावृत्तः पिता मम |

आसीद्यथा च निधनं गतः काले महायशाः ||३||

श्रुत्वा भवत्सकाशाद्धि पितुर्वृत्तमशेषतः |

कल्याणं प्रतिपत्स्यामि विपरीतं न जातु चित् ||४||

सूत उवाच||

मन्त्रिणोऽथाब्रुवन्वाक्यं पृष्टास्तेन महात्मना |

सर्वधर्मविदः प्राज्ञा राजानं जनमेजयम् ||५||

धर्मात्मा च महात्मा च प्रजापालः पिता तव |

आसीदिह यथावृत्तः स महात्मा शृणुष्व तत् ||६||

चातुर्वर्ण्यं स्वधर्मस्थं स कृत्वा पर्यरक्षत |

धर्मतो धर्मविद्राजा धर्मो विग्रहवानिव ||७||

ररक्ष पृथिवीं देवीं श्रीमानतुलविक्रमः |

द्वेष्टारस्तस्य नैवासन्स च न द्वेष्टि कञ्चन ||८||

समः सर्वेषु भूतेषु प्रजापतिरिवाभवत् ||८||

ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव स्वकर्मसु |

स्थिताः सुमनसो राजंस्तेन राज्ञा स्वनुष्ठिताः ||९||

विधवानाथकृपणान्विकलांश्च बभार सः |

सुदर्शः सर्वभूतानामासीत्सोम इवापरः ||१०||

तुष्टपुष्टजनः श्रीमान्सत्यवाग्दृढविक्रमः |

धनुर्वेदे च शिष्योऽभून्नृपः शारद्वतस्य सः ||११||

गोविन्दस्य प्रियश्चासीत्पिता ते जनमेजय |

लोकस्य चैव सर्वस्य प्रिय आसीन्महायशाः ||१२||

परिक्षीणेषु कुरुषु उत्तरायामजायत |

परिक्षिदभवत्तेन सौभद्रस्यात्मजो बली ||१३||

राजधर्मार्थकुशलो युक्तः सर्वगुणैर्नृपः |

जितेन्द्रियश्चात्मवांश्च मेधावी वृद्धसेवितः ||१४||

षड्वर्गविन्महाबुद्धिर्नीतिधर्मविदुत्तमः |

प्रजा इमास्तव पिता षष्टिं वर्षाण्यपालयत् ||१५||

ततो दिष्टान्तमापन्नः सर्पेणानतिवर्तितम् ||१५||

ततस्त्वं पुरुषश्रेष्ठ धर्मेण प्रतिपेदिवान् |

इदं वर्षसहस्राय राज्यं कुरुकुलागतम् ||१६||

बाल एवाभिजातोऽसि सर्वभूतानुपालकः ||१६||

जनमेजय उवाच||

नास्मिन्कुले जातु बभूव राजा; यो न प्रजानां हितकृत्प्रियश्च |

विशेषतः प्रेक्ष्य पितामहानां; वृत्तं महद्वृत्तपरायणानाम् ||१७||

कथं निधनमापन्नः पिता मम तथाविधः |

आचक्षध्वं यथावन्मे श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ||१८||

सूत उवाच||

एवं सञ्चोदिता राज्ञा मन्त्रिणस्ते नराधिपम् |

ऊचुः सर्वे यथावृत्तं राज्ञः प्रियहिते रताः ||१९||

बभूव मृगयाशीलस्तव राजन्पिता सदा |

यथा पाण्डुर्महाभागो धनुर्धरवरो युधि ||२०||

अस्मास्वासज्य सर्वाणि राजकार्याण्यशेषतः ||२०||

स कदाचिद्वनचरो मृगं विव्याध पत्रिणा |

विद्ध्वा चान्वसरत्तूर्णं तं मृगं गहने वने ||२१||

पदातिर्बद्धनिस्त्रिंशस्ततायुधकलापवान् |

न चाससाद गहने मृगं नष्टं पिता तव ||२२||

परिश्रान्तो वयःस्थश्च षष्टिवर्षो जरान्वितः |

क्षुधितः स महारण्ये ददर्श मुनिमन्तिके ||२३||

स तं पप्रच्छ राजेन्द्रो मुनिं मौनव्रतान्वितम् |

न च किञ्चिदुवाचैनं स मुनिः पृच्छतोऽपि सन् ||२४||

ततो राजा क्षुच्छ्रमार्तस्तं मुनिं स्थाणुवत्स्थितम् |

मौनव्रतधरं शान्तं सद्यो मन्युवशं ययौ ||२५||

न बुबोध हि तं राजा मौनव्रतधरं मुनिम् |

स तं मन्युसमाविष्टो धर्षयामास ते पिता ||२६||

मृतं सर्पं धनुष्कोट्या समुत्क्षिप्य धरातलात् |

तस्य शुद्धात्मनः प्रादात्स्कन्धे भरतसत्तम ||२७||

न चोवाच स मेधावी तमथो साध्वसाधु वा |

तस्थौ तथैव चाक्रुध्यन्सर्पं स्कन्धेन धारयन् ||२८||

                  ४६

मन्त्रिण ऊचुः||

ततः स राजा राजेन्द्र स्कन्धे तस्य भुजङ्गमम् |

मुनेः क्षुत्क्षाम आसज्य स्वपुरं पुनराययौ ||१||

ऋषेस्तस्य तु पुत्रोऽभूद्गवि जातो महायशाः |

शृङ्गी नाम महातेजास्तिग्मवीर्योऽतिकोपनः ||२||

ब्रह्माणं सोऽभ्युपागम्य मुनिः पूजां चकार ह |

अनुज्ञातो गतस्तत्र शृङ्गी शुश्राव तं तदा ||३||

सख्युः सकाशात्पितरं पित्रा ते धर्षितं तथा ||३||

मृतं सर्पं समासक्तं पित्रा ते जनमेजय |

वहन्तं कुरुशार्दूल स्कन्धेनानपकारिणम् ||४||

तपस्विनमतीवाथ तं मुनिप्रवरं नृप |

जितेन्द्रियं विशुद्धं च स्थितं कर्मण्यथाद्भुते ||५||

तपसा द्योतितात्मानं स्वेष्वङ्गेषु यतं तथा |

शुभाचारं शुभकथं सुस्थिरं तमलोलुपम् ||६||

अक्षुद्रमनसूयं च वृद्धं मौनव्रते स्थितम् |

शरण्यं सर्वभूतानां पित्रा विप्रकृतं तव ||७||

शशापाथ स तच्छ्रुत्वा पितरं ते रुषान्वितः |

ऋषेः पुत्रो महातेजा बालोऽपि स्थविरैर्वरः ||८||

स क्षिप्रमुदकं स्पृष्ट्वा रोषादिदमुवाच ह |

पितरं तेऽभिसन्धाय तेजसा प्रज्वलन्निव ||९||

अनागसि गुरौ यो मे मृतं सर्पमवासृजत् |

तं नागस्तक्षकः क्रुद्धस्तेजसा सादयिष्यति ||१०||

सप्तरात्रादितः पापं पश्य मे तपसो बलम् ||१०||

इत्युक्त्वा प्रययौ तत्र पिता यत्रास्य सोऽभवत् |

दृष्ट्वा च पितरं तस्मै शापं तं प्रत्यवेदयत् ||११||

स चापि मुनिशार्दूलः प्रेषयामास ते पितुः |

शप्तोऽसि मम पुत्रेण यत्तो भव महीपते ||१२||

तक्षकस्त्वां महाराज तेजसा सादयिष्यति ||१२||

श्रुत्वा तु तद्वचो घोरं पिता ते जनमेजय |

यत्तोऽभवत्परित्रस्तस्तक्षकात्पन्नगोत्तमात् ||१३||

ततस्तस्मिंस्तु दिवसे सप्तमे समुपस्थिते |

राज्ञः समीपं ब्रह्मर्षिः काश्यपो गन्तुमैच्छत ||१४||

तं ददर्शाथ नागेन्द्रः काश्यपं तक्षकस्तदा |

तमब्रवीत्पन्नगेन्द्रः काश्यपं त्वरितं व्रजन् ||१५||

क्व भवांस्त्वरितो याति किं च कार्यं चिकीर्षति ||१५||

काश्यप उवाच||

यत्र राजा कुरुश्रेष्ठः परिक्षिन्नाम वै द्विज |

तक्षकेण भुजङ्गेन धक्ष्यते किल तत्र वै ||१६||

गच्छाम्यहं तं त्वरितः सद्यः कर्तुमपज्वरम् |

मयाभिपन्नं तं चापि न सर्पो धर्षयिष्यति ||१७||

तक्षक उवाच||

किमर्थं तं मया दष्टं सञ्जीवयितुमिच्छसि |

ब्रूहि काममहं तेऽद्य दद्मि स्वं वेश्म गम्यताम् ||१८||

मन्त्रिण ऊचुः||

धनलिप्सुरहं तत्र यामीत्युक्तश्च तेन सः |

तमुवाच महात्मानं मानयञ्श्लक्ष्णया गिरा ||१९||

यावद्धनं प्रार्थयसे तस्माद्राज्ञस्ततोऽधिकम् |

गृहाण मत्त एव त्वं संनिवर्तस्व चानघ ||२०||

स एवमुक्तो नागेन काश्यपो द्विपदां वरः |

लब्ध्वा वित्तं निववृते तक्षकाद्यावदीप्सितम् ||२१||

तस्मिन्प्रतिगते विप्रे छद्मनोपेत्य तक्षकः |

तं नृपं नृपतिश्रेष्ठ पितरं धार्मिकं तव ||२२||

प्रासादस्थं यत्तमपि दग्धवान्विषवह्निना |

ततस्त्वं पुरुषव्याघ्र विजयायाभिषेचितः ||२३||

एतद्दृष्टं श्रुतं चापि यथावन्नृपसत्तम |

अस्माभिर्निखिलं सर्वं कथितं ते सुदारुणम् ||२४||

श्रुत्वा चैतं नृपश्रेष्ठ पार्थिवस्य पराभवम् |

अस्य चर्षेरुत्तङ्कस्य विधत्स्व यदनन्तरम् ||२५||

जनमेजय उवाच||

एतत्तु श्रोतुमिच्छामि अटव्यां निर्जने वने |

संवादं पन्नगेन्द्रस्य काश्यपस्य च यत्तदा ||२६||

केन दृष्टं श्रुतं चापि भवतां श्रोत्रमागतम् |

श्रुत्वा चाथ विधास्यामि पन्नगान्तकरीं मतिम् ||२७||

मन्त्रिण ऊचुः||

शृणु राजन्यथास्माकं येनैतत्कथितं पुरा |

समागमं द्विजेन्द्रस्य पन्नगेन्द्रस्य चाध्वनि ||२८||

तस्मिन्वृक्षे नरः कश्चिदिन्धनार्थाय पार्थिव |

विचिन्वन्पूर्वमारूढः शुष्कशाखं वनस्पतिम् ||२९||

अबुध्यमानौ तं तत्र वृक्षस्थं पन्नगद्विजौ ||२९||

स तु तेनैव वृक्षेण भस्मीभूतोऽभवत्तदा |

द्विजप्रभावाद्राजेन्द्र जीवितः सवनस्पतिः ||३०||

तेन गत्वा नृपश्रेष्ठ नगरेऽस्मिन्निवेदितम् |

यथावृत्तं तु तत्सर्वं तक्षकस्य द्विजस्य च ||३१||

एतत्ते कथितं राजन्यथावृत्तं यथाश्रुतम् |

श्रुत्वा तु नृपशार्दूल प्रकुरुष्व यथेप्सितम् ||३२||

सूत उवाच||

मन्त्रिणां तु वचः श्रुत्वा स राजा जनमेजयः |

पर्यतप्यत दुःखार्तः प्रत्यपिंषत्करे करम् ||३३||

निःश्वासमुष्णमसकृद्दीर्घं राजीवलोचनः |

मुमोचाश्रूणि च तदा नेत्राभ्यां प्रततं नृपः ||३४||

उवाच च महीपालो दुःखशोकसमन्वितः ||३४||

श्रुत्वैतद्भवतां वाक्यं पितुर्मे स्वर्गतिं प्रति |

निश्चितेयं मम मतिर्या वै तां मे निबोधत ||३५||

अनन्तरमहं मन्ये तक्षकाय दुरात्मने |

प्रतिकर्तव्यमित्येव येन मे हिंसितः पिता ||३६||

ऋषेर्हि शृङ्गेर्वचनं कृत्वा दग्ध्वा च पार्थिवम् |

यदि गच्छेदसौ पापो ननु जीवेत्पिता मम ||३७||

परिहीयेत किं तस्य यदि जीवेत्स पार्थिवः |

काश्यपस्य प्रसादेन मन्त्रिणां सुनयेन च ||३८||

स तु वारितवान्मोहात्काश्यपं द्विजसत्तमम् |

सञ्जिजीवयिषुं प्राप्तं राजानमपराजितम् ||३९||

महानतिक्रमो ह्येष तक्षकस्य दुरात्मनः |

द्विजस्य योऽददद्द्रव्यं मा नृपं जीवयेदिति ||४०||

उत्तङ्कस्य प्रियं कुर्वन्नात्मनश्च महत्प्रियम् |

भवतां चैव सर्वेषां यास्याम्यपचितिं पितुः ||४१||

                  ४७

सूत उवाच||

एवमुक्त्वा ततः श्रीमान्मन्त्रिभिश्चानुमोदितः |

आरुरोह प्रतिज्ञां स सर्पसत्राय पार्थिवः ||१||

ब्रह्मन्भरतशार्दूलो राजा पारिक्षितस्तदा ||१||

पुरोहितमथाहूय ऋत्विजं वसुधाधिपः |

अब्रवीद्वाक्यसम्पन्नः सम्पदर्थकरं वचः ||२||

यो मे हिंसितवांस्तातं तक्षकः स दुरात्मवान् |

प्रतिकुर्यां यथा तस्य तद्भवन्तो ब्रुवन्तु मे ||३||

अपि तत्कर्म विदितं भवतां येन पन्नगम् |

तक्षकं सम्प्रदीप्तेऽग्नौ प्राप्स्येऽहं सहबान्धवम् ||४||

यथा तेन पिता मह्यं पूर्वं दग्धो विषाग्निना |

तथाहमपि तं पापं दग्धुमिच्छामि पन्नगम् ||५||

ऋत्विज ऊचुः||

अस्ति राजन्महत्सत्रं त्वदर्थं देवनिर्मितम् |

सर्पसत्रमिति ख्यातं पुराणे कथ्यते नृप ||६||

आहर्ता तस्य सत्रस्य त्वन्नान्योऽस्ति नराधिप |

इति पौराणिकाः प्राहुरस्माकं चास्ति स क्रतुः ||७||

सूत उवाच||

एवमुक्तः स राजर्षिर्मेने सर्पं हि तक्षकम् |

हुताशनमुखं दीप्तं प्रविष्टमिति सत्तम ||८||

ततोऽब्रवीन्मन्त्रविदस्तान्राजा ब्राह्मणांस्तदा |

आहरिष्यामि तत्सत्रं सम्भाराः सम्भ्रियन्तु मे ||९||

ततस्ते ऋत्विजस्तस्य शास्त्रतो द्विजसत्तम |

देशं तं मापयामासुर्यज्ञायतनकारणात् ||१०||

यथावज्ज्ञानविदुषः सर्वे बुद्ध्या परं गताः ||१०||

ऋद्ध्या परमया युक्तमिष्टं द्विजगणायुतम् |

प्रभूतधनधान्याढ्यमृत्विग्भिः सुनिवेशितम् ||११||

निर्माय चापि विधिवद्यज्ञायतनमीप्सितम् |

राजानं दीक्षयामासुः सर्पसत्राप्तये तदा ||१२||

इदं चासीत्तत्र पूर्वं सर्पसत्रे भविष्यति |

निमित्तं महदुत्पन्नं यज्ञविघ्नकरं तदा ||१३||

यज्ञस्यायतने तस्मिन्क्रियमाणे वचोऽब्रवीत् |

स्थपतिर्बुद्धिसम्पन्नो वास्तुविद्याविशारदः ||१४||

इत्यब्रवीत्सूत्रधारः सूतः पौराणिकस्तदा |

यस्मिन्देशे च काले च मापनेयं प्रवर्तिता ||१५||

ब्राह्मणं कारणं कृत्वा नायं संस्थास्यते क्रतुः ||१५||

एतच्छ्रुत्वा तु राजा स प्राग्दीक्षाकालमब्रवीत् |

क्षत्तारं नेह मे कश्चिदज्ञातः प्रविशेदिति ||१६||

ततः कर्म प्रववृते सर्पसत्रे विधानतः |

पर्यक्रामंश्च विधिवत्स्वे स्वे कर्मणि याजकाः ||१७||

परिधाय कृष्णवासांसि धूमसंरक्तलोचनाः |

जुहुवुर्मन्त्रवच्चैव समिद्धं जातवेदसम् ||१८||

कम्पयन्तश्च सर्वेषामुरगाणां मनांसि ते |

सर्पानाजुहुवुस्तत्र सर्वानग्निमुखे तदा ||१९||

ततः सर्पाः समापेतुः प्रदीप्ते हव्यवाहने |

विवेष्टमानाः कृपणा आह्वयन्तः परस्परम् ||२०||

विस्फुरन्तः श्वसन्तश्च वेष्टयन्तस्तथा परे |

पुच्छैः शिरोभिश्च भृशं चित्रभानुं प्रपेदिरे ||२१||

श्वेताः कृष्णाश्च नीलाश्च स्थविराः शिशवस्तथा |

रुवन्तो भैरवान्नादान्पेतुर्दीप्ते विभावसौ ||२२||

एवं शतसहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |

अवशानि विनष्टानि पन्नगानां द्विजोत्तम ||२३||

इन्दुरा इव तत्रान्ये हस्तिहस्ता इवापरे |

मत्ता इव च मातङ्गा महाकाया महाबलाः ||२४||

उच्चावचाश्च बहवो नानावर्णा विषोल्बणाः |

घोराश्च परिघप्रख्या दन्दशूका महाबलाः ||२५||

प्रपेतुरग्नावुरगा मातृवाग्दण्डपीडिताः ||२५||

                  ४८

शौनक उवाच||

सर्पसत्रे तदा राज्ञः पाण्डवेयस्य धीमतः |

जनमेजयस्य के त्वासन्नृत्विजः परमर्षयः ||१||

के सदस्या बभूवुश्च सर्पसत्रे सुदारुणे |

विषादजननेऽत्यर्थं पन्नगानां महाभये ||२||

सर्वं विस्तरतस्तात भवाञ्शंसितुमर्हति |

सर्पसत्रविधानज्ञा विज्ञेयास्ते हि सूतज ||३||

सूत उवाच||

हन्त ते कथयिष्यामि नामानीह मनीषिणाम् |

ये ऋत्विजः सदस्याश्च तस्यासन्नृपतेस्तदा ||४||

तत्र होता बभूवाथ ब्राह्मणश्चण्डभार्गवः |

च्यवनस्यान्वये जातः ख्यातो वेदविदां वरः ||५||

उद्गाता ब्राह्मणो वृद्धो विद्वान्कौत्सार्यजैमिनिः |

ब्रह्माभवच्छार्ङ्गरवो अध्वर्युर्बोधपिङ्गलः ||६||

सदस्यश्चाभवद्व्यासः पुत्रशिष्यसहायवान् |

उद्दालकः शमठकः श्वेतकेतुश्च पञ्चमः ||७||

असितो देवलश्चैव नारदः पर्वतस्तथा |

आत्रेयः कुण्डजठरो द्विजः कुटिघटस्तथा ||८||

वात्स्यः श्रुतश्रवा वृद्धस्तपःस्वाध्यायशीलवान् |

कहोडो देवशर्मा च मौद्गल्यः शमसौभरः ||९||

एते चान्ये च बहवो ब्राह्मणाः संशितव्रताः |

सदस्या अभवंस्तत्र सत्रे पारिक्षितस्य ह ||१०||

जुह्वत्स्वृत्विक्ष्वथ तदा सर्पसत्रे महाक्रतौ |

अहयः प्रापतंस्तत्र घोराः प्राणिभयावहाः ||११||

वसामेदोवहाः कुल्या नागानां सम्प्रवर्तिताः |

ववौ गन्धश्च तुमुलो दह्यतामनिशं तदा ||१२||

पततां चैव नागानां धिष्ठितानां तथाम्बरे |

अश्रूयतानिशं शब्दः पच्यतां चाग्निना भृशम् ||१३||

तक्षकस्तु स नागेन्द्रः पुरंदरनिवेशनम् |

गतः श्रुत्वैव राजानं दीक्षितं जनमेजयम् ||१४||

ततः सर्वं यथावृत्तमाख्याय भुजगोत्तमः |

अगच्छच्छरणं भीत आगस्कृत्वा पुरंदरम् ||१५||

तमिन्द्रः प्राह सुप्रीतो न तवास्तीह तक्षक |

भयं नागेन्द्र तस्माद्वै सर्पसत्रात्कथञ्चन ||१६||

प्रसादितो मया पूर्वं तवार्थाय पितामहः |

तस्मात्तव भयं नास्ति व्येतु ते मानसो ज्वरः ||१७||

एवमाश्वासितस्तेन ततः स भुजगोत्तमः |

उवास भवने तत्र शक्रस्य मुदितः सुखी ||१८||

अजस्रं निपतत्स्वग्नौ नागेषु भृशदुःखितः |

अल्पशेषपरीवारो वासुकिः पर्यतप्यत ||१९||

कश्मलं चाविशद्घोरं वासुकिं पन्नगेश्वरम् |

स घूर्णमानहृदयो भगिनीमिदमब्रवीत् ||२०||

दह्यन्तेऽङ्गानि मे भद्रे दिशो न प्रतिभान्ति च |

सीदामीव च संमोहाद्घूर्णतीव च मे मनः ||२१||

दृष्टिर्भ्रमति मेऽतीव हृदयं दीर्यतीव च |

पतिष्याम्यवशोऽद्याहं तस्मिन्दीप्ते विभावसौ ||२२||

पारिक्षितस्य यज्ञोऽसौ वर्ततेऽस्मज्जिघांसया |

व्यक्तं मयापि गन्तव्यं पितृराजनिवेशनम् ||२३||

अयं स कालः सम्प्राप्तो यदर्थमसि मे स्वसः |

जरत्कारोः पुरा दत्ता सा त्राह्यस्मान्सबान्धवान् ||२४||

आस्तीकः किल यज्ञं तं वर्तन्तं भुजगोत्तमे |

प्रतिषेत्स्यति मां पूर्वं स्वयमाह पितामहः ||२५||

तद्वत्से ब्रूहि वत्सं स्वं कुमारं वृद्धसंमतम् |

ममाद्य त्वं सभृत्यस्य मोक्षार्थं वेदवित्तमम् ||२६||

                  ४९

सूत उवाच||

तत आहूय पुत्रं स्वं जरत्कारुर्भुजङ्गमा |

वासुकेर्नागराजस्य वचनादिदमब्रवीत् ||१||

अहं तव पितुः पुत्र भ्रात्रा दत्ता निमित्ततः |

कालः स चायं सम्प्राप्तस्तत्कुरुष्व यथातथम् ||२||

आस्तीक उवाच||

किंनिमित्तं मम पितुर्दत्ता त्वं मातुलेन मे |

तन्ममाचक्ष्व तत्त्वेन श्रुत्वा कर्तास्मि तत्तथा ||३||

सूत उवाच||

तत आचष्ट सा तस्मै बान्धवानां हितैषिणी |

भगिनी नागराजस्य जरत्कारुरविक्लवा ||४||

भुजगानामशेषाणां माता कद्रूरिति श्रुतिः |

तया शप्ता रुषितया सुता यस्मान्निबोध तत् ||५||

उच्छैःश्रवाः सोऽश्वराजो यन्मिथ्या न कृतो मम |

विनतानिमित्तं पणिते दासभावाय पुत्रकाः ||६||

जनमेजयस्य वो यज्ञे धक्ष्यत्यनिलसारथिः |

तत्र पञ्चत्वमापन्नाः प्रेतलोकं गमिष्यथ ||७||

तां च शप्तवतीमेवं साक्षाल्लोकपितामहः |

एवमस्त्विति तद्वाक्यं प्रोवाचानुमुमोद च ||८||

वासुकिश्चापि तच्छ्रुत्वा पितामहवचस्तदा |

अमृते मथिते तात देवाञ्शरणमीयिवान् ||९||

सिद्धार्थाश्च सुराः सर्वे प्राप्यामृतमनुत्तमम् |

भ्रातरं मे पुरस्कृत्य प्रजापतिमुपागमन् ||१०||

ते तं प्रसादयामासुर्देवाः सर्वे पितामहम् |

राज्ञा वासुकिना सार्धं स शापो न भवेदिति ||११||

वासुकिर्नागराजोऽयं दुःखितो ज्ञातिकारणात् |

अभिशापः स मात्रास्य भगवन्न भवेदिति ||१२||

ब्रह्मोवाच||

जरत्कारुर्जरत्कारुं यां भार्यां समवाप्स्यति |

तत्र जातो द्विजः शापाद्भुजगान्मोक्षयिष्यति ||१३||

जरत्कारुरुवाच||

एतच्छ्रुत्वा तु वचनं वासुकिः पन्नगेश्वरः |

प्रादान्माममरप्रख्य तव पित्रे महात्मने ||१४||

प्रागेवानागते काले तत्र त्वं मय्यजायथाः ||१४||

अयं स कालः सम्प्राप्तो भयान्नस्त्रातुमर्हसि |

भ्रातरं चैव मे तस्मात्त्रातुमर्हसि पावकात् ||१५||

अमोघं नः कृतं तत्स्याद्यदहं तव धीमते |

पित्रे दत्ता विमोक्षार्थं कथं वा पुत्र मन्यसे ||१६||

सूत उवाच||

एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा सोऽस्तीको मातरं तदा |

अब्रवीद्दुःखसन्तप्तं वासुकिं जीवयन्निव ||१७||

अहं त्वां मोक्षयिष्यामि वासुके पन्नगोत्तम |

तस्माच्छापान्महासत्त्व सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१८||

भव स्वस्थमना नाग न हि ते विद्यते भयम् |

प्रयतिष्ये तथा सौम्य यथा श्रेयो भविष्यति ||१९||

न मे वागनृतं प्राह स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा ||१९||

तं वै नृपवरं गत्वा दीक्षितं जनमेजयम् |

वाग्भिर्मङ्गलयुक्ताभिस्तोषयिष्येऽद्य मातुल ||२०||

यथा स यज्ञो नृपतेर्निर्वर्तिष्यति सत्तम ||२०||

स सम्भावय नागेन्द्र मयि सर्वं महामते |

न ते मयि मनो जातु मिथ्या भवितुमर्हति ||२१||

वासुकिरुवाच||

आस्तीक परिघूर्णामि हृदयं मे विदीर्यते |

दिशश्च न प्रजानामि ब्रह्मदण्डनिपीडितः ||२२||

आस्तीक उवाच||

न सन्तापस्त्वया कार्यः कथञ्चित्पन्नगोत्तम |

दीप्तादग्नेः समुत्पन्नं नाशयिष्यामि ते भयम् ||२३||

ब्रह्मदण्डं महाघोरं कालाग्निसमतेजसम् |

नाशयिष्यामि मात्र त्वं भयं कार्षीः कथञ्चन ||२४||

सूत उवाच||

ततः स वासुकेर्घोरमपनीय मनोज्वरम् |

आधाय चात्मनोऽङ्गेषु जगाम त्वरितो भृशम् ||२५||

जनमेजयस्य तं यज्ञं सर्वैः समुदितं गुणैः |

मोक्षाय भुजगेन्द्राणामास्तीको द्विजसत्तमः ||२६||

स गत्वापश्यदास्तीको यज्ञायतनमुत्तमम् |

वृतं सदस्यैर्बहुभिः सूर्यवह्निसमप्रभैः ||२७||

स तत्र वारितो द्वाःस्थैः प्रविशन्द्विजसत्तमः |

अभितुष्टाव तं यज्ञं प्रवेशार्थी द्विजोत्तमः ||२८||

                  ५०

आस्तीक उवाच||

सोमस्य यज्ञो वरुणस्य यज्ञः; प्रजापतेर्यज्ञ आसीत्प्रयागे |

तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||१||

शक्रस्य यज्ञः शतसङ्ख्य उक्त; स्तथापरस्तुल्यसङ्ख्यः शतं वै |

तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||२||

यमस्य यज्ञो हरिमेधसश्च; यथा यज्ञो रन्तिदेवस्य राज्ञः |

तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||३||

गयस्य यज्ञः शशबिन्दोश्च राज्ञो; यज्ञस्तथा वैश्रवणस्य राज्ञः |

तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||४||

नृगस्य यज्ञस्त्वजमीढस्य चासी; द्यथा यज्ञो दाशरथेश्च राज्ञः |

तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||५||

यज्ञः श्रुतो नो दिवि देवसूनो; र्युधिष्ठिरस्याजमीढस्य राज्ञः |

तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||६||

कृष्णस्य यज्ञः सत्यवत्याः सुतस्य; स्वयं च कर्म प्रचकार यत्र |

तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||७||

इमे हि ते सूर्यहुताशवर्चसः; समासते वृत्रहणः क्रतुं यथा |

नैषां ज्ञानं विद्यते ज्ञातुमद्य; दत्तं येभ्यो न प्रणश्येत्कथञ्चित् ||८||

ऋत्विक्समो नास्ति लोकेषु चैव; द्वैपायनेनेति विनिश्चितं मे |

एतस्य शिष्या हि क्षितिं चरन्ति; सर्वर्त्विजः कर्मसु स्वेषु दक्षाः ||९||

विभावसुश्चित्रभानुर्महात्मा; हिरण्यरेता विश्वभुक्कृष्णवर्त्मा |

प्रदक्षिणावर्तशिखः प्रदीप्तो; हव्यं तवेदं हुतभुग्वष्टि देवः ||१०||

नेह त्वदन्यो विद्यते जीवलोके; समो नृपः पालयिता प्रजानाम् |

धृत्या च ते प्रीतमनाः सदाहं; त्वं वा राजा धर्मराजो यमो वा ||११||

शक्रः साक्षाद्वज्रपाणिर्यथेह; त्राता लोकेऽस्मिंस्त्वं तथेह प्रजानाम् |

मतस्त्वं नः पुरुषेन्द्रेह लोके; न च त्वदन्यो गृहपतिरस्ति यज्ञे ||१२||

खट्वाङ्गनाभागदिलीपकल्पो; ययातिमान्धातृसमप्रभावः |

आदित्यतेजःप्रतिमानतेजा; भीष्मो यथा भ्राजसि सुव्रतस्त्वम् ||१३||

वाल्मीकिवत्ते निभृतं सुधैर्यं; वसिष्ठवत्ते नियतश्च कोपः |

प्रभुत्वमिन्द्रेण समं मतं मे; द्युतिश्च नारायणवद्विभाति ||१४||

यमो यथा धर्मविनिश्चयज्ञः; कृष्णो यथा सर्वगुणोपपन्नः |

श्रियां निवासोऽसि यथा वसूनां; निधानभूतोऽसि तथा क्रतूनाम् ||१५||

दम्भोद्भवेनासि समो बलेन; रामो यथा शस्त्रविदस्त्रविच्च |

और्वत्रिताभ्यामसि तुल्यतेजा; दुष्प्रेक्षणीयोऽसि भगीरथो वा ||१६||

सूत उवाच||

एवं स्तुताः सर्व एव प्रसन्ना; राजा सदस्या ऋत्विजो हव्यवाहः |

तेषां दृष्ट्वा भावितानीङ्गितानि; प्रोवाच राजा जनमेजयोऽथ ||१७||

                  ५१

जनमेजय उवाच||

बालो वाक्यं स्थविर इव प्रभाषते; नायं बालः स्थविरोऽयं मतो मे |

इच्छाम्यहं वरमस्मै प्रदातुं; तन्मे विप्रा वितरध्वं समेताः ||१||

सदस्या ऊचुः||

बालोऽपि विप्रो मान्य एवेह राज्ञां; यश्चाविद्वान्यश्च विद्वान्यथावत् |

सर्वान्कामांस्त्वत्त एषोऽर्हतेऽद्य; यथा च नस्तक्षक एति शीघ्रम् ||२||

सूत उवाच||

व्याहर्तुकामे वरदे नृपे द्विजं; वरं वृणीष्वेति ततोऽभ्युवाच |

होता वाक्यं नातिहृष्टान्तरात्मा; कर्मण्यस्मिंस्तक्षको नैति तावत् ||३||

जनमेजय उवाच||

यथा चेदं कर्म समाप्यते मे; यथा च नस्तक्षक एति शीघ्रम् |

तथा भवन्तः प्रयतन्तु सर्वे; परं शक्त्या स हि मे विद्विषाणः ||४||

ऋत्विज ऊचुः||

यथा शास्त्राणि नः प्राहुर्यथा शंसति पावकः |

इन्द्रस्य भवने राजंस्तक्षको भयपीडितः ||५||

सूत उवाच||

यथा सूतो लोहिताक्षो महात्मा; पौराणिको वेदितवान्पुरस्तात् |

स राजानं प्राह पृष्टस्तदानीं; यथाहुर्विप्रास्तद्वदेतन्नृदेव ||६||

पुराणमागम्य ततो ब्रवीम्यहं; दत्तं तस्मै वरमिन्द्रेण राजन् |

वसेह त्वं मत्सकाशे सुगुप्तो; न पावकस्त्वां प्रदहिष्यतीति ||७||

एतच्छ्रुत्वा दीक्षितस्तप्यमान; आस्ते होतारं चोदयन्कर्मकाले |

होता च यत्तः स जुहाव मन्त्रै; रथो इन्द्रः स्वयमेवाजगाम ||८||

विमानमारुह्य महानुभावः; सर्वैर्देवैः परिसंस्तूयमानः |

बलाहकैश्चाप्यनुगम्यमानो; विद्याधरैरप्सरसां गणैश्च ||९||

तस्योत्तरीये निहितः स नागो; भयोद्विग्नः शर्म नैवाभ्यगच्छत् |

ततो राजा मन्त्रविदोऽब्रवीत्पुनः; क्रुद्धो वाक्यं तक्षकस्यान्तमिच्छन् ||१०||

इन्द्रस्य भवने विप्रा यदि नागः स तक्षकः |

तमिन्द्रेणैव सहितं पातयध्वं विभावसौ ||११||

ऋत्विज ऊचुः||

अयमायाति वै तूर्णं तक्षकस्ते वशं नृप |

श्रूयतेऽस्य महान्नादो रुवतो भैरवं भयात् ||१२||

नूनं मुक्तो वज्रभृता स नागो; भ्रष्टश्चाङ्कान्मन्त्रविस्रस्तकायः |

घूर्णन्नाकाशे नष्टसञ्ज्ञोऽभ्युपैति; तीव्रान्निःश्वासान्निःश्वसन्पन्नगेन्द्रः ||१३||

वर्तते तव राजेन्द्र कर्मैतद्विधिवत्प्रभो |

अस्मै तु द्विजमुख्याय वरं त्वं दातुमर्हसि ||१४||

जनमेजय उवाच||

बालाभिरूपस्य तवाप्रमेय; वरं प्रयच्छामि यथानुरूपम् |

वृणीष्व यत्तेऽभिमतं हृदि स्थितं; तत्ते प्रदास्याम्यपि चेददेयम् ||१५||

सूत उवाच||

पतिष्यमाणे नागेन्द्रे तक्षके जातवेदसि |

इदमन्तरमित्येवं तदास्तीकोऽभ्यचोदयत् ||१६||

वरं ददासि चेन्मह्यं वृणोमि जनमेजय |

सत्रं ते विरमत्वेतन्न पतेयुरिहोरगाः ||१७||

एवमुक्तस्ततो राजा ब्रह्मन्पारिक्षितस्तदा |

नातिहृष्टमना वाक्यमास्तीकमिदमब्रवीत् ||१८||

सुवर्णं रजतं गाश्च यच्चान्यन्मन्यसे विभो |

तत्ते दद्यां वरं विप्र न निवर्तेत्क्रतुर्मम ||१९||

आस्तीक उवाच||

सुवर्णं रजतं गाश्च न त्वां राजन्वृणोम्यहम् |

सत्रं ते विरमत्वेतत्स्वस्ति मातृकुलस्य नः ||२०||

सूत उवाच||

आस्तीकेनैवमुक्तस्तु राजा पारिक्षितस्तदा |

पुनः पुनरुवाचेदमास्तीकं वदतां वरम् ||२१||

अन्यं वरय भद्रं ते वरं द्विजवरोत्तम |

अयाचत न चाप्यन्यं वरं स भृगुनन्दन ||२२||

ततो वेदविदस्तत्र सदस्याः सर्व एव तम् |

राजानमूचुः सहिता लभतां ब्राह्मणो वरम् ||२३||

                  ५२

शौनक उवाच||

ये सर्पाः सर्पसत्रेऽस्मिन्पतिता हव्यवाहने |

तेषां नामानि सर्वेषां श्रोतुमिच्छामि सूतज ||१||

सूत उवाच||

सहस्राणि बहून्यस्मिन्प्रयुतान्यर्बुदानि च |

न शक्यं परिसङ्ख्यातुं बहुत्वाद्वेदवित्तम ||२||

यथास्मृति तु नामानि पन्नगानां निबोध मे |

उच्यमानानि मुख्यानां हुतानां जातवेदसि ||३||

वासुकेः कुलजांस्तावत्प्राधान्येन निबोध मे |

नीलरक्तान्सितान्घोरान्महाकायान्विषोल्बणान् ||४||

कोटिको मानसः पूर्णः सहः पैलो हलीसकः |

पिच्छिलः कोणपश्चक्रः कोणवेगः प्रकालनः ||५||

हिरण्यवाहः शरणः कक्षकः कालदन्तकः |

एते वासुकिजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहनम् ||६||

तक्षकस्य कुले जातान्प्रवक्ष्यामि निबोध तान् |

पुच्छण्डको मण्डलकः पिण्डभेत्ता रभेणकः ||७||

उच्छिखः सुरसो द्रङ्गो बलहेडो विरोहणः |

शिलीशलकरो मूकः सुकुमारः प्रवेपनः ||८||

मुद्गरः शशरोमा च सुमना वेगवाहनः |

एते तक्षकजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहनम् ||९||

पारावतः पारियात्रः पाण्डरो हरिणः कृशः |

विहङ्गः शरभो मोदः प्रमोदः संहताङ्गदः ||१०||

ऐरावतकुलादेते प्रैविष्टा हव्यवाहनम् |

कौरव्यकुलजान्नागाञ्शृणु मे द्विजसत्तम ||११||

ऐण्डिलः कुण्डलो मुण्डो वेणिस्कन्धः कुमारकः |

बाहुकः शृङ्गवेगश्च धूर्तकः पातपातरौ ||१२||

धृतराष्ट्रकुले जाताञ्शृणु नागान्यथातथम् |

कीर्त्यमानान्मया ब्रह्मन्वातवेगान्विषोल्बणान् ||१३||

शङ्कुकर्णः पिङ्गलकः कुठारमुखमेचकौ |

पूर्णाङ्गदः पूर्णमुखः प्रहसः शकुनिर्हरिः ||१४||

आमाहठः कोमठकः श्वसनो मानवो वटः |

भैरवो मुण्डवेदाङ्गः पिशङ्गश्चोद्रपारगः ||१५||

ऋषभो वेगवान्नाम पिण्डारकमहाहनू |

रक्ताङ्गः सर्वसारङ्गः समृद्धः पाटराक्षसौ ||१६||

वराहको वारणकः सुमित्रश्चित्रवेदिकः |

पराशरस्तरुणको मणिस्कन्धस्तथारुणिः ||१७||

इति नागा मया ब्रह्मन्कीर्तिताः कीर्तिवर्धनाः |

प्राधान्येन बहुत्वात्तु न सर्वे परिकीर्तिताः ||१८||

एतेषां पुत्रपौत्रास्तु प्रसवस्य च सन्ततिः |

न शक्याः परिसङ्ख्यातुं ये दीप्तं पावकं गताः ||१९||

सप्तशीर्षा द्विशीर्षाश्च पञ्चशीर्षास्तथापरे |

कालानलविषा घोरा हुताः शतसहस्रशः ||२०||

महाकाया महावीर्याः शैलशृङ्गसमुच्छ्रयाः |

योजनायामविस्तारा द्वियोजनसमायताः ||२१||

कामरूपाः कामगमा दीप्तानलविषोल्बणाः |

दग्धास्तत्र महासत्रे ब्रह्मदण्डनिपीडिताः ||२२||

                  ५३

सूत उवाच||

इदमत्यद्भुतं चान्यदास्तीकस्यानुशुश्रुमः |

तथा वरैश्छन्द्यमाने राज्ञा पारिक्षितेन ह ||१||

इन्द्रहस्ताच्च्युतो नागः ख एव यदतिष्ठत |

ततश्चिन्तापरो राजा बभूव जनमेजयः ||२||

हूयमाने भृशं दीप्ते विधिवत्पावके तदा |

न स्म स प्रापतद्वह्नौ तक्षको भयपीडितः ||३||

शौनक उवाच||

किं सूत तेषां विप्राणां मन्त्रग्रामो मनीषिणाम् |

न प्रत्यभात्तदाग्नौ यन्न पपात स तक्षकः ||४||

सूत उवाच||

तमिन्द्रहस्ताद्विस्रस्तं विसञ्ज्ञं पन्नगोत्तमम् |

आस्तीकस्तिष्ठ तिष्ठेति वाचस्तिस्रोऽभ्युदैरयत् ||५||

वितस्थे सोऽन्तरिक्षेऽथ हृदयेन विदूयता |

यथा तिष्ठेत वै कश्चिद्गोचक्रस्यान्तरा नरः ||६||

ततो राजाब्रवीद्वाक्यं सदस्यैश्चोदितो भृशम् |

काममेतद्भवत्वेवं यथास्तीकस्य भाषितम् ||७||

समाप्यतामिदं कर्म पन्नगाः सन्त्वनामयाः |

प्रीयतामयमास्तीकः सत्यं सूतवचोऽस्तु तत् ||८||

ततो हलहलाशब्दः प्रीतिजः समवर्तत |

आस्तीकस्य वरे दत्ते तथैवोपरराम च ||९||

स यज्ञः पाण्डवेयस्य राज्ञः पारिक्षितस्य ह |

प्रीतिमांश्चाभवद्राजा भारतो जनमेजयः ||१०||

ऋत्विग्भ्यः ससदस्येभ्यो ये तत्रासन्समागताः |

तेभ्यश्च प्रददौ वित्तं शतशोऽथ सहस्रशः ||११||

लोहिताक्षाय सूताय तथा स्थपतये विभुः |

येनोक्तं तत्र सत्राग्रे यज्ञस्य विनिवर्तनम् ||१२||

निमित्तं ब्राह्मण इति तस्मै वित्तं ददौ बहु |

ततश्चकारावभृथं विधिदृष्टेन कर्मणा ||१३||

आस्तीकं प्रेषयामास गृहानेव सुसत्कृतम् |

राजा प्रीतमनाः प्रीतं कृतकृत्यं मनीषिणम् ||१४||

पुनरागमनं कार्यमिति चैनं वचोऽब्रवीत् |

भविष्यसि सदस्यो मे वाजिमेधे महाक्रतौ ||१५||

तथेत्युक्त्वा प्रदुद्राव स चास्तीको मुदा युतः |

कृत्वा स्वकार्यमतुलं तोषयित्वा च पार्थिवम् ||१६||

स गत्वा परमप्रीतो मातरं मातुलं च तम् |

अभिगम्योपसङ्गृह्य यथावृत्तं न्यवेदयत् ||१७||

एतच्छ्रुत्वा प्रीयमाणाः समेता; ये तत्रासन्पन्नगा वीतमोहाः |

तेऽऽस्तीके वै प्रीतिमन्तो बभूवु; रूचुश्चैनं वरमिष्टं वृणीष्व ||१८||

भूयो भूयः सर्वशस्तेऽब्रुवंस्तं; किं ते प्रियं करवामोऽद्य विद्वन् |

प्रीता वयं मोक्षिताश्चैव सर्वे; कामं किं ते करवामोऽद्य वत्स ||१९||

आस्तीक उवाच||

सायं प्रातः सुप्रसन्नात्मरूपा; लोके विप्रा मानवाश्चेतरेऽपि |

धर्माख्यानं ये वदेयुर्ममेदं; तेषां युष्मद्भ्यो नैव किञ्चिद्भयं स्यात् ||२०||

सूत उवाच||

तैश्चाप्युक्तो भागिनेयः प्रसन्नै; रेतत्सत्यं काममेवं चरन्तः |

प्रीत्या युक्ता ईप्सितं सर्वशस्ते; कर्तारः स्म प्रवणा भागिनेय ||२१||

जरत्कारोर्जरत्कार्वां समुत्पन्नो महायशाः |

आस्तीकः सत्यसन्धो मां पन्नगेभ्योऽभिरक्षतु ||२२||

असितं चार्तिमन्तं च सुनीथं चापि यः स्मरेत् |

दिवा वा यदि वा रात्रौ नास्य सर्पभयं भवेत् ||२३||

सूत उवाच||

मोक्षयित्वा स भुजगान्सर्पसत्राद्द्विजोत्तमः |

जगाम काले धर्मात्मा दिष्टान्तं पुत्रपौत्रवान् ||२४||

इत्याख्यानं मयास्तीकं यथावत्कीर्तितं तव |

यत्कीर्तयित्वा सर्पेभ्यो न भयं विद्यते क्वचित् ||२५||

श्रुत्वा धर्मिष्ठमाख्यानमास्तीकं पुण्यवर्धनम् |

आस्तीकस्य कवेर्विप्र श्रीमच्चरितमादितः ||२६||

शौनक उवाच||

भृगुवंशात्प्रभृत्येव त्वया मे कथितं महत् |

आख्यानमखिलं तात सौते प्रीतोऽस्मि तेन ते ||२७||

प्रक्ष्यामि चैव भूयस्त्वां यथावत्सूतनन्दन |

यां कथां व्याससम्पन्नां तां च भूयः प्रचक्ष्व मे ||२८||

तस्मिन्परमदुष्प्रापे सर्पसत्रे महात्मनाम् |

कर्मान्तरेषु विधिवत्सदस्यानां महाकवे ||२९||

या बभूवुः कथाश्चित्रा येष्वर्थेषु यथातथम् |

त्वत्त इच्छामहे श्रोतुं सौते त्वं वै विचक्षणः ||३०||

सूत उवाच||

कर्मान्तरेष्वकथयन्द्विजा वेदाश्रयाः कथाः |

व्यासस्त्वकथयन्नित्यमाख्यानं भारतं महत् ||३१||

शौनक उवाच||

महाभारतमाख्यानं पाण्डवानां यशस्करम् |

जनमेजयेन यत्पृष्टः कृष्णद्वैपायनस्तदा ||३२||

श्रावयामास विधिवत्तदा कर्मान्तरेषु सः |

तामहं विधिवत्पुण्यां श्रोतुमिच्छामि वै कथाम् ||३३||

मनःसागरसम्भूतां महर्षेः पुण्यकर्मणः |

कथयस्व सतां श्रेष्ठ न हि तृप्यामि सूतज ||३४||

सूत उवाच||

हन्त ते कथयिष्यामि महदाख्यानमुत्तमम् |

कृष्णद्वैपायनमतं महाभारतमादितः ||३५||

तज्जुषस्वोत्तममते कथ्यमानं मया द्विज |

शंसितुं तन्मनोहर्षो ममापीह प्रवर्तते ||३६||

              आदिवंशावतरणपर्व

                  ५४

सूत उवाच||

श्रुत्वा तु सर्पसत्राय दीक्षितं जनमेजयम् |

अभ्यागच्छदृषिर्विद्वान्कृष्णद्वैपायनस्तदा ||१||

जनयामास यं काली शक्तेः पुत्रात्पराशरात् |

कन्यैव यमुनाद्वीपे पाण्डवानां पितामहम् ||२||

जातमात्रश्च यः सद्य इष्ट्या देहमवीवृधत् |

वेदांश्चाधिजगे साङ्गान्सेतिहासान्महायशाः ||३||

यं नातितपसा कश्चिन्न वेदाध्ययनेन च |

न व्रतैर्नोपवासैश्च न प्रसूत्या न मन्युना ||४||

विव्यासैकं चतुर्धा यो वेदं वेदविदां वरः |

परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः कविः सत्यव्रतः शुचिः ||५||

यः पाण्डुं धृतराष्ट्रं च विदुरं चाप्यजीजनत् |

शन्तनोः सन्ततिं तन्वन्पुण्यकीर्तिर्महायशाः ||६||

जनमेजयस्य राजर्षेः स तद्यज्ञसदस्तदा |

विवेश शिष्यैः सहितो वेदवेदाङ्गपारगैः ||७||

तत्र राजानमासीनं ददर्श जनमेजयम् |

वृतं सदस्यैर्बहुभिर्देवैरिव पुरंदरम् ||८||

तथा मूर्धावसिक्तैश्च नानाजनपदेश्वरैः |

ऋत्विग्भिर्देवकल्पैश्च कुशलैर्यज्ञसंस्तरे ||९||

जनमेजयस्तु राजर्षिर्दृष्ट्वा तमृषिमागतम् |

सगणोऽब्युद्ययौ तूर्णं प्रीत्या भरतसत्तमः ||१०||

काञ्चनं विष्टरं तस्मै सदस्यानुमते प्रभुः |

आसनं कल्पयामास यथा शक्रो बृहस्पतेः ||११||

तत्रोपविष्टं वरदं देवर्षिगणपूजितम् |

पूजयामास राजेन्द्रः शास्त्रदृष्टेन कर्मणा ||१२||

पाद्यमाचमनीयं च अर्घ्यं गां च विधानतः |

पितामहाय कृष्णाय तदर्हाय न्यवेदयत् ||१३||

प्रतिगृह्य च तां पूजां पाण्डवाज्जनमेजयात् |

गां चैव समनुज्ञाय व्यासः प्रीतोऽभवत्तदा ||१४||

तथा सम्पूजयित्वा तं यत्नेन प्रपितामहम् |

उपोपविश्य प्रीतात्मा पर्यपृच्छदनामयम् ||१५||

भगवानपि तं दृष्ट्वा कुशलं प्रतिवेद्य च |

सदस्यैः पूजितः सर्वैः सदस्यानभ्यपूजयत् ||१६||

ततस्तं सत्कृतं सर्वैः सदस्यैर्जनमेजयः |

इदं पश्चाद्द्विजश्रेष्ठं पर्यपृच्छत्कृताञ्जलिः ||१७||

कुरूणां पाण्डवानां च भवान्प्रत्यक्षदर्शिवान् |

तेषां चरितमिच्छामि कथ्यमानं त्वया द्विज ||१८||

कथं समभवद्भेदस्तेषामक्लिष्टकर्मणाम् |

तच्च युद्धं कथं वृत्तं भूतान्तकरणं महत् ||१९||

पितामहानां सर्वेषां दैवेनाविष्टचेतसाम् |

कार्त्स्न्येनैतत्समाचक्ष्व भगवन्कुशलो ह्यसि ||२०||

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कृष्णद्वैपायनस्तदा |

शशास शिष्यमासीनं वैशम्पायनमन्तिके ||२१||

कुरूणां पाण्डवानां च यथा भेदोऽभवत्पुरा |

तदस्मै सर्वमाचक्ष्व यन्मत्तः श्रुतवानसि ||२२||

गुरोर्वचनमाज्ञाय स तु विप्रर्षभस्तदा |

आचचक्षे ततः सर्वमितिहासं पुरातनम् ||२३||

तस्मै राज्ञे सदस्येभ्यः क्षत्रियेभ्यश्च सर्वशः |

भेदं राज्यविनाशं च कुरुपाण्डवयोस्तदा ||२४||

                  ५५

वैशम्पायन उवाच||

गुरवे प्राङ्नमस्कृत्य मनोबुद्धिसमाधिभिः |

सम्पूज्य च द्विजान्सर्वांस्तथान्यान्विदुषो जनान् ||१||

महर्षेः सर्वलोकेषु विश्रुतस्यास्य धीमतः |

प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः ||२||

श्रोतुं पात्रं च राजंस्त्वं प्राप्येमां भारतीं कथाम् |

गुरोर्वक्तुं परिस्पन्दो मुदा प्रोत्साहतीव माम् ||३||

शृणु राजन्यथा भेदः कुरुपाण्डवयोरभूत् |

राज्यार्थे द्यूतसम्भूतो वनवासस्तथैव च ||४||

यथा च युद्धमभवत्पृथिवीक्षयकारकम् |

तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि पृच्छते भरतर्षभ ||५||

मृते पितरि ते वीरा वनादेत्य स्वमन्दिरम् |

नचिरादिव विद्वांसो वेदे धनुषि चाभवन् ||६||

तांस्तथा रूपवीर्यौजःसम्पन्नान्पौरसंमतान् |

नामृष्यन्कुरवो दृष्ट्वा पाण्डवाञ्श्रीयशोभृतः ||७||

ततो दुर्योधनः क्रूरः कर्णश्च सहसौबलः |

तेषां निग्रहनिर्वासान्विविधांस्ते समाचरन् ||८||

ददावथ विषं पापो भीमाय धृतराष्ट्रजः |

जरयामास तद्वीरः सहान्नेन वृकोदरः ||९||

प्रमाणकोट्यां संसुप्तं पुनर्बद्ध्वा वृकोदरम् |

तोयेषु भीमं गङ्गायाः प्रक्षिप्य पुरमाव्रजत् ||१०||

यदा प्रबुद्धः कौन्तेयस्तदा सञ्छिद्य बन्धनम् |

उदतिष्ठन्महाराज भीमसेनो गतव्यथः ||११||

आशीविषैः कृष्णसर्पैः सुप्तं चैनमदंशयत् |

सर्वेष्वेवाङ्गदेशेषु न ममार च शत्रुहा ||१२||

तेषां तु विप्रकारेषु तेषु तेषु महामतिः |

मोक्षणे प्रतिघाते च विदुरोऽवहितोऽभवत् ||१३||

स्वर्गस्थो जीवलोकस्य यथा शक्रः सुखावहः |

पाण्डवानां तथा नित्यं विदुरोऽपि सुखावहः ||१४||

यदा तु विविधोपायैः संवृतैर्विवृतैरपि |

नाशक्नोद्विनिहन्तुं तान्दैवभाव्यर्थरक्षितान् ||१५||

ततः संमन्त्र्य सचिवैर्वृषदुःशासनादिभिः |

धृतराष्ट्रमनुज्ञाप्य जातुषं गृहमादिशत् ||१६||

तत्र तान्वासयामास पाण्डवानमितौजसः |

अदाहयच्च विस्रब्धान्पावकेन पुनस्तदा ||१७||

विदुरस्यैव वचनात्खनित्री विहिता ततः |

मोक्षयामास योगेन ते मुक्ताः प्राद्रवन्भयात् ||१८||

ततो महावने घोरे हिडिम्बं नाम राक्षसम् |

भीमसेनोऽवधीत्क्रुद्धो भुवि भीमपराक्रमः ||१९||

अथ सन्धाय ते वीरा एकचक्रां व्रजंस्तदा |

ब्रह्मरूपधरा भूत्वा मात्रा सह परन्तपाः ||२०||

तत्र ते ब्राह्मणार्थाय बकं हत्वा महाबलम् |

ब्राह्मणैः सहिता जग्मुः पाञ्चालानां पुरं ततः ||२१||

ते तत्र द्रौपदीं लब्ध्वा परिसंवत्सरोषिताः |

विदिता हास्तिनपुरं प्रत्याजग्मुररिंदमाः ||२२||

त उक्ता धृतराष्ट्रेण राज्ञा शान्तनवेन च |

भ्रातृभिर्विग्रहस्तात कथं वो न भवेदिति ||२३||

अस्माभिः खाण्डवप्रस्थे युष्मद्वासोऽनुचिन्तितः ||२३||

तस्माज्जनपदोपेतं सुविभक्तमहापथम् |

वासाय खाण्डवप्रस्थं व्रजध्वं गतमन्यवः ||२४||

तयोस्ते वचनाज्जग्मुः सह सर्वैः सुहृज्जनैः |

नगरं खाण्डवप्रस्थं रत्नान्यादाय सर्वशः ||२५||

तत्र ते न्यवसन्राजन्संवत्सरगणान्बहून् |

वशे शस्त्रप्रतापेन कुर्वन्तोऽन्यान्महीक्षितः ||२६||

एवं धर्मप्रधानास्ते सत्यव्रतपरायणाः |

अप्रमत्तोत्थिताः क्षान्ताः प्रतपन्तोऽहितांस्तदा ||२७||

अजयद्भीमसेनस्तु दिशं प्राचीं महाबलः |

उदीचीमर्जुनो वीरः प्रतीचीं नकुलस्तथा ||२८||

दक्षिणां सहदेवस्तु विजिग्ये परवीरहा |

एवं चक्रुरिमां सर्वे वशे कृत्स्नां वसुन्धराम् ||२९||

पञ्चभिः सूर्यसङ्काशैः सूर्येण च विराजता |

षट्सूर्येवाबभौ पृथ्वी पाण्डवैः सत्यविक्रमैः ||३०||

ततो निमित्ते कस्मिंश्चिद्धर्मराजो युधिष्ठिरः |

वनं प्रस्थापयामास भ्रातरं वै धनञ्जयम् ||३१||

स वै संवत्सरं पूर्णं मासं चैकं वनेऽवसत् |

ततोऽगच्छद्धृषीकेशं द्वारवत्यां कदाचन ||३२||

लब्धवांस्तत्र बीभत्सुर्भार्यां राजीवलोचनाम् |

अनुजां वासुदेवस्य सुभद्रां भद्रभाषिणीम् ||३३||

सा शचीव महेन्द्रेण श्रीः कृष्णेनेव सङ्गता |

सुभद्रा युयुजे प्रीता पाण्डवेनार्जुनेन ह ||३४||

अतर्पयच्च कौन्तेयः खाण्डवे हव्यवाहनम् |

बीभत्सुर्वासुदेवेन सहितो नृपसत्तम ||३५||

नातिभारो हि पार्थस्य केशवेनाभवत्सह |

व्यवसायसहायस्य विष्णोः शत्रुवधेष्विव ||३६||

पार्थायाग्निर्ददौ चापि गाण्डीवं धनुरुत्तमम् |

इषुधी चाक्षयैर्बाणै रथं च कपिलक्षणम् ||३७||

मोक्षयामास बीभत्सुर्मयं तत्र महासुरम् |

स चकार सभां दिव्यां सर्वरत्नसमाचिताम् ||३८||

तस्यां दुर्योधनो मन्दो लोभं चक्रे सुदुर्मतिः |

ततोऽक्षैर्वञ्चयित्वा च सौबलेन युधिष्ठिरम् ||३९||

वनं प्रस्थापयामास सप्त वर्षाणि पञ्च च |

अज्ञातमेकं राष्ट्रे च तथा वर्षं त्रयोदशम् ||४०||

ततश्चतुर्दशे वर्षे याचमानाः स्वकं वसु |

नालभन्त महाराज ततो युद्धमवर्तत ||४१||

ततस्ते सर्वमुत्साद्य हत्वा दुर्योधनं नृपम् |

राज्यं विद्रुतभूयिष्ठं प्रत्यपद्यन्त पाण्डवाः ||४२||

एवमेतत्पुरावृत्तं तेषामक्लिष्टकर्मणाम् |

भेदो राज्यविनाशश्च जयश्च जयतां वर ||४३||

                  ५६

जनमेजय उवाच||

कथितं वै समासेन त्वया सर्वं द्विजोत्तम |

महाभारतमाख्यानं कुरूणां चरितं महत् ||१||

कथां त्वनघ चित्रार्थामिमां कथयति त्वयि |

विस्तरश्रवणे जातं कौतूहलमतीव मे ||२||

स भवान्विस्तरेणेमां पुनराख्यातुमर्हति |

न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश्चरितं महत् ||३||

न तत्कारणमल्पं हि धर्मज्ञा यत्र पाण्डवाः |

अवध्यान्सर्वशो जघ्नुः प्रशस्यन्ते च मानवैः ||४||

किमर्थं ते नरव्याघ्राः शक्ताः सन्तो ह्यनागसः |

प्रयुज्यमानान्सङ्क्लेशान्क्षान्तवन्तो दुरात्मनाम् ||५||

कथं नागायुतप्राणो बाहुशाली वृकोदरः |

परिक्लिश्यन्नपि क्रोधं धृतवान्वै द्विजोत्तम ||६||

कथं सा द्रौपदी कृष्णा क्लिश्यमाना दुरात्मभिः |

शक्ता सती धार्तराष्ट्रान्नादहद्घोरचक्षुषा ||७||

कथं व्यतिक्रमन्द्यूते पार्थौ माद्रीसुतौ तथा |

अनुव्रजन्नरव्याघ्रं वञ्च्यमानं दुरात्मभिः ||८||

कथं धर्मभृतां श्रेष्ठः सुतो धर्मस्य धर्मवित् |

अनर्हः परमं क्लेशं सोढवान्स युधिष्ठिरः ||९||

कथं च बहुलाः सेनाः पाण्डवः कृष्णसारथिः |

अस्यन्नेकोऽनयत्सर्वाः पितृलोकं धनञ्जयः ||१०||

एतदाचक्ष्व मे सर्वं यथावृत्तं तपोधन |

यद्यच्च कृतवन्तस्ते तत्र तत्र महारथाः ||११||

वैशम्पायन उवाच||

महर्षेः सर्वलोकेषु पूजितस्य महात्मनः |

प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः ||१२||

इदं शतसहस्रं हि श्लोकानां पुण्यकर्मणाम् |

सत्यवत्यात्मजेनेह व्याख्यातममितौजसा ||१३||

य इदं श्रावयेद्विद्वान्यश्चेदं शृणुयान्नरः |

ते ब्रह्मणः स्थानमेत्य प्राप्नुयुर्देवतुल्यताम् ||१४||

इदं हि वेदैः समितं पवित्रमपि चोत्तमम् |

श्राव्याणामुत्तमं चेदं पुराणमृषिसंस्तुतम् ||१५||

अस्मिन्नर्थश्च धर्मश्च निखिलेनोपदिश्यते |

इतिहासे महापुण्ये बुद्धिश्च परिनैष्ठिकी ||१६||

अक्षुद्रान्दानशीलांश्च सत्यशीलाननास्तिकान् |

कार्ष्णं वेदमिमं विद्वाञ्श्रावयित्वार्थमश्नुते ||१७||

भ्रूणहत्याकृतं चापि पापं जह्यादसंशयम् |

इतिहासमिमं श्रुत्वा पुरुषोऽपि सुदारुणः ||१८||

जयो नामेतिहासोऽयं श्रोतव्यो विजिगीषुणा |

महीं विजयते सर्वां शत्रूंश्चापि पराजयेत् ||१९||

इदं पुंसवनं श्रेष्ठमिदं स्वस्त्ययनं महत् |

महिषीयुवराजाभ्यां श्रोतव्यं बहुशस्तथा ||२०||

अर्थशास्त्रमिदं पुण्यं धर्मशास्त्रमिदं परम् |

मोक्षशास्त्रमिदं प्रोक्तं व्यासेनामितबुद्धिना ||२१||

सम्प्रत्याचक्षते चैव आख्यास्यन्ति तथापरे |

पुत्राः शुश्रूषवः सन्ति प्रेष्याश्च प्रियकारिणः ||२२||

शरीरेण कृतं पापं वाचा च मनसैव च |

सर्वं तत्त्यजति क्षिप्रमिदं शृण्वन्नरः सदा ||२३||

भारतानां महज्जन्म शृण्वतामनसूयताम् |

नास्ति व्याधिभयं तेषां परलोकभयं कुतः ||२४||

धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं पुण्यं तथैव च |

कृष्णद्वैपायनेनेदं कृतं पुण्यचिकीर्षुणा ||२५||

कीर्तिं प्रथयता लोके पाण्डवानां महात्मनाम् |

अन्येषां क्षत्रियाणां च भूरिद्रविणतेजसाम् ||२६||

यथा समुद्रो भगवान्यथा च हिमवान्गिरिः |

ख्यातावुभौ रत्ननिधी तथा भारतमुच्यते ||२७||

य इदं श्रावयेद्विद्वान्ब्राह्मणानिह पर्वसु |

धूतपाप्मा जितस्वर्गो ब्रह्मभूयं स गच्छति ||२८||

यश्चेदं श्रावयेच्छ्राद्धे ब्राह्मणान्पादमन्ततः |

अक्षय्यं तस्य तच्छ्राद्धमुपतिष्ठेत्पितृनपि ||२९||

अह्ना यदेनश्चाज्ञानात्प्रकरोति नरश्चरन् |

तन्महाभारताख्यानं श्रुत्वैव प्रविलीयते ||३०||

भारतानां महज्जन्म महाभारतमुच्यते |

निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते ||३१||

त्रिभिर्वर्षैः सदोत्थायी कृष्णद्वैपायनो मुनिः |

महाभारतमाख्यानं कृतवानिदमुत्तमम् ||३२||

धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ |

यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत्क्वचित् ||३३||

                  ५७

वैशम्पायन उवाच||

राजोपरिचरो नाम धर्मनित्यो महीपतिः |

बभूव मृगयां गन्तुं स कदाचिद्धृतव्रतः ||१||

स चेदिविषयं रम्यं वसुः पौरवनन्दनः |

इन्द्रोपदेशाज्जग्राह ग्रहणीयं महीपतिः ||२||

तमाश्रमे न्यस्तशस्त्रं निवसन्तं तपोरतिम् |

देवः साक्षात्स्वयं वज्री समुपायान्महीपतिम् ||३||

इन्द्रत्वमर्हो राजायं तपसेत्यनुचिन्त्य वै |

तं सान्त्वेन नृपं साक्षात्तपसः संन्यवर्तयत् ||४||

इन्द्र उवाच||

न सङ्कीर्येत धर्मोऽयं पृथिव्यां पृथिवीपते |

तं पाहि धर्मो हि धृतः कृत्स्नं धारयते जगत् ||५||

लोक्यं धर्मं पालय त्वं नित्ययुक्तः समाहितः |

धर्मयुक्तस्ततो लोकान्पुण्यानाप्स्यसि शाश्वतान् ||६||

दिविष्ठस्य भुविष्ठस्त्वं सखा भूत्वा मम प्रियः |

ऊधः पृथिव्या यो देशस्तमावस नराधिप ||७||

पशव्यश्चैव पुण्यश्च सुस्थिरो धनधान्यवान् |

स्वारक्ष्यश्चैव सौम्यश्च भोग्यैर्भूमिगुणैर्युतः ||८||

अत्यन्यानेष देशो हि धनरत्नादिभिर्युतः |

वसुपूर्णा च वसुधा वस चेदिषु चेदिप ||९||

धर्मशीला जनपदाः सुसन्तोषाश्च साधवः |

न च मिथ्याप्रलापोऽत्र स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा ||१०||

न च पित्रा विभज्यन्ते नरा गुरुहिते रताः |

युञ्जते धुरि नो गाश्च कृशाः सन्धुक्षयन्ति च ||११||

सर्वे वर्णाः स्वधर्मस्थाः सदा चेदिषु मानद |

न तेऽस्त्यविदितं किञ्चित्त्रिषु लोकेषु यद्भवेत् ||१२||

देवोपभोग्यं दिव्यं च आकाशे स्फाटिकं महत् |

आकाशगं त्वां मद्दत्तं विमानमुपपत्स्यते ||१३||

त्वमेकः सर्वमर्त्येषु विमानवरमास्थितः |

चरिष्यस्युपरिस्थो वै देवो विग्रहवानिव ||१४||

ददामि ते वैजयन्तीं मालामम्लानपङ्कजाम् |

धारयिष्यति सङ्ग्रामे या त्वां शस्त्रैरविक्षतम् ||१५||

लक्षणं चैतदेवेह भविता ते नराधिप |

इन्द्रमालेति विख्यातं धन्यमप्रतिमं महत् ||१६||

वैशम्पायन उवाच||

यष्टिं च वैणवीं तस्मै ददौ वृत्रनिषूदनः |

इष्टप्रदानमुद्दिश्य शिष्टानां परिपालिनीम् ||१७||

तस्याः शक्रस्य पूजार्थं भूमौ भूमिपतिस्तदा |

प्रवेशं कारयामास गते संवत्सरे तदा ||१८||

ततः प्रभृति चाद्यापि यष्ट्याः क्षितिपसत्तमैः |

प्रवेशः क्रियते राजन्यथा तेन प्रवर्तितः ||१९||

अपरेद्युस्तथा चास्याः क्रियते उच्छ्रयो नृपैः |

अलङ्कृतायाः पिटकैर्गन्धैर्माल्यैश्च भूषणैः ||२०||

माल्यदामपरिक्षिप्ता विधिवत्क्रियतेऽपि च ||२०||

भगवान्पूज्यते चात्र हास्यरूपेण शङ्करः |

स्वयमेव गृहीतेन वसोः प्रीत्या महात्मनः ||२१||

एतां पूजां महेन्द्रस्तु दृष्ट्वा देव कृतां शुभाम् |

वसुना राजमुख्येन प्रीतिमानब्रवीद्विभुः ||२२||

ये पूजयिष्यन्ति नरा राजानश्च महं मम |

कारयिष्यन्ति च मुदा यथा चेदिपतिर्नृपः ||२३||

तेषां श्रीर्विजयश्चैव सराष्ट्राणां भविष्यति |

तथा स्फीतो जनपदो मुदितश्च भविष्यति ||२४||

एवं महात्मना तेन महेन्द्रेण नराधिप |

वसुः प्रीत्या मघवता महाराजोऽभिसत्कृतः ||२५||

उत्सवं कारयिष्यन्ति सदा शक्रस्य ये नराः |

भूमिदानादिभिर्दानैर्यथा पूता भवन्ति वै ||२६||

वरदानमहायज्ञैस्तथा शक्रोत्सवेन ते ||२६||

सम्पूजितो मघवता वसुश्चेदिपतिस्तदा |

पालयामास धर्मेण चेदिस्थः पृथिवीमिमाम् ||२७||

इन्द्रप्रीत्या भूमिपतिश्चकारेन्द्रमहं वसुः ||२७||

पुत्राश्चास्य महावीर्याः पञ्चासन्नमितौजसः |

नानाराज्येषु च सुतान्स सम्राडभ्यषेचयत् ||२८||

महारथो मगधराड्विश्रुतो यो बृहद्रथः |

प्रत्यग्रहः कुशाम्बश्च यमाहुर्मणिवाहनम् ||२९||

मच्छिल्लश्च यदुश्चैव राजन्यश्चापराजितः ||२९||

एते तस्य सुता राजन्राजर्षेर्भूरितेजसः |

न्यवेशयन्नामभिः स्वैस्ते देशांश्च पुराणि च ||३०||

वासवाः पञ्च राजानः पृथग्वंशाश्च शाश्वताः ||३०||

वसन्तमिन्द्रप्रासादे आकाशे स्फाटिके च तम् |

उपतस्थुर्महात्मानं गन्धर्वाप्सरसो नृपम् ||३१||

राजोपरिचरेत्येवं नाम तस्याथ विश्रुतम् ||३१||

पुरोपवाहिनीं तस्य नदीं शुक्तिमतीं गिरिः |

अरौत्सीच्चेतनायुक्तः कामात्कोलाहलः किल ||३२||

गिरिं कोलाहलं तं तु पदा वसुरताडयत् |

निश्चक्राम नदी तेन प्रहारविवरेण सा ||३३||

तस्यां नद्यामजनयन्मिथुनं पर्वतः स्वयम् |

तस्माद्विमोक्षणात्प्रीता नदी राज्ञे न्यवेदयत् ||३४||

यः पुमानभवत्तत्र तं स राजर्षिसत्तमः |

वसुर्वसुप्रदश्चक्रे सेनापतिमरिंदमम् ||३५||

चकार पत्नीं कन्यां तु दयितां गिरिकां नृपः ||३५||

वसोः पत्नी तु गिरिका कामात्काले न्यवेदयत् |

ऋतुकालमनुप्राप्तं स्नाता पुंसवने शुचिः ||३६||

तदहः पितरश्चैनमूचुर्जहि मृगानिति |

तं राजसत्तमं प्रीतास्तदा मतिमतां वरम् ||३७||

स पितृणां नियोगं तमव्यतिक्रम्य पार्थिवः |

चचार मृगयां कामी गिरिकामेव संस्मरन् ||३८||

अतीव रूपसम्पन्नां साक्षाच्छ्रियमिवापराम् ||३८||

तस्य रेतः प्रचस्कन्द चरतो रुचिरे वने |

स्कन्नमात्रं च तद्रेतो वृक्षपत्रेण भूमिपः ||३९||

प्रतिजग्राह मिथ्या मे न स्कन्देद्रेत इत्युत |

ऋतुश्च तस्याः पत्न्या मे न मोघः स्यादिति प्रभुः ||४०||

सञ्चिन्त्यैवं तदा राजा विचार्य च पुनः पुनः |

अमोघत्वं च विज्ञाय रेतसो राजसत्तमः ||४१||

शुक्रप्रस्थापने कालं महिष्याः प्रसमीक्ष्य सः |

अभिमन्त्र्याथ तच्छुक्रमारात्तिष्ठन्तमाशुगम् ||४२||

सूक्ष्मधर्मार्थतत्त्वज्ञो ज्ञात्वा श्येनं ततोऽब्रवीत् ||४२||

मत्प्रियार्थमिदं सौम्य शुक्रं मम गृहं नय |

गिरिकायाः प्रयच्छाशु तस्या ह्यार्तवमद्य वै ||४३||

गृहीत्वा तत्तदा श्येनस्तूर्णमुत्पत्य वेगवान् |

जवं परममास्थाय प्रदुद्राव विहङ्गमः ||४४||

तमपश्यदथायान्तं श्येनं श्येनस्तथापरः |

अभ्यद्रवच्च तं सद्यो दृष्ट्वैवामिषशङ्कया ||४५||

तुण्डयुद्धमथाकाशे तावुभौ सम्प्रचक्रतुः |

युध्यतोरपतद्रेतस्तच्चापि यमुनाम्भसि ||४६||

तत्राद्रिकेति विख्याता ब्रह्मशापाद्वराप्सराः |

मीनभावमनुप्राप्ता बभूव यमुनाचरी ||४७||

श्येनपादपरिभ्रष्टं तद्वीर्यमथ वासवम् |

जग्राह तरसोपेत्य साद्रिका मत्स्यरूपिणी ||४८||

कदाचिदथ मत्सीं तां बबन्धुर्मत्स्यजीविनः |

मासे च दशमे प्राप्ते तदा भरतसत्तम ||४९||

उज्जह्रुरुदरात्तस्याः स्त्रीपुमांसं च मानुषम् ||४९||

आश्चर्यभूतं मत्वा तद्राज्ञस्ते प्रत्यवेदयन् |

काये मत्स्या इमौ राजन्सम्भूतौ मानुषाविति ||५०||

तयोः पुमांसं जग्राह राजोपरिचरस्तदा |

स मत्स्यो नाम राजासीद्धार्मिकः सत्यसङ्गरः ||५१||

साप्सरा मुक्तशापा च क्षणेन समपद्यत |

पुरोक्ता या भगवता तिर्यग्योनिगता शुभे ||५२||

मानुषौ जनयित्वा त्वं शापमोक्षमवाप्स्यसि ||५२||

ततः सा जनयित्वा तौ विशस्ता मत्स्यघातिना |

सन्त्यज्य मत्स्यरूपं सा दिव्यं रूपमवाप्य च ||५३||

सिद्धर्षिचारणपथं जगामाथ वराप्सराः ||५३||

या कन्या दुहिता तस्या मत्स्या मत्स्यसगन्धिनी |

राज्ञा दत्ताथ दाशाय इयं तव भवत्विति ||५४||

रूपसत्त्वसमायुक्ता सर्वैः समुदिता गुणैः ||५४||

सा तु सत्यवती नाम मत्स्यघात्यभिसंश्रयात् |

आसीन्मत्स्यसगन्धैव कञ्चित्कालं शुचिस्मिता ||५५||

शुश्रूषार्थं पितुर्नावं तां तु वाहयतीं जले |

तीर्थयात्रां परिक्रामन्नपश्यद्वै पराशरः ||५६||

अतीव रूपसम्पन्नां सिद्धानामपि काङ्क्षिताम् |

दृष्ट्वैव च स तां धीमांश्चकमे चारुदर्शनाम् ||५७||

विद्वांस्तां वासवीं कन्यां कार्यवान्मुनिपुङ्गवः ||५७||

साब्रवीत्पश्य भगवन्पारावारे ऋषीन्स्थितान् |

आवयोर्दृश्यतोरेभिः कथं नु स्यात्समागमः ||५८||

एवं तयोक्तो भगवान्नीहारमसृजत्प्रभुः |

येन देशः स सर्वस्तु तमोभूत इवाभवत् ||५९||

दृष्ट्वा सृष्टं तु नीहारं ततस्तं परमर्षिणा |

विस्मिता चाब्रवीत्कन्या व्रीडिता च मनस्विनी ||६०||

विद्धि मां भगवन्कन्यां सदा पितृवशानुगाम् |

त्वत्संयोगाच्च दुष्येत कन्याभावो ममानघ ||६१||

कन्यात्वे दूषिते चापि कथं शक्ष्ये द्विजोत्तम |

गन्तुं गृहं गृहे चाहं धीमन्न स्थातुमुत्सहे ||६२||

एतत्सञ्चिन्त्य भगवन्विधत्स्व यदनन्तरम् ||६२||

एवमुक्तवतीं तां तु प्रीतिमानृषिसत्तमः |

उवाच मत्प्रियं कृत्वा कन्यैव त्वं भविष्यसि ||६३||

वृणीष्व च वरं भीरु यं त्वमिच्छसि भामिनि |

वृथा हि न प्रसादो मे भूतपूर्वः शुचिस्मिते ||६४||

एवमुक्ता वरं वव्रे गात्रसौगन्ध्यमुत्तमम् |

स चास्यै भगवान्प्रादान्मनसः काङ्क्षितं प्रभुः ||६५||

ततो लब्धवरा प्रीता स्त्रीभावगुणभूषिता |

जगाम सह संसर्गमृषिणाद्भुतकर्मणा ||६६||

तेन गन्धवतीत्येव नामास्याः प्रथितं भुवि |

तस्यास्तु योजनाद्गन्धमाजिघ्रन्ति नरा भुवि ||६७||

ततो योजनगन्धेति तस्या नाम परिश्रुतम् |

पराशरोऽपि भगवाञ्जगाम स्वं निवेशनम् ||६८||

इति सत्यवती हृष्टा लब्ध्वा वरमनुत्तमम् |

पराशरेण संयुक्ता सद्यो गर्भं सुषाव सा ||६९||

जज्ञे च यमुनाद्वीपे पाराशर्यः स वीर्यवान् ||६९||

स मातरमुपस्थाय तपस्येव मनो दधे |

स्मृतोऽहं दर्शयिष्यामि कृत्येष्विति च सोऽब्रवीत् ||७०||

एवं द्वैपायनो जज्ञे सत्यवत्यां पराशरात् |

द्वीपे न्यस्तः स यद्बालस्तस्माद्द्वैपायनोऽभवत् ||७१||

पादापसारिणं धर्मं विद्वान्स तु युगे युगे |

आयुः शक्तिं च मर्त्यानां युगानुगमवेक्ष्य च ||७२||

ब्रह्मणो ब्राह्मणानां च तथानुग्रहकाम्यया |

विव्यास वेदान्यस्माच्च तस्माद्व्यास इति स्मृतः ||७३||

वेदानध्यापयामास महाभारतपञ्चमान् |

सुमन्तुं जैमिनिं पैलं शुकं चैव स्वमात्मजम् ||७४||

प्रभुर्वरिष्ठो वरदो वैशम्पायनमेव च |

संहितास्तैः पृथक्त्वेन भारतस्य प्रकाशिताः ||७५||

तथा भीष्मः शान्तनवो गङ्गायाममितद्युतिः |

वसुवीर्यात्समभवन्महावीर्यो महायशाः ||७६||

शूले प्रोतः पुराणर्षिरचोरश्चोरशङ्कया |

अणीमाण्डव्य इति वै विख्यातः सुमहायशाः ||७७||

स धर्ममाहूय पुरा महर्षिरिदमुक्तवान् |

इषीकया मया बाल्यादेका विद्धा शकुन्तिका ||७८||

तत्किल्बिषं स्मरे धर्म नान्यत्पापमहं स्मरे |

तन्मे सहस्रसमितं कस्मान्नेहाजयत्तपः ||७९||

गरीयान्ब्राह्मणवधः सर्वभूतवधाद्यतः |

तस्मात्त्वं किल्बिषादस्माच्छूद्रयोनौ जनिष्यसि ||८०||

तेन शापेन धर्मोऽपि शूद्रयोनावजायत |

विद्वान्विदुररूपेण धार्मी तनुरकिल्बिषी ||८१||

सञ्जयो मुनिकल्पस्तु जज्ञे सूतो गवल्गणात् |

सूर्याच्च कुन्तिकन्यायां जज्ञे कर्णो महारथः ||८२||

सहजं कवचं बिभ्रत्कुण्डलोद्द्योतिताननः ||८२||

अनुग्रहार्थं लोकानां विष्णुर्लोकनमस्कृतः |

वसुदेवात्तु देवक्यां प्रादुर्भूतो महायशाः ||८३||

अनादिनिधनो देवः स कर्ता जगतः प्रभुः |

अव्यक्तमक्षरं ब्रह्म प्रधानं निर्गुणात्मकम् ||८४||

आत्मानमव्ययं चैव प्रकृतिं प्रभवं परम् |

पुरुषं विश्वकर्माणं सत्त्वयोगं ध्रुवाक्षरम् ||८५||

अनन्तमचलं देवं हंसं नारायणं प्रभुम् |

धातारमजरं नित्यं तमाहुः परमव्ययम् ||८६||

पुरुषः स विभुः कर्ता सर्वभूतपितामहः |

धर्मसंवर्धनार्थाय प्रजज्ञेऽन्धकवृष्णिषु ||८७||

अस्त्रज्ञौ तु महावीर्यौ सर्वशस्त्रविशारदौ |

सात्यकिः कृतवर्मा च नारायणमनुव्रतौ ||८८||

सत्यकाद्धृदिकाच्चैव जज्ञातेऽस्त्रविशारदौ ||८८||

भरद्वाजस्य च स्कन्नं द्रोण्यां शुक्रमवर्धत |

महर्षेरुग्रतपसस्तस्माद्द्रोणो व्यजायत ||८९||

गौतमान्मिथुनं जज्ञे शरस्तम्बाच्छरद्वतः |

अश्वत्थाम्नश्च जननी कृपश्चैव महाबलः ||९०||

अश्वत्थामा ततो जज्ञे द्रोणादस्त्रभृतां वरः ||९०||

तथैव धृष्टद्युम्नोऽपि साक्षादग्निसमद्युतिः |

वैताने कर्मणि तते पावकात्समजायत ||९१||

वीरो द्रोणविनाशाय धनुषा सह वीर्यवान् ||९१||

तथैव वेद्यां कृष्णापि जज्ञे तेजस्विनी शुभा |

विभ्राजमाना वपुषा बिभ्रती रूपमुत्तमम् ||९२||

प्रह्रादशिष्यो नग्नजित्सुबलश्चाभवत्ततः |

तस्य प्रजा धर्महन्त्री जज्ञे देवप्रकोपनात् ||९३||

गान्धारराजपुत्रोऽभूच्छकुनिः सौबलस्तथा |

दुर्योधनस्य माता च जज्ञातेऽर्थविदावुभौ ||९४||

कृष्णद्वैपायनाज्जज्ञे धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |

क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य पाण्डुश्चैव महाबलः ||९५||

पाण्डोस्तु जज्ञिरे पञ्च पुत्रा देवसमाः पृथक् |

द्वयोः स्त्रियोर्गुणज्येष्ठस्तेषामासीद्युधिष्ठिरः ||९६||

धर्माद्युधिष्ठिरो जज्ञे मारुतात्तु वृकोदरः |

इन्द्राद्धनञ्जयः श्रीमान्सर्वशस्त्रभृतां वरः ||९७||

जज्ञाते रूपसम्पन्नावश्विभ्यां तु यमावुभौ |

नकुलः सहदेवश्च गुरुशुश्रूषणे रतौ ||९८||

तथा पुत्रशतं जज्ञे धृतराष्ट्रस्य धीमतः |

दुर्योधनप्रभृतयो युयुत्सुः करणस्तथा ||९९||

अभिमन्युः सुभद्रायामर्जुनादभ्यजायत |

स्वस्रीयो वासुदेवस्य पौत्रः पाण्डोर्महात्मनः ||१००||

पाण्डवेभ्योऽपि पञ्चभ्यः कृष्णायां पञ्च जज्ञिरे |

कुमारा रूपसम्पन्नाः सर्वशस्त्रविशारदाः ||१०१||

प्रतिविन्ध्यो युधिष्ठिरात्सुतसोमो वृकोदरात् |

अर्जुनाच्छ्रुतकीर्तिस्तु शतानीकस्तु नाकुलिः ||१०२||

तथैव सहदेवाच्च श्रुतसेनः प्रतापवान् |

हिडिम्बायां च भीमेन वने जज्ञे घटोत्कचः ||१०३||

शिखण्डी द्रुपदाज्जज्ञे कन्या पुत्रत्वमागता |

यां यक्षः पुरुषं चक्रे स्थूणः प्रियचिकीर्षया ||१०४||

कुरूणां विग्रहे तस्मिन्समागच्छन्बहून्यथ |

राज्ञां शतसहस्राणि योत्स्यमानानि संयुगे ||१०५||

तेषामपरिमेयानि नामधेयानि सर्वशः |

न शक्यं परिसङ्ख्यातुं वर्षाणामयुतैरपि ||१०६||

एते तु कीर्तिता मुख्या यैराख्यानमिदं ततम् ||१०६||

                  ५८

जनमेजय उवाच||

य एते कीर्तिता ब्रह्मन्ये चान्ये नानुकीर्तिताः |

सम्यक्ताञ्श्रोतुमिच्छामि राज्ञश्चान्यान्सुवर्चसः ||१||

यदर्थमिह सम्भूता देवकल्पा महारथाः |

भुवि तन्मे महाभाग सम्यगाख्यातुमर्हसि ||२||

वैशम्पायन उवाच||

रहस्यं खल्विदं राजन्देवानामिति नः श्रुतम् |

तत्तु ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयम्भुवे ||३||

त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं कृत्वा निःक्षत्रियां पुरा |

जामदग्न्यस्तपस्तेपे महेन्द्रे पर्वतोत्तमे ||४||

तदा निःक्षत्रिये लोके भार्गवेण कृते सति |

ब्राह्मणान्क्षत्रिया राजन्गर्भार्थिन्योऽभिचक्रमुः ||५||

ताभिः सह समापेतुर्ब्राह्मणाः संशितव्रताः |

ऋतावृतौ नरव्याघ्र न कामान्नानृतौ तथा ||६||

तेभ्यस्तु लेभिरे गर्भान्क्षत्रियास्ताः सहस्रशः |

ततः सुषुविरे राजन्क्षत्रियान्वीर्यसंमतान् ||७||

कुमारांश्च कुमारीश्च पुनः क्षत्राभिवृद्धये ||७||

एवं तद्ब्राह्मणैः क्षत्रं क्षत्रियासु तपस्विभिः |

जातमृध्यत धर्मेण सुदीर्घेणायुषान्वितम् ||८||

चत्वारोऽपि तदा वर्णा बभूवुर्ब्राह्मणोत्तराः ||८||

अभ्यगच्छन्नृतौ नारीं न कामान्नानृतौ तथा |

तथैवान्यानि भूतानि तिर्यग्योनिगतान्यपि ||९||

ऋतौ दारांश्च गच्छन्ति तदा स्म भरतर्षभ ||९||

ततोऽवर्धन्त धर्मेण सहस्रशतजीविनः |

ताः प्रजाः पृथिवीपाल धर्मव्रतपरायणाः ||१०||

आधिभिर्व्याधिभिश्चैव विमुक्ताः सर्वशो नराः ||१०||

अथेमां सागरापाङ्गां गां गजेन्द्रगताखिलाम् |

अध्यतिष्ठत्पुनः क्षत्रं सशैलवनकाननाम् ||११||

प्रशासति पुनः क्षत्रे धर्मेणेमां वसुन्धराम् |

ब्राह्मणाद्यास्तदा वर्णा लेभिरे मुदमुत्तमाम् ||१२||

कामक्रोधोद्भवान्दोषान्निरस्य च नराधिपाः |

दण्डं दण्ड्येषु धर्मेण प्रणयन्तोऽन्वपालयन् ||१३||

तथा धर्मपरे क्षत्रे सहस्राक्षः शतक्रतुः |

स्वादु देशे च काले च ववर्षाप्याययन्प्रजाः ||१४||

न बाल एव म्रियते तदा कश्चिन्नराधिप |

न च स्त्रियं प्रजानाति कश्चिदप्राप्तयौवनः ||१५||

एवमायुष्मतीभिस्तु प्रजाभिर्भरतर्षभ |

इयं सागरपर्यन्ता समापूर्यत मेदिनी ||१६||

ईजिरे च महायज्ञैः क्षत्रिया बहुदक्षिणैः |

साङ्गोपनिषदान्वेदान्विप्राश्चाधीयते तदा ||१७||

न च विक्रीणते ब्रह्म ब्राह्मणाः स्म तदा नृप |

न च शूद्रसमाभ्याशे वेदानुच्चारयन्त्युत ||१८||

कारयन्तः कृषिं गोभिस्तथा वैश्याः क्षिताविह |

न गामयुञ्जन्त धुरि कृशाङ्गाश्चाप्यजीवयन् ||१९||

फेनपांश्च तथा वत्सान्न दुहन्ति स्म मानवाः |

न कूटमानैर्वणिजः पण्यं विक्रीणते तदा ||२०||

कर्माणि च नरव्याघ्र धर्मोपेतानि मानवाः |

धर्ममेवानुपश्यन्तश्चक्रुर्धर्मपरायणाः ||२१||

स्वकर्मनिरताश्चासन्सर्वे वर्णा नराधिप |

एवं तदा नरव्याघ्र धर्मो न ह्रसते क्वचित् ||२२||

काले गावः प्रसूयन्ते नार्यश्च भरतर्षभ |

फलन्त्यृतुषु वृक्षाश्च पुष्पाणि च फलानि च ||२३||

एवं कृतयुगे सम्यग्वर्तमाने तदा नृप |

आपूर्यत मही कृत्स्ना प्राणिभिर्बहुभिर्भृशम् ||२४||

ततः समुदिते लोके मानुषे भरतर्षभ |

असुरा जज्ञिरे क्षेत्रे राज्ञां मनुजपुङ्गव ||२५||

आदित्यैर्हि तदा दैत्या बहुशो निर्जिता युधि |

ऐश्वर्याद्भ्रंशिताश्चापि सम्बभूवुः क्षिताविह ||२६||

इह देवत्वमिच्छन्तो मानुषेषु मनस्विनः |

जज्ञिरे भुवि भूतेषु तेषु तेष्वसुरा विभो ||२७||

गोष्वश्वेषु च राजेन्द्र खरोष्ट्रमहिषेषु च |

क्रव्यादेषु च भूतेषु गजेषु च मृगेषु च ||२८||

जातैरिह महीपाल जायमानैश्च तैर्मही |

न शशाकात्मनात्मानमियं धारयितुं धरा ||२९||

अथ जाता महीपालाः केचिद्बलसमन्विताः |

दितेः पुत्रा दनोश्चैव तस्माल्लोकादिह च्युताः ||३०||

वीर्यवन्तोऽवलिप्तास्ते नानारूपधरा महीम् |

इमां सागरपर्यन्तां परीयुररिमर्दनाः ||३१||

ब्राह्मणान्क्षत्रियान्वैश्याञ्शूद्रांश्चैवाप्यपीडयन् |

अन्यानि चैव भूतानि पीडयामासुरोजसा ||३२||

त्रासयन्तो विनिघ्नन्तस्तांस्तान्भूतगणांश्च ते |

विचेरुः सर्वतो राजन्महीं शतसहस्रशः ||३३||

आश्रमस्थान्महर्षींश्च धर्षयन्तस्ततस्ततः |

अब्रह्मण्या वीर्यमदा मत्ता मदबलेन च ||३४||

एवं वीर्यबलोत्सिक्तैर्भूरियं तैर्महासुरैः |

पीड्यमाना महीपाल ब्रह्माणमुपचक्रमे ||३५||

न हीमां पवनो राजन्न नागा न नगा महीम् |

तदा धारयितुं शेकुराक्रान्तां दानवैर्बलात् ||३६||

ततो मही महीपाल भारार्ता भयपीडिता |

जगाम शरणं देवं सर्वभूतपितामहम् ||३७||

सा संवृतं महाभागैर्देवद्विजमहर्षिभिः |

ददर्श देवं ब्रह्माणं लोककर्तारमव्ययम् ||३८||

गन्धर्वैरप्सरोभिश्च बन्दिकर्मसु निष्ठितैः |

वन्द्यमानं मुदोपेतैर्ववन्दे चैनमेत्य सा ||३९||

अथ विज्ञापयामास भूमिस्तं शरणार्थिनी |

संनिधौ लोकपालानां सर्वेषामेव भारत ||४०||

तत्प्रधानात्मनस्तस्य भूमेः कृत्यं स्वयम्भुवः |

पूर्वमेवाभवद्राजन्विदितं परमेष्ठिनः ||४१||

स्रष्टा हि जगतः कस्मान्न सम्बुध्येत भारत |

सुरासुराणां लोकानामशेषेण मनोगतम् ||४२||

तमुवाच महाराज भूमिं भूमिपतिर्विभुः |

प्रभवः सर्वभूतानामीशः शम्भुः प्रजापतिः ||४३||

यदर्थमसि सम्प्राप्ता मत्सकाशं वसुन्धरे |

तदर्थं संनियोक्ष्यामि सर्वानेव दिवौकसः ||४४||

इत्युक्त्वा स महीं देवो ब्रह्मा राजन्विसृज्य च |

आदिदेश तदा सर्वान्विबुधान्भूतकृत्स्वयम् ||४५||

अस्या भूमेर्निरसितुं भारं भागैः पृथक्पृथक् |

अस्यामेव प्रसूयध्वं विरोधायेति चाब्रवीत् ||४६||

तथैव च समानीय गन्धर्वाप्सरसां गणान् |

उवाच भगवान्सर्वानिदं वचनमुत्तमम् ||४७||

स्वैरंशैः सम्प्रसूयध्वं यथेष्टं मानुषेष्विति ||४७||

अथ शक्रादयः सर्वे श्रुत्वा सुरगुरोर्वचः |

तथ्यमर्थ्यं च पथ्यं च तस्य ते जगृहुस्तदा ||४८||

अथ ते सर्वशोंऽशैः स्वैर्गन्तुं भूमिं कृतक्षणाः |

नारायणममित्रघ्नं वैकुण्ठमुपचक्रमुः ||४९||

यः स चक्रगदापाणिः पीतवासासितप्रभः |

पद्मनाभः सुरारिघ्नः पृथुचार्वञ्चितेक्षणः ||५०||

तं भुवः शोधनायेन्द्र उवाच पुरुषोत्तमम् |

अंशेनावतरस्वेति तथेत्याह च तं हरिः ||५१||

                  ५९

वैशम्पायन उवाच||

अथ नारायणेनेन्द्रश्चकार सह संविदम् |

अवतर्तुं महीं स्वर्गादंशतः सहितः सुरैः ||१||

आदिश्य च स्वयं शक्रः सर्वानेव दिवौकसः |

निर्जगाम पुनस्तस्मात्क्षयान्नारायणस्य ह ||२||

तेऽमरारिविनाशाय सर्वलोकहिताय च |

अवतेरुः क्रमेणेमां महीं स्वर्गाद्दिवौकसः ||३||

ततो ब्रह्मर्षिवंशेषु पार्थिवर्षिकुलेषु च |

जज्ञिरे राजशार्दूल यथाकामं दिवौकसः ||४||

दानवान्राक्षसांश्चैव गन्धर्वान्पन्नगांस्तथा |

पुरुषादानि चान्यानि जघ्नुः सत्त्वान्यनेकशः ||५||

दानवा राक्षसाश्चैव गन्धर्वाः पन्नगास्तथा |

न तान्बलस्थान्बाल्येऽपि जघ्नुर्भरतसत्तम ||६||

जनमेजय उवाच||

देवदानवसङ्घानां गन्धर्वाप्सरसां तथा |

मानवानां च सर्वेषां तथा वै यक्षरक्षसाम् ||७||

श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन सम्भवं कृत्स्नमादितः |

प्राणिनां चैव सर्वेषां सर्वशः सर्वविद्ध्यसि ||८||

वैशम्पायन उवाच||

हन्त ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयम्भुवे |

सुरादीनामहं सम्यग्लोकानां प्रभवाप्ययम् ||९||

ब्रह्मणो मानसाः पुत्रा विदिताः षण्महर्षयः |

मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः ||१०||

मरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यपात्तु इमाः प्रजाः |

प्रजज्ञिरे महाभागा दक्षकन्यास्त्रयोदश ||११||

अदितिर्दितिर्दनुः काला अनायुः सिंहिका मुनिः |

क्रोधा प्रावा अरिष्टा च विनता कपिला तथा ||१२||

कद्रूश्च मनुजव्याघ्र दक्षकन्यैव भारत |

एतासां वीर्यसम्पन्नं पुत्रपौत्रमनन्तकम् ||१३||

अदित्यां द्वादशादित्याः सम्भूता भुवनेश्वराः |

ये राजन्नामतस्तांस्ते कीर्तयिष्यामि भारत ||१४||

धाता मित्रोऽर्यमा शक्रो वरुणश्चांश एव च |

भगो विवस्वान्पूषा च सविता दशमस्तथा ||१५||

एकादशस्तथा त्वष्टा विष्णुर्द्वादश उच्यते |

जघन्यजः स सर्वेषामादित्यानां गुणाधिकः ||१६||

एक एव दितेः पुत्रो हिरण्यकशिपुः स्मृतः |

नाम्ना ख्यातास्तु तस्येमे पुत्राः पञ्च महात्मनः ||१७||

प्रह्रादः पूर्वजस्तेषां संह्रादस्तदनन्तरम् |

अनुह्रादस्तृतीयोऽभूत्तस्माच्च शिबिबाष्कलौ ||१८||

प्रह्रादस्य त्रयः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत |

विरोचनश्च कुम्भश्च निकुम्भश्चेति विश्रुताः ||१९||

विरोचनस्य पुत्रोऽभूद्बलिरेकः प्रतापवान् |

बलेश्च प्रथितः पुत्रो बाणो नाम महासुरः ||२०||

चत्वारिंशद्दनोः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत |

तेषां प्रथमजो राजा विप्रचित्तिर्महायशाः ||२१||

शम्बरो नमुचिश्चैव पुलोमा चेति विश्रुतः |

असिलोमा च केशी च दुर्जयश्चैव दानवः ||२२||

अयःशिरा अश्वशिरा अयःशङ्कुश्च वीर्यवान् |

तथा गगनमूर्धा च वेगवान्केतुमांश्च यः ||२३||

स्वर्भानुरश्वोऽश्वपतिर्वृषपर्वाजकस्तथा |

अश्वग्रीवश्च सूक्ष्मश्च तुहुण्डश्च महासुरः ||२४||

इसृपा एकचक्रश्च विरूपाक्षो हराहरौ |

निचन्द्रश्च निकुम्भश्च कुपथः कापथस्तथा ||२५||

शरभः शलभश्चैव सूर्याचन्द्रमसौ तथा |

इति ख्याता दनोर्वंशे दानवाः परिकीर्तिताः ||२६||

अन्यौ तु खलु देवानां सूर्याचन्द्रमसौ स्मृतौ ||२६||

इमे च वंशे प्रथिताः सत्त्ववन्तो महाबलाः |

दनुपुत्रा महाराज दश दानवपुङ्गवाः ||२७||

एकाक्षो मृतपा वीरः प्रलम्बनरकावपि |

वातापिः शत्रुतपनः शठश्चैव महासुरः ||२८||

गविष्ठश्च दनायुश्च दीर्घजिह्वश्च दानवः |

असङ्ख्येयाः स्मृतास्तेषां पुत्राः पौत्राश्च भारत ||२९||

सिंहिका सुषुवे पुत्रं राहुं चन्द्रार्कमर्दनम् |

सुचन्द्रं चन्द्रहन्तारं तथा चन्द्रविमर्दनम् ||३०||

क्रूरस्वभावं क्रूरायाः पुत्रपौत्रमनन्तकम् |

गणः क्रोधवशो नाम क्रूरकर्मारिमर्दनः ||३१||

अनायुषः पुनः पुत्राश्चत्वारोऽसुरपुङ्गवाः |

विक्षरो बलवीरौ च वृत्रश्चैव महासुरः ||३२||

कालायाः प्रथिताः पुत्राः कालकल्पाः प्रहारिणः |

भुवि ख्याता महावीर्या दानवेषु परन्तपाः ||३३||

विनाशनश्च क्रोधश्च हन्ता क्रोधस्य चापरः |

क्रोधशत्रुस्तथैवान्यः कालेया इति विश्रुताः ||३४||

असुराणामुपाध्यायः शुक्रस्त्वृषिसुतोऽभवत् |

ख्याताश्चोशनसः पुत्राश्चत्वारोऽसुरयाजकाः ||३५||

त्वष्टावरस्तथात्रिश्च द्वावन्यौ मन्त्रकर्मिणौ |

तेजसा सूर्यसङ्काशा ब्रह्मलोकप्रभावनाः ||३६||

इत्येष वंशप्रभवः कथितस्ते तरस्विनाम् |

असुराणां सुराणां च पुराणे संश्रुतो मया ||३७||

एतेषां यदपत्यं तु न शक्यं तदशेषतः |

प्रसङ्ख्यातुं महीपाल गुणभूतमनन्तकम् ||३८||

तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च तथैव गरुडारुणौ |

आरुणिर्वारुणिश्चैव वैनतेया इति स्मृताः ||३९||

शेषोऽनन्तो वासुकिश्च तक्षकश्च भुजङ्गमः |

कूर्मश्च कुलिकश्चैव काद्रवेया महाबलाः ||४०||

भीमसेनोग्रसेनौ च सुपर्णो वरुणस्तथा |

गोपतिर्धृतराष्ट्रश्च सूर्यवर्चाश्च सप्तमः ||४१||

पत्रवानर्कपर्णश्च प्रयुतश्चैव विश्रुतः |

भीमश्चित्ररथश्चैव विख्यातः सर्वविद्वशी ||४२||

तथा शालिशिरा राजन्प्रद्युम्नश्च चतुर्दशः |

कलिः पञ्चदशश्चैव नारदश्चैव षोडशः ||४३||

इत्येते देवगन्धर्वा मौनेयाः परिकीर्तिताः ||४३||

अतस्तु भूतान्यन्यानि कीर्तयिष्यामि भारत |

अनवद्यामनुवशामनूनामरुणां प्रियाम् ||४४||

अनूपां सुभगां भासीमिति प्रावा व्यजायत ||४४||

सिद्धः पूर्णश्च बर्ही च पूर्णाशश्च महायशाः |

ब्रह्मचारी रतिगुणः सुपर्णश्चैव सप्तमः ||४५||

विश्वावसुश्च भानुश्च सुचन्द्रो दशमस्तथा |

इत्येते देवगन्धर्वाः प्रावेयाः परिकीर्तिताः ||४६||

इमं त्वप्सरसां वंशं विदितं पुण्यलक्षणम् |

प्रावासूत महाभागा देवी देवर्षितः पुरा ||४७||

अलम्बुसा मिश्रकेषी विद्युत्पर्णा तुलानघा |

अरुणा रक्षिता चैव रम्भा तद्वन्मनोरमा ||४८||

असिता च सुबाहुश्च सुव्रता सुभुजा तथा |

सुप्रिया चातिबाहुश्च विख्यातौ च हहाहुहू ||४९||

तुम्बुरुश्चेति चत्वारः स्मृता गन्धर्वसत्तमाः ||४९||

अमृतं ब्राह्मणा गावो गन्धर्वाप्सरसस्तथा |

अपत्यं कपिलायास्तु पुराणे परिकीर्तितम् ||५०||

इति ते सर्वभूतानां सम्भवः कथितो मया |

यथावत्परिसङ्ख्यातो गन्धर्वाप्सरसां तथा ||५१||

भुजगानां सुपर्णानां रुद्राणां मरुतां तथा |

गवां च ब्राह्मणानां च श्रीमतां पुण्यकर्मणाम् ||५२||

आयुष्यश्चैव पुण्यश्च धन्यः श्रुतिसुखावहः |

श्रोतव्यश्चैव सततं श्राव्यश्चैवानसूयता ||५३||

इमं तु वंशं नियमेन यः पठे; न्महात्मनां ब्राह्मणदेवसंनिधौ |

अपत्यलाभं लभते स पुष्कलं; श्रियं यशः प्रेत्य च शोभनां गतिम् ||५४||

                  ६०

वैशम्पायन उवाच||

ब्रह्मणो मानसाः पुत्रा विदिताः षण्महर्षयः |

एकादश सुताः स्थाणोः ख्याताः परममानसाः ||१||

मृगव्याधश्च शर्वश्च निरृतिश्च महायशाः |

अजैकपादहिर्बुध्न्यः पिनाकी च परन्तपः ||२||

दहनोऽथेश्वरश्चैव कपाली च महाद्युतिः |

स्थाणुर्भवश्च भगवान्रुद्रा एकादश स्मृताः ||३||

मरीचिरङ्गिरा अत्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः |

षडेते ब्रह्मणः पुत्रा वीर्यवन्तो महर्षयः ||४||

त्रयस्त्वङ्गिरसः पुत्रा लोके सर्वत्र विश्रुताः |

बृहस्पतिरुतथ्यश्च संवर्तश्च धृतव्रताः ||५||

अत्रेस्तु बहवः पुत्राः श्रूयन्ते मनुजाधिप |

सर्वे वेदविदः सिद्धाः शान्तात्मानो महर्षयः ||६||

राक्षसास्तु पुलस्त्यस्य वानराः किंनरास्तथा |

पुलहस्य मृगाः सिंहा व्याघ्राः किम्पुरुषास्तथा ||७||

क्रतोः क्रतुसमाः पुत्राः पतङ्गसहचारिणः |

विश्रुतास्त्रिषु लोकेषु सत्यव्रतपरायणाः ||८||

दक्षस्त्वजायताङ्गुष्ठाद्दक्षिणाद्भगवानृषिः |

ब्रह्मणः पृथिवीपाल पुत्रः पुत्रवतां वरः ||९||

वामादजायताङ्गुष्ठाद्भार्या तस्य महात्मनः |

तस्यां पञ्चाशतं कन्याः स एवाजनयन्मुनिः ||१०||

ताः सर्वास्त्वनवद्याङ्ग्यः कन्याः कमललोचनाः |

पुत्रिकाः स्थापयामास नष्टपुत्रः प्रजापतिः ||११||

ददौ स दश धर्माय सप्तविंशतिमिन्दवे |

दिव्येन विधिना राजन्कश्यपाय त्रयोदश ||१२||

नामतो धर्मपत्न्यस्ताः कीर्त्यमाना निबोध मे |

कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया तथा ||१३||

बुद्धिर्लज्जा मतिश्चैव पत्न्यो धर्मस्य ता दश |

द्वाराण्येतानि धर्मस्य विहितानि स्वयम्भुवा ||१४||

सप्तविंशति सोमस्य पत्न्यो लोके परिश्रुताः |

कालस्य नयने युक्ताः सोमपत्न्यः शुभव्रताः ||१५||

सर्वा नक्षत्रयोगिन्यो लोकयात्राविधौ स्थिताः ||१५||

पितामहो मुनिर्देवस्तस्य पुत्रः प्रजापतिः |

तस्याष्टौ वसवः पुत्रास्तेषां वक्ष्यामि विस्तरम् ||१६||

धरो ध्रुवश्च सोमश्च अहश्चैवानिलोऽनलः |

प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टाविति स्मृताः ||१७||

धूम्रायाश्च धरः पुत्रो ब्रह्मविद्यो ध्रुवस्तथा |

चन्द्रमास्तु मनस्विन्याः श्वसायाः श्वसनस्तथा ||१८||

रतायाश्चाप्यहः पुत्रः शाण्डिल्याश्च हुताशनः |

प्रत्यूषश्च प्रभासश्च प्रभातायाः सुतौ स्मृतौ ||१९||

धरस्य पुत्रो द्रविणो हुतहव्यवहस्तथा |

ध्रुवस्य पुत्रो भगवान्कालो लोकप्रकालनः ||२०||

सोमस्य तु सुतो वर्चा वर्चस्वी येन जायते |

मनोहरायाः शिशिरः प्राणोऽथ रमणस्तथा ||२१||

अह्नः सुतः स्मृतो ज्योतिः श्रमः शान्तस्तथा मुनिः |

अग्नेः पुत्रः कुमारस्तु श्रीमाञ्शरवणालयः ||२२||

तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेशश्च पृष्ठजः |

कृत्तिकाभ्युपपत्तेश्च कार्त्तिकेय इति स्मृतः ||२३||

अनिलस्य शिवा भार्या तस्याः पुत्रः पुरोजवः |

अविज्ञातगतिश्चैव द्वौ पुत्रावनिलस्य तु ||२४||

प्रत्यूषस्य विदुः पुत्रमृषिं नाम्नाथ देवलम् |

द्वौ पुत्रौ देवलस्यापि क्षमावन्तौ मनीषिणौ ||२५||

बृहस्पतेस्तु भगिनी वरस्त्री ब्रह्मचारिणी |

योगसिद्धा जगत्सर्वमसक्तं विचरत्युत ||२६||

प्रभासस्य तु भार्या सा वसूनामष्टमस्य ह ||२६||

विश्वकर्मा महाभागो जज्ञे शिल्पप्रजापतिः |

कर्ता शिल्पसहस्राणां त्रिदशानां च वर्धकिः ||२७||

भूषणानां च सर्वेषां कर्ता शिल्पवतां वरः |

यो दिव्यानि विमानानि देवतानां चकार ह ||२८||

मनुष्याश्चोपजीवन्ति यस्य शिल्पं महात्मनः |

पूजयन्ति च यं नित्यं विश्वकर्माणमव्ययम् ||२९||

स्तनं तु दक्षिणं भित्त्वा ब्रह्मणो नरविग्रहः |

निःसृतो भगवान्धर्मः सर्वलोकसुखावहः ||३०||

त्रयस्तस्य वराः पुत्राः सर्वभूतमनोहराः |

शमः कामश्च हर्षश्च तेजसा लोकधारिणः ||३१||

कामस्य तु रतिर्भार्या शमस्य प्राप्तिरङ्गना |

नन्दी तु भार्या हर्षस्य यत्र लोकाः प्रतिष्ठिताः ||३२||

मरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यपस्य सुरासुराः |

जज्ञिरे नृपशार्दूल लोकानां प्रभवस्तु सः ||३३||

त्वाष्ट्री तु सवितुर्भार्या वडवारूपधारिणी |

असूयत महाभागा सान्तरिक्षेऽश्विनावुभौ ||३४||

द्वादशैवादितेः पुत्राः शक्रमुख्या नराधिप |

तेषामवरजो विष्णुर्यत्र लोकाः प्रतिष्ठिताः ||३५||

त्रयस्त्रिंशत इत्येते देवास्तेषामहं तव |

अन्वयं सम्प्रवक्ष्यामि पक्षैश्च कुलतो गणान् ||३६||

रुद्राणामपरः पक्षः साध्यानां मरुतां तथा |

वसूनां भार्गवं विद्याद्विश्वेदेवांस्तथैव च ||३७||

वैनतेयस्तु गरुडो बलवानरुणस्तथा |

बृहस्पतिश्च भगवानादित्येष्वेव गण्यते ||३८||

अश्विभ्यां गुह्यकान्विद्धि सर्वौषध्यस्तथा पशून् |

एष देवगणो राजन्कीर्तितस्तेऽनुपूर्वशः ||३९||

यं कीर्तयित्वा मनुजः सर्वपापैः प्रमुच्यते ||३९||

ब्रह्मणो हृदयं भित्त्वा निःसृतो भगवान्भृगुः |

भृगोः पुत्रः कविर्विद्वाञ्शुक्रः कविसुतो ग्रहः ||४०||

त्रैलोक्यप्राणयात्रार्थे वर्षावर्षे भयाभये |

स्वयम्भुवा नियुक्तः सन्भुवनं परिधावति ||४१||

योगाचार्यो महाबुद्धिर्दैत्यानामभवद्गुरुः |

सुराणां चापि मेधावी ब्रह्मचारी यतव्रतः ||४२||

तस्मिन्नियुक्ते विभुना योगक्षेमाय भार्गवे |

अन्यमुत्पादयामास पुत्रं भृगुरनिन्दितम् ||४३||

च्यवनं दीप्ततपसं धर्मात्मानं मनीषिणम् |

यः स रोषाच्च्युतो गर्भान्मातुर्मोक्षाय भारत ||४४||

आरुषी तु मनोः कन्या तस्य पत्नी मनीषिणः |

और्वस्तस्यां समभवदूरुं भित्त्वा महायशाः ||४५||

महातपा महातेजा बाल एव गुणैर्युतः ||४५||

ऋचीकस्तस्य पुत्रस्तु जमदग्निस्ततोऽभवत् |

जमदग्नेस्तु चत्वार आसन्पुत्रा महात्मनः ||४६||

रामस्तेषां जघन्योऽभूदजघन्यैर्गुणैर्युतः |

सर्वशस्त्रास्त्रकुशलः क्षत्रियान्तकरो वशी ||४७||

और्वस्यासीत्पुत्रशतं जमदग्निपुरोगमम् |

तेषां पुत्रसहस्राणि बभूवुर्भृगुविस्तरः ||४८||

द्वौ पुत्रौ ब्रह्मणस्त्वन्यौ ययोस्तिष्ठति लक्षणम् |

लोके धाता विधाता च यौ स्थितौ मनुना सह ||४९||

तयोरेव स्वसा देवी लक्ष्मीः पद्मगृहा शुभा |

तस्यास्तु मानसाः पुत्रास्तुरगा व्योमचारिणः ||५०||

वरुणस्य भार्या ज्येष्ठा तु शुक्राद्देवी व्यजायत |

तस्याः पुत्रं बलं विद्धि सुरां च सुरनन्दिनीम् ||५१||

प्रजानामन्नकामानामन्योन्यपरिभक्षणात् |

अधर्मस्तत्र सञ्जातः सर्वभूतविनाशनः ||५२||

तस्यापि निरृतिर्भार्या नैरृता येन राक्षसाः |

घोरास्तस्यास्त्रयः पुत्राः पापकर्मरताः सदा ||५३||

भयो महाभयश्चैव मृत्युर्भूतान्तकस्तथा ||५३||

काकीं श्येनीं च भासीं च धृतराष्ट्रीं तथा शुकीम् |

ताम्रा तु सुषुवे देवी पञ्चैता लोकविश्रुताः ||५४||

उलूकान्सुषुवे काकी श्येनी श्येनान्व्यजायत |

भासी भासानजनयद्गृध्रांश्चैव जनाधिप ||५५||

धृतराष्ट्री तु हंसांश्च कलहंसांश्च सर्वशः |

चक्रवाकांश्च भद्रं ते प्रजज्ञे सा तु भामिनी ||५६||

शुकी विजज्ञे धर्मज्ञ शुकानेव मनस्विनी |

कल्याणगुणसम्पन्ना सर्वलक्षणपूजिता ||५७||

नव क्रोधवशा नारीः प्रजज्ञेऽप्यात्मसम्भवाः |

मृगीं च मृगमन्दां च हरिं भद्रमनामपि ||५८||

मातङ्गीमथ शार्दूलीं श्वेतां सुरभिमेव च |

सर्वलक्षणसम्पन्नां सुरसां च यशस्विनीम् ||५९||

अपत्यं तु मृगाः सर्वे मृग्या नरवरात्मज |

ऋक्षाश्च मृगमन्दायाः सृमराश्चमरा अपि ||६०||

ततस्त्वैरावतं नागं जज्ञे भद्रमना सुतम् |

ऐरावतः सुतस्तस्या देवनागो महागजः ||६१||

हर्याश्च हरयोऽपत्यं वानराश्च तरस्विनः |

गोलाङ्गूलांश्च भद्रं ते हर्याः पुत्रान्प्रचक्षते ||६२||

प्रजज्ञे त्वथ शार्दूली सिंहान्व्याघ्रांश्च भारत |

द्वीपिनश्च महाभाग सर्वानेव न संशयः ||६३||

मातङ्ग्यास्त्वथ मातङ्गा अपत्यानि नराधिप |

दिशागजं तु श्वेताख्यं श्वेताजनयदाशुगम् ||६४||

तथा दुहितरौ राजन्सुरभिर्वै व्यजायत |

रोहिणीं चैव भद्रं ते गन्धर्वीं च यशस्विनीम् ||६५||

रोहिण्यां जज्ञिरे गावो गन्धर्व्यां वाजिनः सुताः ||६५||

सुरसाजनयन्नागान्राजन्कद्रूश्च पन्नगान् |

सप्त पिण्डफलान्वृक्षाननलापि व्यजायत ||६६||

अनलायाः शुकी पुत्री कद्र्वास्तु सुरसा सुता ||६६||

अरुणस्य भार्या श्येनी तु वीर्यवन्तौ महाबलौ |

सम्पातिं जनयामास तथैव च जटायुषम् ||६७||

द्वौ पुत्रौ विनतायास्तु विख्यातौ गरुडारुणौ ||६७||

इत्येष सर्वभूतानां महतां मनुजाधिप |

प्रभवः कीर्तितः सम्यङ्मया मतिमतां वर ||६८||

यं श्रुत्वा पुरुषः सम्यक्पूतो भवति पाप्मनः |

सर्वज्ञतां च लभते गतिमग्र्यां च विन्दति ||६९||

                  ६१

जनमेजय उवाच||

देवानां दानवानां च यक्षाणामथ रक्षसाम् |

अन्येषां चैव भूतानां सर्वेषां भगवन्नहम् ||१||

श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन मानुषेषु महात्मनाम् |

जन्म कर्म च भूतानामेतेषामनुपूर्वशः ||२||

वैशम्पायन उवाच||

मानुषेषु मनुष्येन्द्र सम्भूता ये दिवौकसः |

प्रथमं दानवांश्चैव तांस्ते वक्ष्यामि सर्वशः ||३||

विप्रचित्तिरिति ख्यातो य आसीद्दानवर्षभः |

जरासन्ध इति ख्यातः स आसीन्मनुजर्षभः ||४||

दितेः पुत्रस्तु यो राजन्हिरण्यकशिपुः स्मृतः |

स जज्ञे मानुषे लोके शिशुपालो नरर्षभः ||५||

संह्राद इति विख्यातः प्रह्रादस्यानुजस्तु यः |

स शल्य इति विख्यातो जज्ञे बाह्लीकपुङ्गवः ||६||

अनुह्रादस्तु तेजस्वी योऽभूत्ख्यातो जघन्यजः |

धृष्टकेतुरिति ख्यातः स आसीन्मनुजेश्वरः ||७||

यस्तु राजञ्शिबिर्नाम दैतेयः परिकीर्तितः |

द्रुम इत्यभिविख्यातः स आसीद्भुवि पार्थिवः ||८||

बाष्कलो नाम यस्तेषामासीदसुरसत्तमः |

भगदत्त इति ख्यातः स आसीन्मनुजेश्वरः ||९||

अयःशिरा अश्वशिरा अयःशङ्कुश्च वीर्यवान् |

तथा गगनमूर्धा च वेगवांश्चात्र पञ्चमः ||१०||

पञ्चैते जज्ञिरे राजन्वीर्यवन्तो महासुराः |

केकयेषु महात्मानः पार्थिवर्षभसत्तमाः ||११||

केतुमानिति विख्यातो यस्ततोऽन्यः प्रतापवान् |

अमितौजा इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्न्नृपः ||१२||

स्वर्भानुरिति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः |

उग्रसेन इति ख्यात उग्रकर्मा नराधिपः ||१३||

यस्त्वश्व इति विख्यातः श्रीमानासीन्महासुरः |

अशोको नाम राजासीन्महावीर्यपराक्रमः ||१४||

तस्मादवरजो यस्तु राजन्नश्वपतिः स्मृतः |

दैतेयः सोऽभवद्राजा हार्दिक्यो मनुजर्षभः ||१५||

वृषपर्वेति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः |

दीर्घप्रज्ञ इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||१६||

अजकस्त्वनुजो राजन्य आसीद्वृषपर्वणः |

स मल्ल इति विख्यातः पृथिव्यामभवन्नृपः ||१७||

अश्वग्रीव इति ख्यातः सत्त्ववान्यो महासुरः |

रोचमान इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||१८||

सूक्ष्मस्तु मतिमान्राजन्कीर्तिमान्यः प्रकीर्तितः |

बृहन्त इति विख्यातः क्षितावासीत्स पार्थिवः ||१९||

तुहुण्ड इति विख्यातो य आसीदसुरोत्तमः |

सेनाबिन्दुरिति ख्यातः स बभूव नराधिपः ||२०||

इसृपा नाम यस्तेषामसुराणां बलाधिकः |

पापजिन्नाम राजासीद्भुवि विख्यातविक्रमः ||२१||

एकचक्र इति ख्यात आसीद्यस्तु महासुरः |

प्रतिविन्ध्य इति ख्यातो बभूव प्रथितः क्षितौ ||२२||

विरूपाक्षस्तु दैतेयश्चित्रयोधी महासुरः |

चित्रवर्मेति विख्यातः क्षितावासीत्स पार्थिवः ||२३||

हरस्त्वरिहरो वीर आसीद्यो दानवोत्तमः |

सुवास्तुरिति विख्यातः स जज्ञे मनुजर्षभः ||२४||

अहरस्तु महातेजाः शत्रुपक्षक्षयङ्करः |

बाह्लीको नाम राजा स बभूव प्रथितः क्षितौ ||२५||

निचन्द्रश्चन्द्रवक्त्रश्च य आसीदसुरोत्तमः |

मुञ्जकेश इति ख्यातः श्रीमानासीत्स पार्थिवः ||२६||

निकुम्भस्त्वजितः सङ्ख्ये महामतिरजायत |

भूमौ भूमिपतिः श्रेष्ठो देवाधिप इति स्मृतः ||२७||

शरभो नाम यस्तेषां दैतेयानां महासुरः |

पौरवो नाम राजर्षिः स बभूव नरेष्विह ||२८||

द्वितीयः शलभस्तेषामसुराणां बभूव यः |

प्रह्रादो नाम बाह्लीकः स बभूव नराधिपः ||२९||

चन्द्रस्तु दितिजश्रेष्ठो लोके ताराधिपोपमः |

ऋषिको नाम राजर्षिर्बभूव नृपसत्तमः ||३०||

मृतपा इति विख्यातो य आसीदसुरोत्तमः |

पश्चिमानूपकं विद्धि तं नृपं नृपसत्तम ||३१||

गविष्ठस्तु महातेजा यः प्रख्यातो महासुरः |

द्रुमसेन इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||३२||

मयूर इति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः |

स विश्व इति विख्यातो बभूव पृथिवीपतिः ||३३||

सुपर्ण इति विख्यातस्तस्मादवरजस्तु यः |

कालकीर्तिरिति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||३४||

चन्द्रहन्तेति यस्तेषां कीर्तितः प्रवरोऽसुरः |

शुनको नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः ||३५||

विनाशनस्तु चन्द्रस्य य आख्यातो महासुरः |

जानकिर्नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः ||३६||

दीर्घजिह्वस्तु कौरव्य य उक्तो दानवर्षभः |

काशिराज इति ख्यातः पृथिव्यां पृथिवीपतिः ||३७||

ग्रहं तु सुषुवे यं तं सिंही चन्द्रार्कमर्दनम् |

क्राथ इत्यभिविख्यातः सोऽभवन्मनुजाधिपः ||३८||

अनायुषस्तु पुत्राणां चतुर्णां प्रवरोऽसुरः |

विक्षरो नाम तेजस्वी वसुमित्रोऽभवन्नृपः ||३९||

द्वितीयो विक्षराद्यस्तु नराधिप महासुरः |

पांसुराष्ट्राधिप इति विश्रुतः सोऽभवन्नृपः ||४०||

बलवीर इति ख्यातो यस्त्वासीदसुरोत्तमः |

पौण्ड्रमत्स्यक इत्येव स बभूव नराधिपः ||४१||

वृत्र इत्यभिविख्यातो यस्तु राजन्महासुरः |

मणिमान्नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः ||४२||

क्रोधहन्तेति यस्तस्य बभूवावरजोऽसुरः |

दण्ड इत्यभिविख्यातः स आसीन्नृपतिः क्षितौ ||४३||

क्रोधवर्धन इत्येव यस्त्वन्यः परिकीर्तितः |

दण्डधार इति ख्यातः सोऽभवन्मनुजेश्वरः ||४४||

कालकायास्तु ये पुत्रास्तेषामष्टौ नराधिपाः |

जज्ञिरे राजशार्दूल शार्दूलसमविक्रमाः ||४५||

मगधेषु जयत्सेनः श्रीमानासीत्स पार्थिवः |

अष्टानां प्रवरस्तेषां कालेयानां महासुरः ||४६||

द्वितीयस्तु ततस्तेषां श्रीमान्हरिहयोपमः |

अपराजित इत्येव स बभूव नराधिपः ||४७||

तृतीयस्तु महाराज महाबाहुर्महासुरः |

निषादाधिपतिर्जज्ञे भुवि भीमपराक्रमः ||४८||

तेषामन्यतमो यस्तु चतुर्थः परिकीर्तितः |

श्रेणिमानिति विख्यातः क्षितौ राजर्षिसत्तमः ||४९||

पञ्चमस्तु बभूवैषां प्रवरो यो महासुरः |

महौजा इति विख्यातो बभूवेह परन्तपः ||५०||

षष्ठस्तु मतिमान्यो वै तेषामासीन्महासुरः |

अभीरुरिति विख्यातः क्षितौ राजर्षिसत्तमः ||५१||

समुद्रसेनश्च नृपस्तेषामेवाभवद्गणात् |

विश्रुतः सागरान्तायां क्षितौ धर्मार्थतत्त्ववित् ||५२||

बृहन्नामाष्टमस्तेषां कालेयानां परन्तपः |

बभूव राजन्धर्मात्मा सर्वभूतहिते रतः ||५३||

गणः क्रोधवशो नाम यस्ते राजन्प्रकीर्तितः |

ततः सञ्जज्ञिरे वीराः क्षिताविह नराधिपाः ||५४||

नन्दिकः कर्णवेष्टश्च सिद्धार्थः कीटकस्तथा |

सुवीरश्च सुबाहुश्च महावीरोऽथ बाह्लिकः ||५५||

क्रोधो विचित्यः सुरसः श्रीमान्नीलश्च भूमिपः |

वीरधामा च कौरव्य भूमिपालश्च नामतः ||५६||

दन्तवक्त्रश्च नामासीद्दुर्जयश्चैव नामतः |

रुक्मी च नृपशार्दूलो राजा च जनमेजयः ||५७||

आषाढो वायुवेगश्च भूरितेजास्तथैव च |

एकलव्यः सुमित्रश्च वाटधानोऽथ गोमुखः ||५८||

कारूषकाश्च राजानः क्षेमधूर्तिस्तथैव च |

श्रुतायुरुद्धवश्चैव बृहत्सेनस्तथैव च ||५९||

क्षेमोग्रतीर्थः कुहरः कलिङ्गेषु नराधिपः |

मतिमांश्च मनुष्येन्द्र ईश्वरश्चेति विश्रुतः ||६०||

गणात्क्रोधवशादेवं राजपूगोऽभवत्क्षितौ |

जातः पुरा महाराज महाकीर्तिर्महाबलः ||६१||

यस्त्वासीद्देवको नाम देवराजसमद्युतिः |

स गन्धर्वपतिर्मुख्यः क्षितौ जज्ञे नराधिपः ||६२||

बृहस्पतेर्बृहत्कीर्तेर्देवर्षेर्विद्धि भारत |

अंशाद्द्रोणं समुत्पन्नं भारद्वाजमयोनिजम् ||६३||

धन्विनां नृपशार्दूल यः स सर्वास्त्रवित्तमः |

बृहत्कीर्तिर्महातेजाः सञ्जज्ञे मनुजेष्विह ||६४||

धनुर्वेदे च वेदे च यं तं वेदविदो विदुः |

वरिष्ठमिन्द्रकर्माणं द्रोणं स्वकुलवर्धनम् ||६५||

महादेवान्तकाभ्यां च कामात्क्रोधाच्च भारत |

एकत्वमुपपन्नानां जज्ञे शूरः परन्तपः ||६६||

अश्वत्थामा महावीर्यः शत्रुपक्षक्षयङ्करः |

वीरः कमलपत्राक्षः क्षितावासीन्नराधिप ||६७||

जज्ञिरे वसवस्त्वष्टौ गङ्गायां शन्तनोः सुताः |

वसिष्ठस्य च शापेन नियोगाद्वासवस्य च ||६८||

तेषामवरजो भीष्मः कुरूणामभयङ्करः |

मतिमान्वेदविद्वाग्मी शत्रुपक्षक्षयङ्करः ||६९||

जामदग्न्येन रामेण यः स सर्वविदां वरः |

अयुध्यत महातेजा भार्गवेण महात्मना ||७०||

यस्तु राजन्कृपो नाम ब्रह्मर्षिरभवत्क्षितौ |

रुद्राणां तं गणाद्विद्धि सम्भूतमतिपौरुषम् ||७१||

शकुनिर्नाम यस्त्वासीद्राजा लोके महारथः |

द्वापरं विद्धि तं राजन्सम्भूतमरिमर्दनम् ||७२||

सात्यकिः सत्यसन्धस्तु योऽसौ वृष्णिकुलोद्वहः |

पक्षात्स जज्ञे मरुतां देवानामरिमर्दनः ||७३||

द्रुपदश्चापि राजर्षिस्तत एवाभवद्गणात् |

मानुषे नृप लोकेऽस्मिन्सर्वशस्त्रभृतां वरः ||७४||

ततश्च कृतवर्माणं विद्धि राजञ्जनाधिपम् |

जातमप्रतिकर्माणं क्षत्रियर्षभसत्तमम् ||७५||

मरुतां तु गणाद्विद्धि सञ्जातमरिमर्दनम् |

विराटं नाम राजर्षिं परराष्ट्रप्रतापनम् ||७६||

अरिष्टायास्तु यः पुत्रो हंस इत्यभिविश्रुतः |

स गन्धर्वपतिर्जज्ञे कुरुवंशविवर्धनः ||७७||

धृतराष्ट्र इति ख्यातः कृष्णद्वैपायनादपि |

दीर्घबाहुर्महातेजाः प्रज्ञाचक्षुर्नराधिपः ||७८||

मातुर्दोषादृषेः कोपादन्ध एव व्यजायत ||७८||

अत्रेस्तु सुमहाभागं पुत्रं पुत्रवतां वरम् |

विदुरं विद्धि लोकेऽस्मिञ्जातं बुद्धिमतां वरम् ||७९||

कलेरंशात्तु सञ्जज्ञे भुवि दुर्योधनो नृपः |

दुर्बुद्धिर्दुर्मतिश्चैव कुरूणामयशस्करः ||८०||

जगतो यः स सर्वस्य विद्विष्टः कलिपूरुषः |

यः सर्वां घातयामास पृथिवीं पुरुषाधमः ||८१||

येन वैरं समुद्दीप्तं भूतान्तकरणं महत् ||८१||

पौलस्त्या भ्रातरः सर्वे जज्ञिरे मनुजेष्विह |

शतं दुःशासनादीनां सर्वेषां क्रूरकर्मणाम् ||८२||

दुर्मुखो दुःसहश्चैव ये चान्ये नानुशब्दिताः |

दुर्योधनसहायास्ते पौलस्त्या भरतर्षभ ||८३||

धर्मस्यांशं तु राजानं विद्धि राजन्युधिष्ठिरम् |

भीमसेनं तु वातस्य देवराजस्य चार्जुनम् ||८४||

अश्विनोस्तु तथैवांशौ रूपेणाप्रतिमौ भुवि |

नकुलः सहदेवश्च सर्वलोकमनोहरौ ||८५||

यः सुवर्चा इति ख्यातः सोमपुत्रः प्रतापवान् |

अभिमन्युर्बृहत्कीर्तिरर्जुनस्य सुतोऽभवत् ||८६||

अग्नेरंशं तु विद्धि त्वं धृष्टद्युम्नं महारथम् |

शिखण्डिनमथो राजन्स्त्रीपुंसं विद्धि राक्षसम् ||८७||

द्रौपदेयाश्च ये पञ्च बभूवुर्भरतर्षभ |

विश्वेदेवगणान्राजंस्तान्विद्धि भरतर्षभ ||८८||

आमुक्तकवचः कर्णो यस्तु जज्ञे महारथः |

दिवाकरस्य तं विद्धि देवस्यांशमनुत्तमम् ||८९||

यस्तु नारायणो नाम देवदेवः सनातनः |

तस्यांशो मानुषेष्वासीद्वासुदेवः प्रतापवान् ||९०||

शेषस्यांशस्तु नागस्य बलदेवो महाबलः |

सनत्कुमारं प्रद्युम्नं विद्धि राजन्महौजसम् ||९१||

एवमन्ये मनुष्येन्द्र बहवोंऽशा दिवौकसाम् |

जज्ञिरे वसुदेवस्य कुले कुलविवर्धनाः ||९२||

गणस्त्वप्सरसां यो वै मया राजन्प्रकीर्तितः |

तस्य भागः क्षितौ जज्ञे नियोगाद्वासवस्य च ||९३||

तानि षोडश देवीनां सहस्राणि नराधिप |

बभूवुर्मानुषे लोके नारायणपरिग्रहः ||९४||

श्रियस्तु भागः सञ्जज्ञे रत्यर्थं पृथिवीतले |

द्रुपदस्य कुले कन्या वेदिमध्यादनिन्दिता ||९५||

नातिह्रस्वा न महती नीलोत्पलसुगन्धिनी |

पद्मायताक्षी सुश्रोणी असितायतमूर्धजा ||९६||

सर्वलक्षणसम्पन्ना वैडूर्यमणिसंनिभा |

पञ्चानां पुरुषेन्द्राणां चित्तप्रमथिनी रहः ||९७||

सिद्धिर्धृतिश्च ये देव्यौ पञ्चानां मातरौ तु ते |

कुन्ती माद्री च जज्ञाते मतिस्तु सुबलात्मजा ||९८||

इति देवासुराणां ते गन्धर्वाप्सरसां तथा |

अंशावतरणं राजन्राक्षसानां च कीर्तितम् ||९९||

ये पृथिव्यां समुद्भूता राजानो युद्धदुर्मदाः |

महात्मानो यदूनां च ये जाता विपुले कुले ||१००||

धन्यं यशस्यं पुत्रीयमायुष्यं विजयावहम् |

इदमंशावतरणं श्रोतव्यमनसूयता ||१०१||

अंशावतरणं श्रुत्वा देवगन्धर्वरक्षसाम् |

प्रभवाप्ययवित्प्राज्ञो न कृच्छ्रेष्ववसीदति ||१०२||