महाभारत आदिपर्वम भाग _5
९४
वैशम्पायन उवाच||
स एवं शन्तनुर्धीमान्देवराजर्षिसत्कृतः |
धर्मात्मा सर्वलोकेषु सत्यवागिति विश्रुतः ||१||
दमो दानं क्षमा बुद्धिर्ह्रीर्धृतिस्तेज उत्तमम् |
नित्यान्यासन्महासत्त्वे शन्तनौ पुरुषर्षभे ||२||
एवं स गुणसम्पन्नो धर्मार्थकुशलो नृपः |
आसीद्भरतवंशस्य गोप्ता साधुजनस्य च ||३||
कम्बुग्रीवः पृथुव्यंसो मत्तवारणविक्रमः |
धर्म एव परः कामादर्थाच्चेति व्यवस्थितः ||४||
एतान्यासन्महासत्त्वे शन्तनौ भरतर्षभ |
न चास्य सदृशः कश्चित्क्षत्रियो धर्मतोऽभवत् ||५||
वर्तमानं हि धर्मे स्वे सर्वधर्मविदां वरम् |
तं महीपा महीपालं राजराज्येऽभ्यषेचयन् ||६||
वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्नविबोधनाः |
प्रति भारतगोप्तारं समपद्यन्त भूमिपाः ||७||
शन्तनुप्रमुखैर्गुप्ते लोके नृपतिभिस्तदा |
नियमात्सर्ववर्णानां ब्रह्मोत्तरमवर्तत ||८||
ब्रह्म पर्यचरत्क्षत्रं विशः क्षत्रमनुव्रताः |
ब्रह्मक्षत्रानुरक्ताश्च शूद्राः पर्यचरन्विशः ||९||
स हास्तिनपुरे रम्ये कुरूणां पुटभेदने |
वसन्सागरपर्यन्तामन्वशाद्वै वसुन्धराम् ||१०||
स देवराजसदृशो धर्मज्ञः सत्यवागृजुः |
दानधर्मतपोयोगाच्छ्रिया परमया युतः ||११||
अरागद्वेषसंयुक्तः सोमवत्प्रियदर्शनः |
तेजसा सूर्यसङ्काशो वायुवेगसमो जवे ||१२||
अन्तकप्रतिमः कोपे क्षमया पृथिवीसमः ||१२||
वधः पशुवराहाणां तथैव मृगपक्षिणाम् |
शन्तनौ पृथिवीपाले नावर्तत वृथा नृप ||१३||
धर्मब्रह्मोत्तरे राज्ये शन्तनुर्विनयात्मवान् |
समं शशास भूतानि कामरागविवर्जितः ||१४||
देवर्षिपितृयज्ञार्थमारभ्यन्त तदा क्रियाः |
न चाधर्मेण केषाञ्चित्प्राणिनामभवद्वधः ||१५||
असुखानामनाथानां तिर्यग्योनिषु वर्तताम् |
स एव राजा भूतानां सर्वेषामभवत्पिता ||१६||
तस्मिन्कुरुपतिश्रेष्ठे राजराजेश्वरे सति |
श्रिता वागभवत्सत्यं दानधर्माश्रितं मनः ||१७||
स समाः षोडशाष्टौ च चतस्रोऽष्टौ तथापराः |
रतिमप्राप्नुवन्स्त्रीषु बभूव वनगोचरः ||१८||
तथारूपस्तथाचारस्तथावृत्तस्तथाश्रुतः |
गाङ्गेयस्तस्य पुत्रोऽभून्नाम्ना देवव्रतो वसुः ||१९||
सर्वास्त्रेषु स निष्णातः पार्थिवेष्वितरेषु च |
महाबलो महासत्त्वो महावीर्यो महारथः ||२०||
स कदाचिन्मृगं विद्ध्वा गङ्गामनुसरन्नदीम् |
भागीरथीमल्पजलां शन्तनुर्दृष्टवान्नृपः ||२१||
तां दृष्ट्वा चिन्तयामास शन्तनुः पुरुषर्षभः |
स्यन्दते किं न्वियं नाद्य सरिच्छ्रेष्ठा यथा पुरा ||२२||
ततो निमित्तमन्विच्छन्ददर्श स महामनाः |
कुमारं रूपसम्पन्नं बृहन्तं चारुदर्शनम् ||२३||
दिव्यमस्त्रं विकुर्वाणं यथा देवं पुरंदरम् |
कृत्स्नां गङ्गां समावृत्य शरैस्तीक्ष्णैरवस्थितम् ||२४||
तां शरैरावृतां दृष्ट्वा नदीं गङ्गां तदन्तिके |
अभवद्विस्मितो राजा कर्म दृष्ट्वातिमानुषम् ||२५||
जातमात्रं पुरा दृष्टं तं पुत्रं शन्तनुस्तदा |
नोपलेभे स्मृतिं धीमानभिज्ञातुं तमात्मजम् ||२६||
स तु तं पितरं दृष्ट्वा मोहयामास मायया |
संमोह्य तु ततः क्षिप्रं तत्रैवान्तरधीयत ||२७||
तदद्भुतं तदा दृष्ट्वा तत्र राजा स शन्तनुः |
शङ्कमानः सुतं गङ्गामब्रवीद्दर्शयेति ह ||२८||
दर्शयामास तं गङ्गा बिभ्रती रूपमुत्तमम् |
गृहीत्वा दक्षिणे पाणौ तं कुमारमलङ्कृतम् ||२९||
अलङ्कृतामाभरणैररजोम्बरधारिणीम् |
दृष्टपूर्वामपि सतीं नाभ्यजानात्स शन्तनुः ||३०||
गङ्गोवाच||
यं पुत्रमष्टमं राजंस्त्वं पुरा मय्यजायिथाः |
स तेऽयं पुरुषव्याघ्र नयस्वैनं गृहान्तिकम् ||३१||
वेदानधिजगे साङ्गान्वसिष्ठादेव वीर्यवान् |
कृतास्त्रः परमेष्वासो देवराजसमो युधि ||३२||
सुराणां संमतो नित्यमसुराणां च भारत |
उशना वेद यच्छास्त्रमयं तद्वेद सर्वशः ||३३||
तथैवाङ्गिरसः पुत्रः सुरासुरनमस्कृतः |
यद्वेद शास्त्रं तच्चापि कृत्स्नमस्मिन्प्रतिष्ठितम् ||३४||
तव पुत्रे महाबाहौ साङ्गोपाङ्गं महात्मनि ||३४||
ऋषिः परैरनाधृष्यो जामदग्न्यः प्रतापवान् |
यदस्त्रं वेद रामश्च तदप्यस्मिन्प्रतिष्ठितम् ||३५||
महेष्वासमिमं राजन्राजधर्मार्थकोविदम् |
मया दत्तं निजं पुत्रं वीरं वीर गृहान्नय ||३६||
वैशम्पायन उवाच||
तयैवं समनुज्ञातः पुत्रमादाय शन्तनुः |
भ्राजमानं यथादित्यमाययौ स्वपुरं प्रति ||३७||
पौरवः स्वपुरं गत्वा पुरंदरपुरोपमम् |
सर्वकामसमृद्धार्थं मेने आत्मानमात्मना ||३८||
पौरवेषु ततः पुत्रं यौवराज्येऽभ्यषेचयत् ||३८||
पौरवाञ्शन्तनोः पुत्रः पितरं च महायशाः |
राष्ट्रं च रञ्जयामास वृत्तेन भरतर्षभ ||३९||
स तथा सह पुत्रेण रममाणो महीपतिः |
वर्तयामास वर्षाणि चत्वार्यमितविक्रमः ||४०||
स कदाचिद्वनं यातो यमुनामभितो नदीम् |
महीपतिरनिर्देश्यमाजिघ्रद्गन्धमुत्तमम् ||४१||
तस्य प्रभवमन्विच्छन्विचचार समन्ततः |
स ददर्श तदा कन्यां दाशानां देवरूपिणीम् ||४२||
तामपृच्छत्स दृष्ट्वैव कन्यामसितलोचनाम् |
कस्य त्वमसि का चासि किं च भीरु चिकीर्षसि ||४३||
साब्रवीद्दाशकन्यास्मि धर्मार्थं वाहये तरीम् |
पितुर्नियोगाद्भद्रं ते दाशराज्ञो महात्मनः ||४४||
रूपमाधुर्यगन्धैस्तां संयुक्तां देवरूपिणीम् |
समीक्ष्य राजा दाशेयीं कामयामास शन्तनुः ||४५||
स गत्वा पितरं तस्या वरयामास तां तदा |
पर्यपृच्छत्ततस्तस्याः पितरं चात्मकारणात् ||४६||
स च तं प्रत्युवाचेदं दाशराजो महीपतिम् |
जातमात्रैव मे देया वराय वरवर्णिनी ||४७||
हृदि कामस्तु मे कश्चित्तं निबोध जनेश्वर ||४७||
यदीमां धर्मपत्नीं त्वं मत्तः प्रार्थयसेऽनघ |
सत्यवागसि सत्येन समयं कुरु मे ततः ||४८||
समयेन प्रदद्यां ते कन्यामहमिमां नृप |
न हि मे त्वत्समः कश्चिद्वरो जातु भविष्यति ||४९||
शन्तनुरुवाच||
श्रुत्वा तव वरं दाश व्यवस्येयमहं न वा |
दातव्यं चेत्प्रदास्यामि न त्वदेयं कथञ्चन ||५०||
दाश उवाच||
अस्यां जायेत यः पुत्रः स राजा पृथिवीपतिः |
त्वदूर्ध्वमभिषेक्तव्यो नान्यः कश्चन पार्थिव ||५१||
वैशम्पायन उवाच||
नाकामयत तं दातुं वरं दाशाय शन्तनुः |
शरीरजेन तीव्रेण दह्यमानोऽपि भारत ||५२||
स चिन्तयन्नेव तदा दाशकन्यां महीपतिः |
प्रत्ययाद्धास्तिनपुरं शोकोपहतचेतनः ||५३||
ततः कदाचिच्छोचन्तं शन्तनुं ध्यानमास्थितम् |
पुत्रो देवव्रतोऽभ्येत्य पितरं वाक्यमब्रवीत् ||५४||
सर्वतो भवतः क्षेमं विधेयाः सर्वपार्थिवाः |
तत्किमर्थमिहाभीक्ष्णं परिशोचसि दुःखितः ||५५||
ध्यायन्निव च किं राजन्नाभिभाषसि किञ्चन ||५५||
एवमुक्तः स पुत्रेण शन्तनुः प्रत्यभाषत |
असंशयं ध्यानपरं यथा मात्थ तथास्म्युत ||५६||
अपत्यं नस्त्वमेवैकः कुले महति भारत |
अनित्यता च मर्त्यानामतः शोचामि पुत्रक ||५७||
कथञ्चित्तव गाङ्गेय विपत्तौ नास्ति नः कुलम् |
असंशयं त्वमेवैकः शतादपि वरः सुतः ||५८||
न चाप्यहं वृथा भूयो दारान्कर्तुमिहोत्सहे |
सन्तानस्याविनाशाय कामये भद्रमस्तु ते ||५९||
अनपत्यतैकपुत्रत्वमित्याहुर्धर्मवादिनः ||५९||
अग्निहोत्रं त्रयो वेदा यज्ञाश्च सहदक्षिणाः |
सर्वाण्येतान्यपत्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ||६०||
एवमेव मनुष्येषु स्याच्च सर्वप्रजास्वपि |
यदपत्यं महाप्राज्ञ तत्र मे नास्ति संशयः ||६१||
एषा त्रयी पुराणानामुत्तमानां च शाश्वती ||६१||
त्वं च शूरः सदामर्षी शस्त्रनित्यश्च भारत |
नान्यत्र शस्त्रात्तस्मात्ते निधनं विद्यतेऽनघ ||६२||
सोऽस्मि संशयमापन्नस्त्वयि शान्ते कथं भवेत् |
इति ते कारणं तात दुःखस्योक्तमशेषतः ||६३||
ततस्तत्कारणं ज्ञात्वा कृत्स्नं चैवमशेषतः |
देवव्रतो महाबुद्धिः प्रययावनुचिन्तयन् ||६४||
अभ्यगच्छत्तदैवाशु वृद्धामात्यं पितुर्हितम् |
तमपृच्छत्तदाभ्येत्य पितुस्तच्छोककारणम् ||६५||
तस्मै स कुरुमुख्याय यथावत्परिपृच्छते |
वरं शशंस कन्यां तामुद्दिश्य भरतर्षभ ||६६||
ततो देवव्रतो वृद्धैः क्षत्रियैः सहितस्तदा |
अभिगम्य दाशराजानं कन्यां वव्रे पितुः स्वयम् ||६७||
तं दाशः प्रतिजग्राह विधिवत्प्रतिपूज्य च |
अब्रवीच्चैनमासीनं राजसंसदि भारत ||६८||
त्वमेव नाथः पर्याप्तः शन्तनोः पुरुषर्षभ |
पुत्रः पुत्रवतां श्रेष्ठः किं नु वक्ष्यामि ते वचः ||६९||
को हि सम्बन्धकं श्लाघ्यमीप्सितं यौनमीदृशम् |
अतिक्रामन्न तप्येत साक्षादपि शतक्रतुः ||७०||
अपत्यं चैतदार्यस्य यो युष्माकं समो गुणैः |
यस्य शुक्रात्सत्यवती प्रादुर्भूता यशस्विनी ||७१||
तेन मे बहुशस्तात पिता ते परिकीर्तितः |
अर्हः सत्यवतीं वोढुं सर्वराजसु भारत ||७२||
असितो ह्यपि देवर्षिः प्रत्याख्यातः पुरा मया |
सत्यवत्या भृशं ह्यर्थी स आसीदृषिसत्तमः ||७३||
कन्यापितृत्वात्किञ्चित्तु वक्ष्यामि भरतर्षभ |
बलवत्सपत्नतामत्र दोषं पश्यामि केवलम् ||७४||
यस्य हि त्वं सपत्नः स्या गन्धर्वस्यासुरस्य वा |
न स जातु सुखं जीवेत्त्वयि क्रुद्धे परन्तप ||७५||
एतावानत्र दोषो हि नान्यः कश्चन पार्थिव |
एतज्जानीहि भद्रं ते दानादाने परन्तप ||७६||
एवमुक्तस्तु गाङ्गेयस्तद्युक्तं प्रत्यभाषत |
शृण्वतां भूमिपालानां पितुरर्थाय भारत ||७७||
इदं मे मतमादत्स्व सत्यं सत्यवतां वर |
नैव जातो न वाजात ईदृशं वक्तुमुत्सहेत् ||७८||
एवमेतत्करिष्यामि यथा त्वमनुभाषसे |
योऽस्यां जनिष्यते पुत्रः स नो राजा भविष्यति ||७९||
इत्युक्तः पुनरेवाथ तं दाशः प्रत्यभाषत |
चिकीर्षुर्दुष्करं कर्म राज्यार्थे भरतर्षभ ||८०||
त्वमेव नाथः पर्याप्तः शन्तनोरमितद्युतेः |
कन्यायाश्चैव धर्मात्मन्प्रभुर्दानाय चेश्वरः ||८१||
इदं तु वचनं सौम्य कार्यं चैव निबोध मे |
कौमारिकाणां शीलेन वक्ष्याम्यहमरिंदम ||८२||
यत्त्वया सत्यवत्यर्थे सत्यधर्मपरायण |
राजमध्ये प्रतिज्ञातमनुरूपं तवैव तत् ||८३||
नान्यथा तन्महाबाहो संशयोऽत्र न कश्चन |
तवापत्यं भवेद्यत्तु तत्र नः संशयो महान् ||८४||
तस्य तन्मतमाज्ञाय सत्यधर्मपरायणः |
प्रत्यजानात्तदा राजन्पितुः प्रियचिकीर्षया ||८५||
देवव्रत उवाच||
दाशराज निबोधेदं वचनं मे नृपोत्तम |
शृण्वतां भूमिपालानां यद्ब्रवीमि पितुः कृते ||८६||
राज्यं तावत्पूर्वमेव मया त्यक्तं नराधिप |
अपत्यहेतोरपि च करोम्येष विनिश्चयम् ||८७||
अद्य प्रभृति मे दाश ब्रह्मचर्यं भविष्यति |
अपुत्रस्यापि मे लोका भविष्यन्त्यक्षया दिवि ||८८||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सम्प्रहृष्टतनूरुहः |
ददानीत्येव तं दाशो धर्मात्मा प्रत्यभाषत ||८९||
ततोऽन्तरिक्षेऽप्सरसो देवाः सर्षिगणास्तथा |
अभ्यवर्षन्त कुसुमैर्भीष्मोऽयमिति चाब्रुवन् ||९०||
ततः स पितुरर्थाय तामुवाच यशस्विनीम् |
अधिरोह रथं मातर्गच्छावः स्वगृहानिति ||९१||
एवमुक्त्वा तु भीष्मस्तां रथमारोप्य भामिनीम् |
आगम्य हास्तिनपुरं शन्तनोः संन्यवेदयत् ||९२||
तस्य तद्दुष्करं कर्म प्रशशंसुर्नराधिपाः |
समेताश्च पृथक्चैव भीष्मोऽयमिति चाब्रुवन् ||९३||
तद्दृष्ट्वा दुष्करं कर्म कृतं भीष्मेण शन्तनुः |
स्वच्छन्दमरणं तस्मै ददौ तुष्टः पिता स्वयम् ||९४||
९५
वैशम्पायन उवाच||
ततो विवाहे निर्वृत्ते स राजा शन्तनुर्नृपः |
तां कन्यां रूपसम्पन्नां स्वगृहे संन्यवेशयत् ||१||
ततः शान्तनवो धीमान्सत्यवत्यामजायत |
वीरश्चित्राङ्गदो नाम वीर्येण मनुजानति ||२||
अथापरं महेष्वासं सत्यवत्यां पुनः प्रभुः |
विचित्रवीर्यं राजानं जनयामास वीर्यवान् ||३||
अप्राप्तवति तस्मिंश्च यौवनं भरतर्षभ |
स राजा शन्तनुर्धीमान्कालधर्ममुपेयिवान् ||४||
स्वर्गते शन्तनौ भीष्मश्चित्राङ्गदमरिंदमम् |
स्थापयामास वै राज्ये सत्यवत्या मते स्थितः ||५||
स तु चित्राङ्गदः शौर्यात्सर्वांश्चिक्षेप पार्थिवान् |
मनुष्यं न हि मेने स कञ्चित्सदृशमात्मनः ||६||
तं क्षिपन्तं सुरांश्चैव मनुष्यानसुरांस्तथा |
गन्धर्वराजो बलवांस्तुल्यनामाभ्ययात्तदा ||७||
तेनास्य सुमहद्युद्धं कुरुक्षेत्रे बभूव ह ||७||
तयोर्बलवतोस्तत्र गन्धर्वकुरुमुख्ययोः |
नद्यास्तीरे हिरण्वत्याः समास्तिस्रोऽभवद्रणः ||८||
तस्मिन्विमर्दे तुमुले शस्त्रवृष्टिसमाकुले |
मायाधिकोऽवधीद्वीरं गन्धर्वः कुरुसत्तमम् ||९||
चित्राङ्गदं कुरुश्रेष्ठं विचित्रशरकार्मुकम् |
अन्ताय कृत्वा गन्धर्वो दिवमाचक्रमे ततः ||१०||
तस्मिन्नृपतिशार्दूले निहते भूरिवर्चसि |
भीष्मः शान्तनवो राजन्प्रेतकार्याण्यकारयत् ||११||
विचित्रवीर्यं च तदा बालमप्राप्तयौवनम् |
कुरुराज्ये महाबाहुरभ्यषिञ्चदनन्तरम् ||१२||
विचित्रवीर्यस्तु तदा भीष्मस्य वचने स्थितः |
अन्वशासन्महाराज पितृपैतामहं पदम् ||१३||
स धर्मशास्त्रकुशलो भीष्मं शान्तनवं नृपः |
पूजयामास धर्मेण स चैनं प्रत्यपालयत् ||१४||
९६
वैशम्पायन उवाच||
हते चित्राङ्गदे भीष्मो बाले भ्रातरि चानघ |
पालयामास तद्राज्यं सत्यवत्या मते स्थितः ||१||
सम्प्राप्तयौवनं पश्यन्भ्रातरं धीमतां वरम् |
भीष्मो विचित्रवीर्यस्य विवाहायाकरोन्मतिम् ||२||
अथ काशिपतेर्भीष्मः कन्यास्तिस्रोऽप्सरःसमाः |
शुश्राव सहिता राजन्वृण्वतीर्वै स्वयं वरम् ||३||
ततः स रथिनां श्रेष्ठो रथेनैकेन वर्मभृत् |
जगामानुमते मातुः पुरीं वाराणसीं प्रति ||४||
तत्र राज्ञः समुदितान्सर्वतः समुपागतान् |
ददर्श कन्यास्ताश्चैव भीष्मः शन्तनुनन्दनः ||५||
कीर्त्यमानेषु राज्ञां तु नामस्वथ सहस्रशः |
भीष्मः स्वयं तदा राजन्वरयामास ताः प्रभुः ||६||
उवाच च महीपालान्राजञ्जलदनिःस्वनः |
रथमारोप्य ताः कन्या भीष्मः प्रहरतां वरः ||७||
आहूय दानं कन्यानां गुणवद्भ्यः स्मृतं बुधैः |
अलङ्कृत्य यथाशक्ति प्रदाय च धनान्यपि ||८||
प्रयच्छन्त्यपरे कन्यां मिथुनेन गवामपि |
वित्तेन कथितेनान्ये बलेनान्येऽनुमान्य च ||९||
प्रमत्तामुपयान्त्यन्ये स्वयमन्ये च विन्दते |
अष्टमं तमथो वित्त विवाहं कविभिः स्मृतम् ||१०||
स्वयंवरं तु राजन्याः प्रशंसन्त्युपयान्ति च |
प्रमथ्य तु हृतामाहुर्ज्यायसीं धर्मवादिनः ||११||
ता इमाः पृथिवीपाला जिहीर्षामि बलादितः |
ते यतध्वं परं शक्त्या विजयायेतराय वा ||१२||
स्थितोऽहं पृथिवीपाला युद्धाय कृतनिश्चयः ||१२||
एवमुक्त्वा महीपालान्काशिराजं च वीर्यवान् |
सर्वाः कन्याः स कौरव्यो रथमारोपयत्स्वकम् ||१३||
आमन्त्र्य च स तान्प्रायाच्छीघ्रं कन्याः प्रगृह्य ताः ||१३||
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे समुत्पेतुरमर्षिताः |
संस्पृशन्तः स्वकान्बाहून्दशन्तो दशनच्छदान् ||१४||
तेषामाभरणान्याशु त्वरितानां विमुञ्चताम् |
आमुञ्चतां च वर्माणि सम्भ्रमः सुमहानभूत् ||१५||
ताराणामिव सम्पातो बभूव जनमेजय |
भूषणानां च शुभ्राणां कवचानां च सर्वशः ||१६||
सवर्मभिर्भूषणैस्ते द्राग्भ्राजद्भिरितस्ततः |
सक्रोधामर्षजिह्मभ्रूसकषायदृशस्तथा ||१७||
सूतोपकॢप्तान्रुचिरान्सदश्वोद्यतधूर्गतान् |
रथानास्थाय ते वीराः सर्वप्रहरणान्विताः ||१८||
प्रयान्तमेकं कौरव्यमनुसस्रुरुदायुधाः ||१८||
ततः समभवद्युद्धं तेषां तस्य च भारत |
एकस्य च बहूनां च तुमुलं लोमहर्षणम् ||१९||
ते त्विषून्दशसाहस्रांस्तस्मै युगपदाक्षिपन् |
अप्राप्तांश्चैव तानाशु भीष्मः सर्वांस्तदाच्छिनत् ||२०||
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे सर्वतः परिवारयन् |
ववर्षुः शरवर्षेण वर्षेणेवाद्रिमम्बुदाः ||२१||
स तद्बाणमयं वर्षं शरैरावार्य सर्वतः |
ततः सर्वान्महीपालान्प्रत्यविध्यत्त्रिभिस्त्रिभिः ||२२||
तस्याति पुरुषानन्याँल्लाघवं रथचारिणः |
रक्षणं चात्मनः सङ्ख्ये शत्रवोऽप्यभ्यपूजयन् ||२३||
तान्विनिर्जित्य तु रणे सर्वशस्त्रविशारदः |
कन्याभिः सहितः प्रायाद्भारतो भारतान्प्रति ||२४||
ततस्तं पृष्ठतो राजञ्शाल्वराजो महारथः |
अभ्याहनदमेयात्मा भीष्मं शान्तनवं रणे ||२५||
वारणं जघने निघ्नन्दन्ताभ्यामपरो यथा |
वाशितामनुसम्प्राप्तो यूथपो बलिनां वरः ||२६||
स्त्रीकाम तिष्ठ तिष्ठेति भीष्ममाह स पार्थिवः |
शाल्वराजो महाबाहुरमर्षेणाभिचोदितः ||२७||
ततः स पुरुषव्याघ्रो भीष्मः परबलार्दनः |
तद्वाक्याकुलितः क्रोधाद्विधूमोऽग्निरिव ज्वलन् ||२८||
क्षत्रधर्मं समास्थाय व्यपेतभयसम्भ्रमः |
निवर्तयामास रथं शाल्वं प्रति महारथः ||२९||
निवर्तमानं तं दृष्ट्वा राजानः सर्व एव ते |
प्रेक्षकाः समपद्यन्त भीष्मशाल्वसमागमे ||३०||
तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वाशितान्तरे |
अन्योन्यमभिवर्तेतां बलविक्रमशालिनौ ||३१||
ततो भीष्मं शान्तनवं शरैः शतसहस्रशः |
शाल्वराजो नरश्रेष्ठः समवाकिरदाशुगैः ||३२||
पूर्वमभ्यर्दितं दृष्ट्वा भीष्मं शाल्वेन ते नृपाः |
विस्मिताः समपद्यन्त साधु साध्विति चाब्रुवन् ||३३||
लाघवं तस्य ते दृष्ट्वा संयुगे सर्वपार्थिवाः |
अपूजयन्त संहृष्टा वाग्भिः शाल्वं नराधिपाः ||३४||
क्षत्रियाणां तदा वाचः श्रुत्वा परपुरञ्जयः |
क्रुद्धः शान्तनवो भीष्मस्तिष्ठ तिष्ठेत्यभाषत ||३५||
सारथिं चाब्रवीत्क्रुद्धो याहि यत्रैष पार्थिवः |
यावदेनं निहन्म्यद्य भुजङ्गमिव पक्षिराट् ||३६||
ततोऽस्त्रं वारुणं सम्यग्योजयामास कौरवः |
तेनाश्वांश्चतुरोऽमृद्नाच्छाल्वराज्ञो नराधिप ||३७||
अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य शाल्वराज्ञः स कौरवः |
भीष्मो नृपतिशार्दूल न्यवधीत्तस्य सारथिम् ||३८||
अस्त्रेण चाप्यथैकेन न्यवधीत्तुरगोत्तमान् ||३८||
कन्याहेतोर्नरश्रेष्ठ भीष्मः शान्तनवस्तदा |
जित्वा विसर्जयामास जीवन्तं नृपसत्तमम् ||३९||
ततः शाल्वः स्वनगरं प्रययौ भरतर्षभ ||३९||
राजानो ये च तत्रासन्स्वयंवरदिदृक्षवः |
स्वान्येव तेऽपि राष्ट्राणि जग्मुः परपुरञ्जय ||४०||
एवं विजित्य ताः कन्या भीष्मः प्रहरतां वरः |
प्रययौ हास्तिनपुरं यत्र राजा स कौरवः ||४१||
सोऽचिरेणैव कालेन अत्यक्रामन्नराधिप |
वनानि सरितश्चैव शैलांश्च विविधद्रुमान् ||४२||
अक्षतः क्षपयित्वारीन्सङ्ख्येऽसङ्ख्येयविक्रमः |
आनयामास काश्यस्य सुताः सागरगासुतः ||४३||
स्नुषा इव स धर्मात्मा भगिन्य इव चानुजाः |
यथा दुहितरश्चैव प्रतिगृह्य ययौ कुरून् ||४४||
ताः सर्वा गुणसम्पन्ना भ्राता भ्रात्रे यवीयसे |
भीष्मो विचित्रवीर्याय प्रददौ विक्रमाहृताः ||४५||
सतां धर्मेण धर्मज्ञः कृत्वा कर्मातिमानुषम् |
भ्रातुर्विचित्रवीर्यस्य विवाहायोपचक्रमे ||४६||
सत्यवत्या सह मिथः कृत्वा निश्चयमात्मवान् ||४६||
विवाहं कारयिष्यन्तं भीष्मं काशिपतेः सुता |
ज्येष्ठा तासामिदं वाक्यमब्रवीद्ध सती तदा ||४७||
मया सौभपतिः पूर्वं मनसाभिवृतः पतिः |
तेन चास्मि वृता पूर्वमेष कामश्च मे पितुः ||४८||
मया वरयितव्योऽभूच्छाल्वस्तस्मिन्स्वयंवरे |
एतद्विज्ञाय धर्मज्ञ ततस्त्वं धर्ममाचर ||४९||
एवमुक्तस्तया भीष्मः कन्यया विप्रसंसदि |
चिन्तामभ्यगमद्वीरो युक्तां तस्यैव कर्मणः ||५०||
स विनिश्चित्य धर्मज्ञो ब्राह्मणैर्वेदपारगैः |
अनुजज्ञे तदा ज्येष्टामम्बां काशिपतेः सुताम् ||५१||
अम्बिकाम्बालिके भार्ये प्रादाद्भ्रात्रे यवीयसे |
भीष्मो विचित्रवीर्याय विधिदृष्टेन कर्मणा ||५२||
तयोः पाणिं गृहीत्वा स रूपयौवनदर्पितः |
विचित्रवीर्यो धर्मात्मा कामात्मा समपद्यत ||५३||
ते चापि बृहती श्यामे नीलकुञ्चितमूर्धजे |
रक्ततुङ्गनखोपेते पीनश्रोणिपयोधरे ||५४||
आत्मनः प्रतिरूपोऽसौ लब्धः पतिरिति स्थिते |
विचित्रवीर्यं कल्याणं पूजयामासतुस्तु ते ||५५||
स चाश्विरूपसदृशो देवसत्त्वपराक्रमः |
सर्वासामेव नारीणां चित्तप्रमथनोऽभवत् ||५६||
ताभ्यां सह समाः सप्त विहरन्पृथिवीपतिः |
विचित्रवीर्यस्तरुणो यक्ष्माणं समपद्यत ||५७||
सुहृदां यतमानानामाप्तैः सह चिकित्सकैः |
जगामास्तमिवादित्यः कौरव्यो यमसादनम् ||५८||
प्रेतकार्याणि सर्वाणि तस्य सम्यगकारयत् |
राज्ञो विचित्रवीर्यस्य सत्यवत्या मते स्थितः ||५९||
ऋत्विग्भिः सहितो भीष्मः सर्वैश्च कुरुपुङ्गवैः ||५९||
९७
वैशम्पायन उवाच||
ततः सत्यवती दीना कृपणा पुत्रगृद्धिनी |
पुत्रस्य कृत्वा कार्याणि स्नुषाभ्यां सह भारत ||१||
धर्मं च पितृवंशं च मातृवंशं च मानिनी |
प्रसमीक्ष्य महाभागा गाङ्गेयं वाक्यमब्रवीत् ||२||
शन्तनोर्धर्मनित्यस्य कौरव्यस्य यशस्विनः |
त्वयि पिण्डश्च कीर्तिश्च सन्तानं च प्रतिष्ठितम् ||३||
यथा कर्म शुभं कृत्वा स्वर्गोपगमनं ध्रुवम् |
यथा चायुर्ध्रुवं सत्ये त्वयि धर्मस्तथा ध्रुवः ||४||
वेत्थ धर्मांश्च धर्मज्ञ समासेनेतरेण च |
विविधास्त्वं श्रुतीर्वेत्थ वेत्थ वेदांश्च सर्वशः ||५||
व्यवस्थानं च ते धर्मे कुलाचारं च लक्षये |
प्रतिपत्तिं च कृच्छ्रेषु शुक्राङ्गिरसयोरिव ||६||
तस्मात्सुभृशमाश्वस्य त्वयि धर्मभृतां वर |
कार्ये त्वां विनियोक्ष्यामि तच्छ्रुत्वा कर्तुमर्हसि ||७||
मम पुत्रस्तव भ्राता वीर्यवान्सुप्रियश्च ते |
बाल एव गतः स्वर्गमपुत्रः पुरुषर्षभ ||८||
इमे महिष्यौ भ्रातुस्ते काशिराजसुते शुभे |
रूपयौवनसम्पन्ने पुत्रकामे च भारत ||९||
तयोरुत्पादयापत्यं सन्तानाय कुलस्य नः |
मन्नियोगान्महाभाग धर्मं कर्तुमिहार्हसि ||१०||
राज्ये चैवाभिषिच्यस्व भारताननुशाधि च |
दारांश्च कुरु धर्मेण मा निमज्जीः पितामहान् ||११||
तथोच्यमानो मात्रा च सुहृद्भिश्च परन्तपः |
प्रत्युवाच स धर्मात्मा धर्म्यमेवोत्तरं वचः ||१२||
असंशयं परो धर्मस्त्वया मातरुदाहृतः |
त्वमपत्यं प्रति च मे प्रतिज्ञां वेत्थ वै पराम् ||१३||
जानासि च यथावृत्तं शुल्कहेतोस्त्वदन्तरे |
स सत्यवति सत्यं ते प्रतिजानाम्यहं पुनः ||१४||
परित्यजेयं त्रैलोक्यं राज्यं देवेषु वा पुनः |
यद्वाप्यधिकमेताभ्यां न तु सत्यं कथञ्चन ||१५||
त्यजेच्च पृथिवी गन्धमापश्च रसमात्मनः |
ज्योतिस्तथा त्यजेद्रूपं वायुः स्पर्शगुणं त्यजेत् ||१६||
प्रभां समुत्सृजेदर्को धूमकेतुस्तथोष्णताम् |
त्यजेच्छब्दं तथाकाशः सोमः शीतांशुतां त्यजेत् ||१७||
विक्रमं वृत्रहा जह्याद्धर्मं जह्याच्च धर्मराट् |
न त्वहं सत्यमुत्स्रष्टुं व्यवसेयं कथञ्चन ||१८||
एवमुक्ता तु पुत्रेण भूरिद्रविणतेजसा |
माता सत्यवती भीष्ममुवाच तदनन्तरम् ||१९||
जानामि ते स्थितिं सत्ये परां सत्यपराक्रम |
इच्छन्सृजेथास्त्रीँल्लोकानन्यांस्त्वं स्वेन तेजसा ||२०||
जानामि चैव सत्यं तन्मदर्थं यदभाषथाः |
आपद्धर्ममवेक्षस्व वह पैतामहीं धुरम् ||२१||
यथा ते कुलतन्तुश्च धर्मश्च न पराभवेत् |
सुहृदश्च प्रहृष्येरंस्तथा कुरु परन्तप ||२२||
लालप्यमानां तामेवं कृपणां पुत्रगृद्धिनीम् |
धर्मादपेतं ब्रुवतीं भीष्मो भूयोऽब्रवीदिदम् ||२३||
राज्ञि धर्मानवेक्षस्व मा नः सर्वान्व्यनीनशः |
सत्याच्च्युतिः क्षत्रियस्य न धर्मेषु प्रशस्यते ||२४||
शन्तनोरपि सन्तानं यथा स्यादक्षयं भुवि |
तत्ते धर्मं प्रवक्ष्यामि क्षात्रं राज्ञि सनातनम् ||२५||
श्रुत्वा तं प्रतिपद्येथाः प्राज्ञैः सह पुरोहितैः |
आपद्धर्मार्थकुशलैर्लोकतन्त्रमवेक्ष्य च ||२६||
९८
भीष्म उवाच||
जामदग्न्येन रामेण पितुर्वधममृष्यता |
क्रुद्धेन च महाभागे हैहयाधिपतिर्हतः ||१||
शतानि दश बाहूनां निकृत्तान्यर्जुनस्य वै ||१||
पुनश्च धनुरादाय महास्त्राणि प्रमुञ्चता |
निर्दग्धं क्षत्रमसकृद्रथेन जयता महीम् ||२||
एवमुच्चावचैरस्त्रैर्भार्गवेण महात्मना |
त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी कृता निःक्षत्रिया पुरा ||३||
ततः सम्भूय सर्वाभिः क्षत्रियाभिः समन्ततः |
उत्पादितान्यपत्यानि ब्राह्मणैर्नियतात्मभिः ||४||
पाणिग्राहस्य तनय इति वेदेषु निश्चितम् |
धर्मं मनसि संस्थाप्य ब्राह्मणांस्ताः समभ्ययुः ||५||
लोकेऽप्याचरितो दृष्टः क्षत्रियाणां पुनर्भवः ||५||
अथोतथ्य इति ख्यात आसीद्धीमानृषिः पुरा |
ममता नाम तस्यासीद्भार्या परमसंमता ||६||
उतथ्यस्य यवीयांस्तु पुरोधास्त्रिदिवौकसाम् |
बृहस्पतिर्बृहत्तेजा ममतां सोऽन्वपद्यत ||७||
उवाच ममता तं तु देवरं वदतां वरम् |
अन्तर्वत्नी अहं भ्रात्रा ज्येष्ठेनारम्यतामिति ||८||
अयं च मे महाभाग कुक्षावेव बृहस्पते |
औतथ्यो वेदमत्रैव षडङ्गं प्रत्यधीयत ||९||
अमोघरेतास्त्वं चापि नूनं भवितुमर्हसि |
तस्मादेवङ्गतेऽद्य त्वमुपारमितुमर्हसि ||१०||
एवमुक्तस्तया सम्यग्बृहत्तेजा बृहस्पतिः |
कामात्मानं तदात्मानं न शशाक नियच्छितुम् ||११||
सम्बभूव ततः कामी तया सार्धमकामया |
उत्सृजन्तं तु तं रेतः स गर्भस्थोऽभ्यभाषत ||१२||
भोस्तात कन्यस वदे द्वयोर्नास्त्यत्र सम्भवः |
अमोघशुक्रश्च भवान्पूर्वं चाहमिहागतः ||१३||
शशाप तं ततः क्रुद्ध एवमुक्तो बृहस्पतिः |
उतथ्यपुत्रं गर्भस्थं निर्भर्त्स्य भगवानृषिः ||१४||
यस्मात्त्वमीदृशे काले सर्वभूतेप्सिते सति |
एवमात्थ वचस्तस्मात्तमो दीर्घं प्रवेक्ष्यसि ||१५||
स वै दीर्घतमा नाम शापादृषिरजायत |
बृहस्पतेर्बृहत्कीर्तेर्बृहस्पतिरिवौजसा ||१६||
स पुत्राञ्जनयामास गौतमादीन्महायशाः |
ऋषेरुतथ्यस्य तदा सन्तानकुलवृद्धये ||१७||
लोभमोहाभिभूतास्ते पुत्रास्तं गौतमादयः |
काष्ठे समुद्गे प्रक्षिप्य गङ्गायां समवासृजन् ||१८||
न स्यादन्धश्च वृद्धश्च भर्तव्योऽयमिति स्म ते |
चिन्तयित्वा ततः क्रूराः प्रतिजग्मुरथो गृहान् ||१९||
सोऽनुस्रोतस्तदा राजन्प्लवमान ऋषिस्ततः |
जगाम सुबहून्देशानन्धस्तेनोडुपेन ह ||२०||
तं तु राजा बलिर्नाम सर्वधर्मविशारदः |
अपश्यन्मज्जनगतः स्रोतसाभ्याशमागतम् ||२१||
जग्राह चैनं धर्मात्मा बलिः सत्यपराक्रमः |
ज्ञात्वा चैनं स वव्रेऽथ पुत्रार्थं मनुजर्षभ ||२२||
सन्तानार्थं महाभाग भार्यासु मम मानद |
पुत्रान्धर्मार्थकुशलानुत्पादयितुमर्हसि ||२३||
एवमुक्तः स तेजस्वी तं तथेत्युक्तवानृषिः |
तस्मै स राजा स्वां भार्यां सुदेष्णां प्राहिणोत्तदा ||२४||
अन्धं वृद्धं च तं मत्वा न सा देवी जगाम ह |
स्वां तु धात्रेयिकां तस्मै वृद्धाय प्राहिणोत्तदा ||२५||
तस्यां काक्षीवदादीन्स शूद्रयोनावृषिर्वशी |
जनयामास धर्मात्मा पुत्रानेकादशैव तु ||२६||
काक्षीवदादीन्पुत्रांस्तान्दृष्ट्वा सर्वानधीयतः |
उवाच तमृषिं राजा ममैत इति वीर्यवान् ||२७||
नेत्युवाच महर्षिस्तं ममैवैत इति ब्रुवन् |
शूद्रयोनौ मया हीमे जाताः काक्षीवदादयः ||२८||
अन्धं वृद्धं च मां मत्वा सुदेष्णा महिषी तव |
अवमन्य ददौ मूढा शूद्रां धात्रेयिकां हि मे ||२९||
ततः प्रसादयामास पुनस्तमृषिसत्तमम् |
बलिः सुदेष्णां भार्यां च तस्मै तां प्राहिणोत्पुनः ||३०||
तां स दीर्घतमाङ्गेषु स्पृष्ट्वा देवीमथाब्रवीत् |
भविष्यति कुमारस्ते तेजस्वी सत्यवागिति ||३१||
तत्राङ्गो नाम राजर्षिः सुदेष्णायामजायत |
एवमन्ये महेष्वासा ब्राह्मणैः क्षत्रिया भुवि ||३२||
जाताः परमधर्मज्ञा वीर्यवन्तो महाबलाः |
एतच्छ्रुत्वा त्वमप्यत्र मातः कुरु यथेप्सितम् ||३३||
९९
भीष्म उवाच||
पुनर्भरतवंशस्य हेतुं सन्तानवृद्धये |
वक्ष्यामि नियतं मातस्तन्मे निगदतः शृणु ||१||
ब्राह्मणो गुणवान्कश्चिद्धनेनोपनिमन्त्र्यताम् |
विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु यः समुत्पादयेत्प्रजाः ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ततः सत्यवती भीष्मं वाचा संसज्जमानया |
विहसन्तीव सव्रीडमिदं वचनमब्रवीत् ||३||
सत्यमेतन्महाबाहो यथा वदसि भारत |
विश्वासात्ते प्रवक्ष्यामि सन्तानाय कुलस्य च ||४||
न ते शक्यमनाख्यातुमापद्धीयं तथाविधा ||४||
त्वमेव नः कुले धर्मस्त्वं सत्यं त्वं परा गतिः |
तस्मान्निशम्य वाक्यं मे कुरुष्व यदनन्तरम् ||५||
धर्मयुक्तस्य धर्मात्मन्पितुरासीत्तरी मम |
सा कदाचिदहं तत्र गता प्रथमयौवने ||६||
अथ धर्मभृतां श्रेष्ठः परमर्षिः पराशरः |
आजगाम तरीं धीमांस्तरिष्यन्यमुनां नदीम् ||७||
स तार्यमाणो यमुनां मामुपेत्याब्रवीत्तदा |
सान्त्वपूर्वं मुनिश्रेष्ठः कामार्तो मधुरं बहु ||८||
तमहं शापभीता च पितुर्भीता च भारत |
वरैरसुलभैरुक्ता न प्रत्याख्यातुमुत्सहे ||९||
अभिभूय स मां बालां तेजसा वशमानयत् |
तमसा लोकमावृत्य नौगतामेव भारत ||१०||
मत्स्यगन्धो महानासीत्पुरा मम जुगुप्सितः |
तमपास्य शुभं गन्धमिमं प्रादात्स मे मुनिः ||११||
ततो मामाह स मुनिर्गर्भमुत्सृज्य मामकम् |
द्वीपेऽस्या एव सरितः कन्यैव त्वं भविष्यसि ||१२||
पाराशर्यो महायोगी स बभूव महानृषिः |
कन्यापुत्रो मम पुरा द्वैपायन इति स्मृतः ||१३||
यो व्यस्य वेदांश्चतुरस्तपसा भगवानृषिः |
लोके व्यासत्वमापेदे कार्ष्ण्यात्कृष्णत्वमेव च ||१४||
सत्यवादी शमपरस्तपस्वी दग्धकिल्बिषः |
स नियुक्तो मया व्यक्तं त्वया च अमितद्युते ||१५||
भ्रातुः क्षेत्रेषु कल्याणमपत्यं जनयिष्यति ||१५||
स हि मामुक्तवांस्तत्र स्मरेः कृत्येषु मामिति |
तं स्मरिष्ये महाबाहो यदि भीष्म त्वमिच्छसि ||१६||
तव ह्यनुमते भीष्म नियतं स महातपाः |
विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु पुत्रानुत्पादयिष्यति ||१७||
महर्षेः कीर्तने तस्य भीष्मः प्राञ्जलिरब्रवीत् |
धर्ममर्थं च कामं च त्रीनेतान्योऽनुपश्यति ||१८||
अर्थमर्थानुबन्धं च धर्मं धर्मानुबन्धनम् |
कामं कामानुबन्धं च विपरीतान्पृथक्पृथक् ||१९||
यो विचिन्त्य धिया सम्यग्व्यवस्यति स बुद्धिमान् ||१९||
तदिदं धर्मयुक्तं च हितं चैव कुलस्य नः |
उक्तं भवत्या यच्छ्रेयः परमं रोचते मम ||२०||
ततस्तस्मिन्प्रतिज्ञाते भीष्मेण कुरुनन्दन |
कृष्णद्वैपायनं काली चिन्तयामास वै मुनिम् ||२१||
स वेदान्विब्रुवन्धीमान्मातुर्विज्ञाय चिन्तितम् |
प्रादुर्बभूवाविदितः क्षणेन कुरुनन्दन ||२२||
तस्मै पूजां तदा दत्त्वा सुताय विधिपूर्वकम् |
परिष्वज्य च बाहुभ्यां प्रस्नवैरभिषिच्य च ||२३||
मुमोच बाष्पं दाशेयी पुत्रं दृष्ट्वा चिरस्य तम् ||२३||
तामद्भिः परिषिच्यार्तां महर्षिरभिवाद्य च |
मातरं पूर्वजः पुत्रो व्यासो वचनमब्रवीत् ||२४||
भवत्या यदभिप्रेतं तदहं कर्तुमागतः |
शाधि मां धर्मतत्त्वज्ञे करवाणि प्रियं तव ||२५||
तस्मै पूजां ततोऽकार्षीत्पुरोधाः परमर्षये |
स च तां प्रतिजग्राह विधिवन्मन्त्रपूर्वकम् ||२६||
तमासनगतं माता पृष्ट्वा कुशलमव्ययम् |
सत्यवत्यभिवीक्ष्यैनमुवाचेदमनन्तरम् ||२७||
मातापित्रोः प्रजायन्ते पुत्राः साधारणाः कवे |
तेषां पिता यथा स्वामी तथा माता न संशयः ||२८||
विधातृविहितः स त्वं यथा मे प्रथमः सुतः |
विचित्रवीर्यो ब्रह्मर्षे तथा मेऽवरजः सुतः ||२९||
यथैव पितृतो भीष्मस्तथा त्वमपि मातृतः |
भ्राता विचित्रवीर्यस्य यथा वा पुत्र मन्यसे ||३०||
अयं शान्तनवः सत्यं पालयन्सत्यविक्रमः |
बुद्धिं न कुरुतेऽपत्ये तथा राज्यानुशासने ||३१||
स त्वं व्यपेक्षया भ्रातुः सन्तानाय कुलस्य च |
भीष्मस्य चास्य वचनान्नियोगाच्च ममानघ ||३२||
अनुक्रोशाच्च भूतानां सर्वेषां रक्षणाय च |
आनृशंस्येन यद्ब्रूयां तच्छ्रुत्वा कर्तुमर्हसि ||३३||
यवीयसस्तव भ्रातुर्भार्ये सुरसुतोपमे |
रूपयौवनसम्पन्ने पुत्रकामे च धर्मतः ||३४||
तयोरुत्पादयापत्यं समर्थो ह्यसि पुत्रक |
अनुरूपं कुलस्यास्य सन्तत्याः प्रसवस्य च ||३५||
व्यास उवाच||
वेत्थ धर्मं सत्यवति परं चापरमेव च |
यथा च तव धर्मज्ञे धर्मे प्रणिहिता मतिः ||३६||
तस्मादहं त्वन्नियोगाद्धर्ममुद्दिश्य कारणम् |
ईप्सितं ते करिष्यामि दृष्टं ह्येतत्पुरातनम् ||३७||
भ्रातुः पुत्रान्प्रदास्यामि मित्रावरुणयोः समान् |
व्रतं चरेतां ते देव्यौ निर्दिष्टमिह यन्मया ||३८||
संवत्सरं यथान्यायं ततः शुद्धे भविष्यतः |
न हि मामव्रतोपेता उपेयात्काचिदङ्गना ||३९||
सत्यवत्युवाच||
यथा सद्यः प्रपद्येत देवी गर्भं तथा कुरु |
अराजकेषु राष्ट्रेषु नास्ति वृष्टिर्न देवताः ||४०||
कथमराजकं राष्ट्रं शक्यं धारयितुं प्रभो |
तस्माद्गर्भं समाधत्स्व भीष्मस्तं वर्धयिष्यति ||४१||
व्यास उवाच||
यदि पुत्रः प्रदातव्यो मया क्षिप्रमकालिकम् |
विरूपतां मे सहतामेतदस्याः परं व्रतम् ||४२||
यदि मे सहते गन्धं रूपं वेषं तथा वपुः |
अद्यैव गर्भं कौसल्या विशिष्टं प्रतिपद्यताम् ||४३||
वैशम्पायन उवाच||
समागमनमाकाङ्क्षन्निति सोऽन्तर्हितो मुनिः |
ततोऽभिगम्य सा देवी स्नुषां रहसि सङ्गताम् ||४४||
धर्म्यमर्थसमायुक्तमुवाच वचनं हितम् ||४४||
कौसल्ये धर्मतन्त्रं यद्ब्रवीमि त्वां निबोध मे |
भरतानां समुच्छेदो व्यक्तं मद्भाग्यसङ्क्षयात् ||४५||
व्यथितां मां च सम्प्रेक्ष्य पितृवंशं च पीडितम् |
भीष्मो बुद्धिमदान्मेऽत्र धर्मस्य च विवृद्धये ||४६||
सा च बुद्धिस्तवाधीना पुत्रि ज्ञातं मयेति ह |
नष्टं च भारतं वंशं पुनरेव समुद्धर ||४७||
पुत्रं जनय सुश्रोणि देवराजसमप्रभम् |
स हि राज्यधुरं गुर्वीमुद्वक्ष्यति कुलस्य नः ||४८||
सा धर्मतोऽनुनीयैनां कथञ्चिद्धर्मचारिणीम् |
भोजयामास विप्रांश्च देवर्षीनतिथींस्तथा ||४९||
१००
वैशम्पायन उवाच||
ततः सत्यवती काले वधूं स्नातामृतौ तदा |
संवेशयन्ती शयने शनकैर्वाक्यमब्रवीत् ||१||
कौसल्ये देवरस्तेऽस्ति सोऽद्य त्वानुप्रवेक्ष्यति |
अप्रमत्ता प्रतीक्षैनं निशीथे आगमिष्यति ||२||
श्वश्र्वास्तद्वचनं श्रुत्वा शयाना शयने शुभे |
साचिन्तयत्तदा भीष्ममन्यांश्च कुरुपुङ्गवान् ||३||
ततोऽम्बिकायां प्रथमं नियुक्तः सत्यवागृषिः |
दीप्यमानेषु दीपेषु शयनं प्रविवेश ह ||४||
तस्य कृष्णस्य कपिला जटा दीप्ते च लोचने |
बभ्रूणि चैव श्मश्रूणि दृष्ट्वा देवी न्यमीलयत् ||५||
सम्बभूव तया रात्रौ मातुः प्रियचिकीर्षया |
भयात्काशिसुता तं तु नाशक्नोदभिवीक्षितुम् ||६||
ततो निष्क्रान्तमासाद्य माता पुत्रमथाब्रवीत् |
अप्यस्यां गुणवान्पुत्र राजपुत्रो भविष्यति ||७||
निशम्य तद्वचो मातुर्व्यासः परमबुद्धिमान् |
प्रोवाचातीन्द्रियज्ञानो विधिना सम्प्रचोदितः ||८||
नागायुतसमप्राणो विद्वान्राजर्षिसत्तमः |
महाभागो महावीर्यो महाबुद्धिर्भविष्यति ||९||
तस्य चापि शतं पुत्रा भविष्यन्ति महाबलाः |
किं तु मातुः स वैगुण्यादन्ध एव भविष्यति ||१०||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा माता पुत्रमथाब्रवीत् |
नान्धः कुरूणां नृपतिरनुरूपस्तपोधन ||११||
ज्ञातिवंशस्य गोप्तारं पितृणां वंशवर्धनम् |
द्वितीयं कुरुवंशस्य राजानं दातुमर्हसि ||१२||
स तथेति प्रतिज्ञाय निश्चक्राम महातपाः |
सापि कालेन कौसल्या सुषुवेऽन्धं तमात्मजम् ||१३||
पुनरेव तु सा देवी परिभाष्य स्नुषां ततः |
ऋषिमावाहयत्सत्या यथापूर्वमनिन्दिता ||१४||
ततस्तेनैव विधिना महर्षिस्तामपद्यत |
अम्बालिकामथाभ्यागादृषिं दृष्ट्वा च सापि तम् ||१५||
विषण्णा पाण्डुसङ्काशा समपद्यत भारत ||१५||
तां भीतां पाण्डुसङ्काशां विषण्णां प्रेक्ष्य पार्थिव |
व्यासः सत्यवतीपुत्र इदं वचनमब्रवीत् ||१६||
यस्मात्पाण्डुत्वमापन्ना विरूपं प्रेक्ष्य मामपि |
तस्मादेष सुतस्तुभ्यं पाण्डुरेव भविष्यति ||१७||
नाम चास्य तदेवेह भविष्यति शुभानने |
इत्युक्त्वा स निराक्रामद्भगवानृषिसत्तमः ||१८||
ततो निष्क्रान्तमालोक्य सत्या पुत्रमभाषत |
शशंस स पुनर्मात्रे तस्य बालस्य पाण्डुताम् ||१९||
तं माता पुनरेवान्यमेकं पुत्रमयाचत |
तथेति च महर्षिस्तां मातरं प्रत्यभाषत ||२०||
ततः कुमारं सा देवी प्राप्तकालमजीजनत् |
पाण्डुं लक्षणसम्पन्नं दीप्यमानमिव श्रिया ||२१||
तस्य पुत्रा महेष्वासा जज्ञिरे पञ्च पाण्डवाः ||२१||
ऋतुकाले ततो ज्येष्ठां वधूं तस्मै न्ययोजयत् |
सा तु रूपं च गन्धं च महर्षेः प्रविचिन्त्य तम् ||२२||
नाकरोद्वचनं देव्या भयात्सुरसुतोपमा ||२२||
ततः स्वैर्भूषणैर्दासीं भूषयित्वाप्सरोपमाम् |
प्रेषयामास कृष्णाय ततः काशिपतेः सुता ||२३||
दासी ऋषिमनुप्राप्तं प्रत्युद्गम्याभिवाद्य च |
संविवेशाभ्यनुज्ञाता सत्कृत्योपचचार ह ||२४||
कामोपभोगेन तु स तस्यां तुष्टिमगादृषिः |
तया सहोषितो रात्रिं महर्षिः प्रीयमाणया ||२५||
उत्तिष्ठन्नब्रवीदेनामभुजिष्या भविष्यसि |
अयं च ते शुभे गर्भः श्रीमानुदरमागतः ||२६||
धर्मात्मा भविता लोके सर्वबुद्धिमतां वरः ||२६||
स जज्ञे विदुरो नाम कृष्णद्वैपायनात्मजः |
धृतराष्ट्रस्य च भ्राता पाण्डोश्चामितबुद्धिमान् ||२७||
धर्मो विदुररूपेण शापात्तस्य महात्मनः |
माण्डव्यस्यार्थतत्त्वज्ञः कामक्रोधविवर्जितः ||२८||
स धर्मस्यानृणो भूत्वा पुनर्मात्रा समेत्य च |
तस्यै गर्भं समावेद्य तत्रैवान्तरधीयत ||२९||
एवं विचित्रवीर्यस्य क्षेत्रे द्वैपायनादपि |
जज्ञिरे देवगर्भाभाः कुरुवंशविवर्धनाः ||३०||
१०१
जनमेजय उवाच||
किं कृतं कर्म धर्मेण येन शापमुपेयिवान् |
कस्य शापाच्च ब्रह्मर्षे शूद्रयोनावजायत ||१||
वैशम्पायन उवाच||
बभूव ब्राह्मणः कश्चिन्माण्डव्य इति विश्रुतः |
धृतिमान्सर्वधर्मज्ञः सत्ये तपसि च स्थितः ||२||
स आश्रमपदद्वारि वृक्षमूले महातपाः |
ऊर्ध्वबाहुर्महायोगी तस्थौ मौनव्रतान्वितः ||३||
तस्य कालेन महता तस्मिंस्तपसि तिष्ठतः |
तमाश्रमपदं प्राप्ता दस्यवो लोप्त्रहारिणः ||४||
अनुसार्यमाणा बहुभी रक्षिभिर्भरतर्षभ ||४||
ते तस्यावसथे लोप्त्रं निदधुः कुरुसत्तम |
निधाय च भयाल्लीनास्तत्रैवान्वागते बले ||५||
तेषु लीनेष्वथो शीघ्रं ततस्तद्रक्षिणां बलम् |
आजगाम ततोऽपश्यंस्तमृषिं तस्करानुगाः ||६||
तमपृच्छंस्ततो राजंस्तथावृत्तं तपोधनम् |
कतरेण पथा याता दस्यवो द्विजसत्तम ||७||
तेन गच्छामहे ब्रह्मन्पथा शीघ्रतरं वयम् ||७||
तथा तु रक्षिणां तेषां ब्रुवतां स तपोधनः |
न किञ्चिद्वचनं राजन्नवदत्साध्वसाधु वा ||८||
ततस्ते राजपुरुषा विचिन्वानास्तदाश्रमम् |
ददृशुस्तत्र संलीनांस्तांश्चोरान्द्रव्यमेव च ||९||
ततः शङ्का समभवद्रक्षिणां तं मुनिं प्रति |
संयम्यैनं ततो राज्ञे दस्यूंश्चैव न्यवेदयन् ||१०||
तं राजा सह तैश्चोरैरन्वशाद्वध्यतामिति |
स वध्यघातैरज्ञातः शूले प्रोतो महातपाः ||११||
ततस्ते शूलमारोप्य तं मुनिं रक्षिणस्तदा |
प्रतिजग्मुर्महीपालं धनान्यादाय तान्यथ ||१२||
शूलस्थः स तु धर्मात्मा कालेन महता ततः |
निराहारोऽपि विप्रर्षिर्मरणं नाभ्युपागमत् ||१३||
धारयामास च प्राणानृषींश्च समुपानयत् ||१३||
शूलाग्रे तप्यमानेन तपस्तेन महात्मना |
सन्तापं परमं जग्मुर्मुनयोऽथ परन्तप ||१४||
ते रात्रौ शकुना भूत्वा संन्यवर्तन्त सर्वतः |
दर्शयन्तो यथाशक्ति तमपृच्छन्द्विजोत्तमम् ||१५||
श्रोतुमिच्छामहे ब्रह्मन्किं पापं कृतवानसि ||१५||
ततः स मुनिशार्दूलस्तानुवाच तपोधनान् |
दोषतः कं गमिष्यामि न हि मेऽन्योऽपराध्यति ||१६||
राजा च तमृषिं श्रुत्वा निष्क्रम्य सह मन्त्रिभिः |
प्रसादयामास तदा शूलस्थमृषिसत्तमम् ||१७||
यन्मयापकृतं मोहादज्ञानादृषिसत्तम |
प्रसादये त्वां तत्राहं न मे त्वं क्रोद्धुमर्हसि ||१८||
एवमुक्तस्ततो राज्ञा प्रसादमकरोन्मुनिः |
कृतप्रसादो राजा तं ततः समवतारयत् ||१९||
अवतार्य च शूलाग्रात्तच्छूलं निश्चकर्ष ह |
अशक्नुवंश्च निष्क्रष्टुं शूलं मूले स चिच्छिदे ||२०||
स तथान्तर्गतेनैव शूलेन व्यचरन्मुनिः |
स तेन तपसा लोकान्विजिग्ये दुर्लभान्परैः ||२१||
अणीमाण्डव्य इति च ततो लोकेषु कथ्यते ||२१||
स गत्वा सदनं विप्रो धर्मस्य परमार्थवित् |
आसनस्थं ततो धर्मं दृष्ट्वोपालभत प्रभुः ||२२||
किं नु तद्दुष्कृतं कर्म मया कृतमजानता |
यस्येयं फलनिर्वृत्तिरीदृश्यासादिता मया ||२३||
शीघ्रमाचक्ष्व मे तत्त्वं पश्य मे तपसो बलम् ||२३||
धर्म उवाच||
पतङ्गकानां पुच्छेषु त्वयेषीका प्रवेशिता |
कर्मणस्तस्य ते प्राप्तं फलमेतत्तपोधन ||२४||
अणीमाण्डव्य उवाच||
अल्पेऽपराधे विपुलो मम दण्डस्त्वया कृतः |
शूद्रयोनावतो धर्म मानुषः सम्भविष्यसि ||२५||
मर्यादां स्थापयाम्यद्य लोके धर्मफलोदयाम् |
आ चतुर्दशमाद्वर्षान्न भविष्यति पातकम् ||२६||
परेण कुर्वतामेवं दोष एव भविष्यति ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
एतेन त्वपराधेन शापात्तस्य महात्मनः |
धर्मो विदुररूपेण शूद्रयोनावजायत ||२७||
धर्मे चार्थे च कुशलो लोभक्रोधविवर्जितः |
दीर्घदर्शी शमपरः कुरूणां च हिते रतः ||२८||
१०२
वैशम्पायन उवाच||
तेषु त्रिषु कुमारेषु जातेषु कुरुजाङ्गलम् |
कुरवोऽथ कुरुक्षेत्रं त्रयमेतदवर्धत ||१||
ऊर्ध्वसस्याभवद्भूमिः सस्यानि फलवन्ति च |
यथर्तुवर्षी पर्जन्यो बहुपुष्पफला द्रुमाः ||२||
वाहनानि प्रहृष्टानि मुदिता मृगपक्षिणः |
गन्धवन्ति च माल्यानि रसवन्ति फलानि च ||३||
वणिग्भिश्चावकीर्यन्त नगराण्यथ शिल्पिभिः |
शूराश्च कृतविद्याश्च सन्तश्च सुखिनोऽभवन् ||४||
नाभवन्दस्यवः केचिन्नाधर्मरुचयो जनाः |
प्रदेशेष्वपि राष्ट्राणां कृतं युगमवर्तत ||५||
दानक्रियाधर्मशीला यज्ञव्रतपरायणाः |
अन्योन्यप्रीतिसंयुक्ता व्यवर्धन्त प्रजास्तदा ||६||
मानक्रोधविहीनाश्च जना लोभविवर्जिताः |
अन्योन्यमभ्यवर्धन्त धर्मोत्तरमवर्तत ||७||
तन्महोदधिवत्पूर्णं नगरं वै व्यरोचत |
द्वारतोरणनिर्यूहैर्युक्तमभ्रचयोपमैः ||८||
प्रासादशतसम्बाधं महेन्द्रपुरसंनिभम् ||८||
नदीषु वनखण्डेषु वापीपल्वलसानुषु |
काननेषु च रम्येषु विजह्रुर्मुदिता जनाः ||९||
उत्तरैः कुरुभिः सार्धं दक्षिणाः कुरवस्तदा |
विस्पर्धमाना व्यचरंस्तथा सिद्धर्षिचारणैः ||१०||
नाभवत्कृपणः कश्चिन्नाभवन्विधवाः स्त्रियः ||१०||
तस्मिञ्जनपदे रम्ये बहवः कुरुभिः कृताः |
कूपारामसभावाप्यो ब्राह्मणावसथास्तथा ||११||
भीष्मेण शास्त्रतो राजन्सर्वतः परिरक्षिते ||११||
बभूव रमणीयश्च चैत्ययूपशताङ्कितः |
स देशः परराष्ट्राणि प्रतिगृह्याभिवर्धितः ||१२||
भीष्मेण विहितं राष्ट्रे धर्मचक्रमवर्तत ||१२||
क्रियमाणेषु कृत्येषु कुमाराणां महात्मनाम् |
पौरजानपदाः सर्वे बभूवुः सततोत्सवाः ||१३||
गृहेषु कुरुमुख्यानां पौराणां च नराधिप |
दीयतां भुज्यतां चेति वाचोऽश्रूयन्त सर्वशः ||१४||
धृतराष्ट्रश्च पाण्डुश्च विदुरश्च महामतिः |
जन्मप्रभृति भीष्मेण पुत्रवत्परिपालिताः ||१५||
संस्कारैः संस्कृतास्ते तु व्रताध्ययनसंयुताः |
श्रमव्यायामकुशलाः समपद्यन्त यौवनम् ||१६||
धनुर्वेदेऽश्वपृष्ठे च गदायुद्धेऽसिचर्मणि |
तथैव गजशिक्षायां नीतिशास्त्रे च पारगाः ||१७||
इतिहासपुराणेषु नानाशिक्षासु चाभिभो |
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञाः सर्वत्र कृतनिश्रमाः ||१८||
पाण्डुर्धनुषि विक्रान्तो नरेभ्योऽभ्यधिकोऽभवत् |
अत्यन्यान्बलवानासीद्धृतराष्ट्रो महीपतिः ||१९||
त्रिषु लोकेषु न त्वासीत्कश्चिद्विदुरसंमितः |
धर्मनित्यस्ततो राजन्धर्मे च परमं गतः ||२०||
प्रनष्टं शन्तनोर्वंशं समीक्ष्य पुनरुद्धृतम् |
ततो निर्वचनं लोके सर्वराष्ट्रेष्ववर्तत ||२१||
वीरसूनां काशिसुते देशानां कुरुजाङ्गलम् |
सर्वधर्मविदां भीष्मः पुराणां गजसाह्वयम् ||२२||
धृतराष्ट्रस्त्वचक्षुष्ट्वाद्राज्यं न प्रत्यपद्यत |
करणत्वाच्च विदुरः पाण्डुरासीन्महीपतिः ||२३||
१०३
भीष्म उवाच||
गुणैः समुदितं सम्यगिदं नः प्रथितं कुलम् |
अत्यन्यान्पृथिवीपालान्पृथिव्यामधिराज्यभाक् ||१||
रक्षितं राजभिः पूर्वैर्धर्मविद्भिर्महात्मभिः |
नोत्सादमगमच्चेदं कदाचिदिह नः कुलम् ||२||
मया च सत्यवत्या च कृष्णेन च महात्मना |
समवस्थापितं भूयो युष्मासु कुलतन्तुषु ||३||
वर्धते तदिदं पुत्र कुलं सागरवद्यथा |
तथा मया विधातव्यं त्वया चैव विशेषतः ||४||
श्रूयते यादवी कन्या अनुरूपा कुलस्य नः |
सुबलस्यात्मजा चैव तथा मद्रेश्वरस्य च ||५||
कुलीना रूपवत्यश्च नाथवत्यश्च सर्वशः |
उचिताश्चैव सम्बन्धे तेऽस्माकं क्षत्रियर्षभाः ||६||
मन्ये वरयितव्यास्ता इत्यहं धीमतां वर |
सन्तानार्थं कुलस्यास्य यद्वा विदुर मन्यसे ||७||
विदुर उवाच||
भवान्पिता भवान्माता भवान्नः परमो गुरुः |
तस्मात्स्वयं कुलस्यास्य विचार्य कुरु यद्धितम् ||८||
वैशम्पायन उवाच||
अथ शुश्राव विप्रेभ्यो गान्धारीं सुबलात्मजाम् |
आराध्य वरदं देवं भगनेत्रहरं हरम् ||९||
गान्धारी किल पुत्राणां शतं लेभे वरं शुभा ||९||
इति श्रुत्वा च तत्त्वेन भीष्मः कुरुपितामहः |
ततो गान्धारराजस्य प्रेषयामास भारत ||१०||
अचक्षुरिति तत्रासीत्सुबलस्य विचारणा |
कुलं ख्यातिं च वृत्तं च बुद्ध्या तु प्रसमीक्ष्य सः ||११||
ददौ तां धृतराष्ट्राय गान्धारीं धर्मचारिणीम् ||११||
गान्धारी त्वपि शुश्राव धृतराष्ट्रमचक्षुषम् |
आत्मानं दित्सितं चास्मै पित्रा मात्रा च भारत ||१२||
ततः सा पट्टमादाय कृत्वा बहुगुणं शुभा |
बबन्ध नेत्रे स्वे राजन्पतिव्रतपरायणा ||१३||
नात्यश्नीयां पतिमहमित्येवं कृतनिश्चया ||१३||
ततो गान्धारराजस्य पुत्रः शकुनिरभ्ययात् |
स्वसारं परया लक्ष्म्या युक्तामादाय कौरवान् ||१४||
दत्त्वा स भगिनीं वीरो यथार्हं च परिच्छदम् |
पुनरायात्स्वनगरं भीष्मेण प्रतिपूजितः ||१५||
गान्धार्यपि वरारोहा शीलाचारविचेष्टितैः |
तुष्टिं कुरूणां सर्वेषां जनयामास भारत ||१६||
वृत्तेनाराध्य तान्सर्वान्पतिव्रतपरायणा |
वाचापि पुरुषानन्यान्सुव्रता नान्वकीर्तयत् ||१७||
१०४
वैशम्पायन उवाच||
शूरो नाम यदुश्रेष्ठो वसुदेवपिताभवत् |
तस्य कन्या पृथा नाम रूपेणासदृशी भुवि ||१||
पैतृष्वसेयाय स तामनपत्याय वीर्यवान् |
अग्र्यमग्रे प्रतिज्ञाय स्वस्यापत्यस्य वीर्यवान् ||२||
अग्रजातेति तां कन्यामग्र्यानुग्रहकाङ्क्षिणे |
प्रददौ कुन्तिभोजाय सखा सख्ये महात्मने ||३||
सा नियुक्ता पितुर्गेहे देवतातिथिपूजने |
उग्रं पर्यचरद्घोरं ब्राह्मणं संशितव्रतम् ||४||
निगूढनिश्चयं धर्मे यं तं दुर्वाससं विदुः |
तमुग्रं संशितात्मानं सर्वयत्नैरतोषयत् ||५||
तस्यै स प्रददौ मन्त्रमापद्धर्मान्ववेक्षया |
अभिचाराभिसंयुक्तमब्रवीच्चैव तां मुनिः ||६||
यं यं देवं त्वमेतेन मन्त्रेणावाहयिष्यसि |
तस्य तस्य प्रसादेन पुत्रस्तव भविष्यति ||७||
तथोक्ता सा तु विप्रेण तेन कौतूहलात्तदा |
कन्या सती देवमर्कमाजुहाव यशस्विनी ||८||
सा ददर्श तमायान्तं भास्करं लोकभावनम् |
विस्मिता चानवद्याङ्गी दृष्ट्वा तन्महदद्भुतम् ||९||
प्रकाशकर्मा तपनस्तस्यां गर्भं दधौ ततः |
अजीजनत्ततो वीरं सर्वशस्त्रभृतां वरम् ||१०||
आमुक्तकवचः श्रीमान्देवगर्भः श्रियावृतः ||१०||
सहजं कवचं बिभ्रत्कुण्डलोद्द्योतिताननः |
अजायत सुतः कर्णः सर्वलोकेषु विश्रुतः ||११||
प्रादाच्च तस्याः कन्यात्वं पुनः स परमद्युतिः |
दत्त्वा च ददतां श्रेष्ठो दिवमाचक्रमे ततः ||१२||
गूहमानापचारं तं बन्धुपक्षभयात्तदा |
उत्ससर्ज जले कुन्ती तं कुमारं सलक्षणम् ||१३||
तमुत्सृष्टं तदा गर्भं राधाभर्ता महायशाः |
पुत्रत्वे कल्पयामास सभार्यः सूतनन्दनः ||१४||
नामधेयं च चक्राते तस्य बालस्य तावुभौ |
वसुना सह जातोऽयं वसुषेणो भवत्विति ||१५||
स वर्धमानो बलवान्सर्वास्त्रेषूद्यतोऽभवत् |
आ पृष्ठतापादादित्यमुपतस्थे स वीर्यवान् ||१६||
यस्मिन्काले जपन्नास्ते स वीरः सत्यसङ्गरः |
नादेयं ब्राह्मणेष्वासीत्तस्मिन्काले महात्मनः ||१७||
तमिन्द्रो ब्राह्मणो भूत्वा भिक्षार्थं भूतभावनः |
कुण्डले प्रार्थयामास कवचं च महाद्युतिः ||१८||
उत्कृत्य विमनाः स्वाङ्गात्कवचं रुधिरस्रवम् |
कर्णस्तु कुण्डले छित्त्वा प्रायच्छत्स कृताञ्जलिः ||१९||
शक्तिं तस्मै ददौ शक्रः विस्मितो वाक्यमब्रवीत् |
देवासुरमनुष्याणां गन्धर्वोरगरक्षसाम् ||२०||
यस्मै क्षेप्स्यसि रुष्टः सन्सोऽनया न भविष्यति ||२०||
पुरा नाम तु तस्यासीद्वसुषेण इति श्रुतम् |
ततो वैकर्तनः कर्णः कर्मणा तेन सोऽभवत् ||२१||
१०५
वैशम्पायन उवाच||
रूपसत्त्वगुणोपेता धर्मारामा महाव्रता |
दुहिता कुन्तिभोजस्य कृते पित्रा स्वयंवरे ||१||
सिंहदंष्ट्रं गजस्कन्धमृषभाक्षं महाबलम् |
भूमिपालसहस्राणां मध्ये पाण्डुमविन्दत ||२||
स तया कुन्तिभोजस्य दुहित्रा कुरुनन्दनः |
युयुजेऽमितसौभाग्यः पौलोम्या मघवानिव ||३||
यात्वा देवव्रतेनापि मद्राणां पुटभेदनम् |
विश्रुता त्रिषु लोकेषु माद्री मद्रपतेः सुता ||४||
सर्वराजसु विख्याता रूपेणासदृशी भुवि |
पाण्डोरर्थे परिक्रीता धनेन महता तदा ||५||
विवाहं कारयामास भीष्मः पाण्डोर्महात्मनः ||५||
सिंहोरस्कं गजस्कन्धमृषभाक्षं मनस्विनम् |
पाण्डुं दृष्ट्वा नरव्याघ्रं व्यस्मयन्त नरा भुवि ||६||
कृतोद्वाहस्ततः पाण्डुर्बलोत्साहसमन्वितः |
जिगीषमाणो वसुधां ययौ शत्रूननेकशः ||७||
पूर्वमागस्कृतो गत्वा दशार्णाः समरे जिताः |
पाण्डुना नरसिंहेन कौरवाणां यशोभृता ||८||
ततः सेनामुपादाय पाण्डुर्नानाविधध्वजाम् |
प्रभूतहस्त्यश्वरथां पदातिगणसङ्कुलाम् ||९||
आगस्कृत्सर्ववीराणां वैरी सर्वमहीभृताम् |
गोप्ता मगधराष्ट्रस्य दार्वो राजगृहे हतः ||१०||
ततः कोशं समादाय वाहनानि बलानि च |
पाण्डुना मिथिलां गत्वा विदेहाः समरे जिताः ||११||
तथा काशिषु सुह्मेषु पुण्ड्रेषु भरतर्षभ |
स्वबाहुबलवीर्येण कुरूणामकरोद्यशः ||१२||
तं शरौघमहाज्वालमस्त्रार्चिषमरिंदमम् |
पाण्डुपावकमासाद्य व्यदह्यन्त नराधिपाः ||१३||
ते ससेनाः ससेनेन विध्वंसितबला नृपाः |
पाण्डुना वशगाः कृत्वा करकर्मसु योजिताः ||१४||
तेन ते निर्जिताः सर्वे पृथिव्यां सर्वपार्थिवाः |
तमेकं मेनिरे शूरं देवेष्विव पुरंदरम् ||१५||
तं कृताञ्जलयः सर्वे प्रणता वसुधाधिपाः |
उपाजग्मुर्धनं गृह्य रत्नानि विविधानि च ||१६||
मणिमुक्ताप्रवालं च सुवर्णं रजतं तथा |
गोरत्नान्यश्वरत्नानि रथरत्नानि कुञ्जरान् ||१७||
खरोष्ट्रमहिषांश्चैव यच्च किञ्चिदजाविकम् |
तत्सर्वं प्रतिजग्राह राजा नागपुराधिपः ||१८||
तदादाय ययौ पाण्डुः पुनर्मुदितवाहनः |
हर्षयिष्यन्स्वराष्ट्राणि पुरं च गजसाह्वयम् ||१९||
शन्तनो राजसिंहस्य भरतस्य च धीमतः |
प्रनष्टः कीर्तिजः शब्दः पाण्डुना पुनरुद्धृतः ||२०||
ये पुरा कुरुराष्ट्राणि जह्रुः कुरुधनानि च |
ते नागपुरसिंहेन पाण्डुना करदाः कृताः ||२१||
इत्यभाषन्त राजानो राजामात्याश्च सङ्गताः |
प्रतीतमनसो हृष्टाः पौरजानपदैः सह ||२२||
प्रत्युद्ययुस्तं सम्प्राप्तं सर्वे भीष्मपुरोगमाः |
ते नदूरमिवाध्वानं गत्वा नागपुरालयाः ||२३||
आवृतं ददृशुर्लोकं हृष्टा बहुविधैर्जनैः ||२३||
नानायानसमानीतै रत्नैरुच्चावचैस्तथा |
हस्त्यश्वरथरत्नैश्च गोभिरुष्ट्रैरथाविकैः ||२४||
नान्तं ददृशुरासाद्य भीष्मेण सह कौरवाः ||२४||
सोऽभिवाद्य पितुः पादौ कौसल्यानन्दवर्धनः |
यथार्हं मानयामास पौरजानपदानपि ||२५||
प्रमृद्य परराष्ट्राणि कृतार्थं पुनरागतम् |
पुत्रमासाद्य भीष्मस्तु हर्षादश्रूण्यवर्तयत् ||२६||
स तूर्यशतसङ्घानां भेरीणां च महास्वनैः |
हर्षयन्सर्वशः पौरान्विवेश गजसाह्वयम् ||२७||
१०६
वैशम्पायन उवाच||
धृतराष्ट्राभ्यनुज्ञातः स्वबाहुविजितं धनम् |
भीष्माय सत्यवत्यै च मात्रे चोपजहार सः ||१||
विदुराय च वै पाण्डुः प्रेषयामास तद्धनम् |
सुहृदश्चापि धर्मात्मा धनेन समतर्पयत् ||२||
ततः सत्यवतीं भीष्मः कौसल्यां च यशस्विनीम् |
शुभैः पाण्डुजितै रत्नैस्तोषयामास भारत ||३||
ननन्द माता कौसल्या तमप्रतिमतेजसम् |
जयन्तमिव पौलोमी परिष्वज्य नरर्षभम् ||४||
तस्य वीरस्य विक्रान्तैः सहस्रशतदक्षिणैः |
अश्वमेधशतैरीजे धृतराष्ट्रो महामखैः ||५||
सम्प्रयुक्तश्च कुन्त्या च माद्र्या च भरतर्षभ |
जिततन्द्रीस्तदा पाण्डुर्बभूव वनगोचरः ||६||
हित्वा प्रासादनिलयं शुभानि शयनानि च |
अरण्यनित्यः सततं बभूव मृगयापरः ||७||
स चरन्दक्षिणं पार्श्वं रम्यं हिमवतो गिरेः |
उवास गिरिपृष्ठेषु महाशालवनेषु च ||८||
रराज कुन्त्या माद्र्या च पाण्डुः सह वने वसन् |
करेण्वोरिव मध्यस्थः श्रीमान्पौरंदरो गजः ||९||
भारतं सह भार्याभ्यां बाणखड्गधनुर्धरम् |
विचित्रकवचं वीरं परमास्त्रविदं नृपम् ||१०||
देवोऽयमित्यमन्यन्त चरन्तं वनवासिनः ||१०||
तस्य कामांश्च भोगांश्च नरा नित्यमतन्द्रिताः |
उपजह्रुर्वनान्तेषु धृतराष्ट्रेण चोदिताः ||११||
अथ पारशवीं कन्यां देवकस्य महीपतेः |
रूपयौवनसम्पन्नां स शुश्रावापगासुतः ||१२||
ततस्तु वरयित्वा तामानाय्य पुरुषर्षभः |
विवाहं कारयामास विदुरस्य महामतेः ||१३||
तस्यां चोत्पादयामास विदुरः कुरुनन्दनः |
पुत्रान्विनयसम्पन्नानात्मनः सदृशान्गुणैः ||१४||
१०७
वैशम्पायन उवाच||
ततः पुत्रशतं जज्ञे गान्धार्यां जनमेजय |
धृतराष्ट्रस्य वैश्यायामेकश्चापि शतात्परः ||१||
पाण्डोः कुन्त्यां च माद्र्यां च पञ्च पुत्रा महारथाः |
देवेभ्यः समपद्यन्त सन्तानाय कुलस्य वै ||२||
जनमेजय उवाच||
कथं पुत्रशतं जज्ञे गान्धार्यां द्विजसत्तम |
कियता चैव कालेन तेषामायुश्च किं परम् ||३||
कथं चैकः स वैश्यायां धृतराष्ट्रसुतोऽभवत् |
कथं च सदृशीं भार्यां गान्धारीं धर्मचारिणीम् ||४||
आनुकूल्ये वर्तमानां धृतराष्ट्रोऽत्यवर्तत ||४||
कथं च शप्तस्य सतः पाण्डोस्तेन महात्मना |
समुत्पन्ना दैवतेभ्यः पञ्च पुत्रा महारथाः ||५||
एतद्विद्वन्यथावृत्तं विस्तरेण तपोधन |
कथयस्व न मे तृप्तिः कथ्यमानेषु बन्धुषु ||६||
वैशम्पायन उवाच||
क्षुच्छ्रमाभिपरिग्लानं द्वैपायनमुपस्थितम् |
तोषयामास गान्धारी व्यासस्तस्यै वरं ददौ ||७||
सा वव्रे सदृशं भर्तुः पुत्राणां शतमात्मनः |
ततः कालेन सा गर्भं धृतराष्ट्रादथाग्रहीत् ||८||
संवत्सरद्वयं तं तु गान्धारी गर्भमाहितम् |
अप्रजा धारयामास ततस्तां दुःखमाविशत् ||९||
श्रुत्वा कुन्तीसुतं जातं बालार्कसमतेजसम् |
उदरस्यात्मनः स्थैर्यमुपलभ्यान्वचिन्तयत् ||१०||
अज्ञातं धृतराष्ट्रस्य यत्नेन महता ततः |
सोदरं पातयामास गान्धारी दुःखमूर्च्छिता ||११||
ततो जज्ञे मांसपेशी लोहाष्ठीलेव संहता |
द्विवर्षसम्भृतां कुक्षौ तामुत्स्रष्टुं प्रचक्रमे ||१२||
अथ द्वैपायनो ज्ञात्वा त्वरितः समुपागमत् |
तां स मांसमयीं पेशीं ददर्श जपतां वरः ||१३||
ततोऽब्रवीत्सौबलेयीं किमिदं ते चिकीर्षितम् |
सा चात्मनो मतं सत्यं शशंस परमर्षये ||१४||
ज्येष्ठं कुन्तीसुतं जातं श्रुत्वा रविसमप्रभम् |
दुःखेन परमेणेदमुदरं पातितं मया ||१५||
शतं च किल पुत्राणां वितीर्णं मे त्वया पुरा |
इयं च मे मांसपेशी जाता पुत्रशताय वै ||१६||
व्यास उवाच||
एवमेतत्सौबलेयि नैतज्जात्वन्यथा भवेत् |
वितथं नोक्तपूर्वं मे स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा ||१७||
घृतपूर्णं कुण्डशतं क्षिप्रमेव विधीयताम् |
शीताभिरद्भिरष्ठीलामिमां च परिषिञ्चत ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
सा सिच्यमाना अष्ठीला अभवच्छतधा तदा |
अङ्गुष्ठपर्वमात्राणां गर्भाणां पृथगेव तु ||१९||
एकाधिकशतं पूर्णं यथायोगं विशां पते |
मांसपेश्यास्तदा राजन्क्रमशः कालपर्ययात् ||२०||
ततस्तांस्तेषु कुण्डेषु गर्भानवदधे तदा |
स्वनुगुप्तेषु देशेषु रक्षां च व्यदधात्ततः ||२१||
शशास चैव भगवान्कालेनैतावता पुनः |
विघट्टनीयान्येतानि कुण्डानीति स्म सौबलीम् ||२२||
इत्युक्त्वा भगवान्व्यासस्तथा प्रतिविधाय च |
जगाम तपसे धीमान्हिमवन्तं शिलोच्चयम् ||२३||
जज्ञे क्रमेण चैतेन तेषां दुर्योधनो नृपः |
जन्मतस्तु प्रमाणेन ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः ||२४||
जातमात्रे सुते तस्मिन्धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम् |
समानीय बहून्विप्रान्भीष्मं विदुरमेव च ||२५||
युधिष्ठिरो राजपुत्रो ज्येष्ठो नः कुलवर्धनः |
प्राप्तः स्वगुणतो राज्यं न तस्मिन्वाच्यमस्ति नः ||२६||
अयं त्वनन्तरस्तस्मादपि राजा भविष्यति |
एतद्धि ब्रूत मे सत्यं यदत्र भविता ध्रुवम् ||२७||
वाक्यस्यैतस्य निधने दिक्षु सर्वासु भारत |
क्रव्यादाः प्राणदन्घोराः शिवाश्चाशिवशंसिनः ||२८||
लक्षयित्वा निमित्तानि तानि घोराणि सर्वशः |
तेऽब्रुवन्ब्राह्मणा राजन्विदुरश्च महामतिः ||२९||
व्यक्तं कुलान्तकरणो भवितैष सुतस्तव |
तस्य शान्तिः परित्यागे पुष्ट्या त्वपनयो महान् ||३०||
शतमेकोनमप्यस्तु पुत्राणां ते महीपते |
एकेन कुरु वै क्षेमं लोकस्य च कुलस्य च ||३१||
त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् |
ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ||३२||
स तथा विदुरेणोक्तस्तैश्च सर्वैर्द्विजोत्तमैः |
न चकार तथा राजा पुत्रस्नेहसमन्वितः ||३३||
ततः पुत्रशतं सर्वं धृतराष्ट्रस्य पार्थिव |
मासमात्रेण सञ्जज्ञे कन्या चैका शताधिका ||३४||
गान्धार्यां क्लिश्यमानायामुदरेण विवर्धता |
धृतराष्ट्रं महाबाहुं वैश्या पर्यचरत्किल ||३५||
तस्मिन्संवत्सरे राजन्धृतराष्ट्रान्महायशाः |
जज्ञे धीमांस्ततस्तस्यां युयुत्सुः करणो नृप ||३६||
एवं पुत्रशतं जज्ञे धृतराष्ट्रस्य धीमतः |
महारथानां वीराणां कन्या चैकाथ दुःशला ||३७||
१०८
जनमेजय उवाच||
ज्येष्ठानुज्येष्ठतां तेषां नामधेयानि चाभिभो |
धृतराष्ट्रस्य पुत्राणामानुपूर्व्येण कीर्तय ||१||
वैशम्पायन उवाच||
दुर्योधनो युयुत्सुश्च राजन्दुःशासनस्तथा |
दुःसहो दुःशलश्चैव जलसन्धः समः सहः ||२||
विन्दानुविन्दौ दुर्धर्षः सुबाहुर्दुष्प्रधर्षणः |
दुर्मर्षणो दुर्मुखश्च दुष्कर्णः कर्ण एव च ||३||
विविंशतिर्विकर्णश्च जलसन्धः सुलोचनः |
चित्रोपचित्रौ चित्राक्षश्चारुचित्रः शरासनः ||४||
दुर्मदो दुष्प्रगाहश्च विवित्सुर्विकटः समः |
ऊर्णनाभः सुनाभश्च तथा नन्दोपनन्दकौ ||५||
सेनापतिः सुषेणश्च कुण्डोदरमहोदरौ |
चित्रबाणश्चित्रवर्मा सुवर्मा दुर्विमोचनः ||६||
अयोबाहुर्महाबाहुश्चित्राङ्गश्चित्रकुण्डलः |
भीमवेगो भीमबलो बलाकी बलवर्धनः ||७||
उग्रायुधो भीमकर्मा कनकायुर्दृढायुधः |
दृढवर्मा दृढक्षत्रः सोमकीर्तिरनूदरः ||८||
दृढसन्धो जरासन्धः सत्यसन्धः सदःसुवाक् |
उग्रश्रवा अश्वसेनः सेनानीर्दुष्पराजयः ||९||
अपराजितः पण्डितको विशालाक्षो दुरावरः |
दृढहस्तः सुहस्तश्च वातवेगसुवर्चसौ ||१०||
आदित्यकेतुर्बह्वाशी नागदन्तोग्रयायिनौ |
कवची निषङ्गी पाशी च दण्डधारो धनुर्ग्रहः ||११||
उग्रो भीमरथो वीरो वीरबाहुरलोलुपः |
अभयो रौद्रकर्मा च तथा दृढरथस्त्रयः ||१२||
अनाधृष्यः कुण्डभेदी विरावी दीर्घलोचनः |
दीर्घबाहुर्महाबाहुर्व्यूढोरुः कनकध्वजः ||१३||
कुण्डाशी विरजाश्चैव दुःशला च शताधिका |
एतदेकशतं राजन्कन्या चैका प्रकीर्तिता ||१४||
नामधेयानुपूर्व्येण विद्धि जन्मक्रमं नृप |
सर्वे त्वतिरथाः शूराः सर्वे युद्धविशारदाः ||१५||
सर्वे वेदविदश्चैव राजशास्त्रेषु कोविदाः |
सर्वे संसर्गविद्यासु विद्याभिजनशोभिनः ||१६||
सर्वेषामनुरूपाश्च कृता दारा महीपते |
धृतराष्ट्रेण समये समीक्ष्य विधिवत्तदा ||१७||
दुःशलां समये राजा सिन्धुराजाय भारत |
जयद्रथाय प्रददौ सौबलानुमते तदा ||१८||
१०९
जनमेजय उवाच||
कथितो धार्तराष्ट्राणामार्षः सम्भव उत्तमः |
अमानुषो मानुषाणां भवता ब्रह्मवित्तम ||१||
नामधेयानि चाप्येषां कथ्यमानानि भागशः |
त्वत्तः श्रुतानि मे ब्रह्मन्पाण्डवानां तु कीर्तय ||२||
ते हि सर्वे महात्मानो देवराजपराक्रमाः |
त्वयैवांशावतरणे देवभागाः प्रकीर्तिताः ||३||
तस्मादिच्छाम्यहं श्रोतुमतिमानुषकर्मणाम् |
तेषामाजननं सर्वं वैशम्पायन कीर्तय ||४||
वैशम्पायन उवाच||
राजा पाण्डुर्महारण्ये मृगव्यालनिषेविते |
वने मैथुनकालस्थं ददर्श मृगयूथपम् ||५||
ततस्तां च मृगीं तं च रुक्मपुङ्खैः सुपत्रिभिः |
निर्बिभेद शरैस्तीक्ष्णैः पाण्डुः पञ्चभिराशुगैः ||६||
स च राजन्महातेजा ऋषिपुत्रस्तपोधनः |
भार्यया सह तेजस्वी मृगरूपेण सङ्गतः ||७||
संसक्तस्तु तया मृग्या मानुषीमीरयन्गिरम् |
क्षणेन पतितो भूमौ विललापाकुलेन्द्रियः ||८||
मृग उवाच||
काममन्युपरीतापि बुद्ध्यङ्गरहितापि च |
वर्जयन्ति नृशंसानि पापेष्वभिरता नराः ||९||
न विधिं ग्रसते प्रज्ञा प्रज्ञां तु ग्रसते विधिः |
विधिपर्यागतानर्थान्प्रज्ञा न प्रतिपद्यते ||१०||
शश्वद्धर्मात्मनां मुख्ये कुले जातस्य भारत |
कामलोभाभिभूतस्य कथं ते चलिता मतिः ||११||
पाण्डुरुवाच||
शत्रूणां या वधे वृत्तिः सा मृगाणां वधे स्मृता |
राज्ञां मृग न मां मोहात्त्वं गर्हयितुमर्हसि ||१२||
अच्छद्मनामायया च मृगाणां वध इष्यते |
स एव धर्मो राज्ञां तु तद्विद्वान्किं नु गर्हसे ||१३||
अगस्त्यः सत्रमासीनश्चचार मृगयामृषिः |
आरण्यान्सर्वदैवत्यान्मृगान्प्रोक्ष्य महावने ||१४||
प्रमाणदृष्टधर्मेण कथमस्मान्विगर्हसे |
अगस्त्यस्याभिचारेण युष्माकं वै वपा हुता ||१५||
मृग उवाच||
न रिपून्वै समुद्दिश्य विमुञ्चन्ति पुरा शरान् |
रन्ध्र एषां विशेषेण वधकालः प्रशस्यते ||१६||
पाण्डुरुवाच||
प्रमत्तमप्रमत्तं वा विवृतं घ्नन्ति चौजसा |
उपायैरिषुभिस्तीक्ष्णैः कस्मान्मृग विगर्हसे ||१७||
मृग उवाच||
नाहं घ्नन्तं मृगान्राजन्विगर्हे आत्मकारणात् |
मैथुनं तु प्रतीक्ष्यं मे स्यात्त्वयेहानृशंसतः ||१८||
सर्वभूतहिते काले सर्वभूतेप्सिते तथा |
को हि विद्वान्मृगं हन्याच्चरन्तं मैथुनं वने ||१९||
पुरुषार्थफलं कान्तं यत्त्वया वितथं कृतम् ||१९||
पौरवाणामृषीणां च तेषामक्लिष्टकर्मणाम् |
वंशे जातस्य कौरव्य नानुरूपमिदं तव ||२०||
नृशंसं कर्म सुमहत्सर्वलोकविगर्हितम् |
अस्वर्ग्यमयशस्यं च अधर्मिष्ठं च भारत ||२१||
स्त्रीभोगानां विशेषज्ञः शास्त्रधर्मार्थतत्त्ववित् |
नार्हस्त्वं सुरसङ्काश कर्तुमस्वर्ग्यमीदृशम् ||२२||
त्वया नृशंसकर्तारः पापाचाराश्च मानवाः |
निग्राह्याः पार्थिवश्रेष्ठ त्रिवर्गपरिवर्जिताः ||२३||
किं कृतं ते नरश्रेष्ठ निघ्नतो मामनागसम् |
मुनिं मूलफलाहारं मृगवेषधरं नृप ||२४||
वसमानमरण्येषु नित्यं शमपरायणम् ||२४||
त्वयाहं हिंसितो यस्मात्तस्मात्त्वामप्यसंशयम् |
द्वयोर्नृशंसकर्तारमवशं काममोहितम् ||२५||
जीवितान्तकरो भाव एवमेवागमिष्यति ||२५||
अहं हि किंदमो नाम तपसाप्रतिमो मुनिः |
व्यपत्रपन्मनुष्याणां मृग्यां मैथुनमाचरम् ||२६||
मृगो भूत्वा मृगैः सार्धं चरामि गहने वने |
न तु ते ब्रह्महत्येयं भविष्यत्यविजानतः ||२७||
मृगरूपधरं हत्वा मामेवं काममोहितम् ||२७||
अस्य तु त्वं फलं मूढ प्राप्स्यसीदृशमेव हि |
प्रियया सह संवासं प्राप्य कामविमोहितः ||२८||
त्वमप्यस्यामवस्थायां प्रेतलोकं गमिष्यसि ||२८||
अन्तकाले च संवासं यया गन्तासि कान्तया |
प्रेतराजवशं प्राप्तं सर्वभूतदुरत्ययम् ||२९||
भक्त्या मतिमतां श्रेष्ठ सैव त्वामनुयास्यति ||२९||
वर्तमानः सुखे दुःखं यथाहं प्रापितस्त्वया |
तथा सुखं त्वां सम्प्राप्तं दुःखमभ्यागमिष्यति ||३०||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा सुदुःखार्तो जीवितात्स व्ययुज्यत |
मृगः पाण्डुश्च शोकार्तः क्षणेन समपद्यत ||३१||
११०
वैशम्पायन उवाच||
तं व्यतीतमतिक्रम्य राजा स्वमिव बान्धवम् |
सभार्यः शोकदुःखार्तः पर्यदेवयदातुरः ||१||
पाण्डुरुवाच||
सतामपि कुले जाताः कर्मणा बत दुर्गतिम् |
प्राप्नुवन्त्यकृतात्मानः कामजालविमोहिताः ||२||
शश्वद्धर्मात्मना जातो बाल एव पिता मम |
जीवितान्तमनुप्राप्तः कामात्मैवेति नः श्रुतम् ||३||
तस्य कामात्मनः क्षेत्रे राज्ञः संयतवागृषिः |
कृष्णद्वैपायनः साक्षाद्भगवान्मामजीजनत् ||४||
तस्याद्य व्यसने बुद्धिः सञ्जातेयं ममाधमा |
त्यक्तस्य देवैरनयान्मृगयायां दुरात्मनः ||५||
मोक्षमेव व्यवस्यामि बन्धो हि व्यसनं महत् |
सुवृत्तिमनुवर्तिष्ये तामहं पितुरव्ययाम् ||६||
अतीव तपसात्मानं योजयिष्याम्यसंशयम् ||६||
तस्मादेकोऽहमेकाहमेकैकस्मिन्वनस्पतौ |
चरन्भैक्षं मुनिर्मुण्डश्चरिष्यामि महीमिमाम् ||७||
पांसुना समवच्छन्नः शून्यागारप्रतिश्रयः |
वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रियः ||८||
न शोचन्न प्रहृष्यंश्च तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः |
निराशीर्निर्नमस्कारो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः ||९||
न चाप्यवहसन्कञ्चिन्न कुर्वन्भ्रुकुटीं क्वचित् |
प्रसन्नवदनो नित्यं सर्वभूतहिते रतः ||१०||
जङ्गमाजङ्गमं सर्वमविहिंसंश्चतुर्विधम् |
स्वासु प्रजास्विव सदा समः प्राणभृतां प्रति ||११||
एककालं चरन्भैक्षं कुलानि द्वे च पञ्च च |
असम्भवे वा भैक्षस्य चरन्ननशनान्यपि ||१२||
अल्पमल्पं यथाभोज्यं पूर्वलाभेन जातु चित् |
नित्यं नातिचरँल्लाभे अलाभे सप्त पूरयन् ||१३||
वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकमुक्षतः |
नाकल्याणं न कल्याणं प्रध्यायन्नुभयोस्तयोः ||१४||
न जिजीविषुवत्किञ्चिन्न मुमूर्षुवदाचरन् |
मरणं जीवितं चैव नाभिनन्दन्न च द्विषन् ||१५||
याः काश्चिज्जीवता शक्याः कर्तुमभ्युदयक्रियाः |
ताः सर्वाः समतिक्रम्य निमेषादिष्ववस्थितः ||१६||
तासु सर्वास्ववस्थासु त्यक्तसर्वेन्द्रियक्रियः |
सम्परित्यक्तधर्मात्मा सुनिर्णिक्तात्मकल्मषः ||१७||
निर्मुक्तः सर्वपापेभ्यो व्यतीतः सर्ववागुराः |
न वशे कस्यचित्तिष्ठन्सधर्मा मातरिश्वनः ||१८||
एतया सततं वृत्त्या चरन्नेवम्प्रकारया |
देहं सन्धारयिष्यामि निर्भयं मार्गमास्थितः ||१९||
नाहं श्वाचरिते मार्गे अवीर्यकृपणोचिते |
स्वधर्मात्सततापेते रमेयं वीर्यवर्जितः ||२०||
सत्कृतोऽसक्तृतो वापि योऽन्यां कृपणचक्षुषा |
उपैति वृत्तिं कामात्मा स शुनां वर्तते पथि ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा सुदुःखार्तो निःश्वासपरमो नृपः |
अवेक्षमाणः कुन्तीं च माद्रीं च समभाषत ||२२||
कौसल्या विदुरः क्षत्ता राजा च सह बन्धुभिः |
आर्या सत्यवती भीष्मस्ते च राजपुरोहिताः ||२३||
ब्राह्मणाश्च महात्मानः सोमपाः संशितव्रताः |
पौरवृद्धाश्च ये तत्र निवसन्त्यस्मदाश्रयाः ||२४||
प्रसाद्य सर्वे वक्तव्याः पाण्डुः प्रव्रजितो वनम् ||२४||
निशम्य वचनं भर्तुर्वनवासे धृतात्मनः |
तत्समं वचनं कुन्ती माद्री च समभाषताम् ||२५||
अन्येऽपि ह्याश्रमाः सन्ति ये शक्या भरतर्षभ |
आवाभ्यां धर्मपत्नीभ्यां सह तप्त्वा तपो महत् ||२६||
त्वमेव भविता सार्थः स्वर्गस्यापि न संशयः ||२६||
प्रणिधायेन्द्रियग्रामं भर्तृलोकपरायणे |
त्यक्तकामसुखे ह्यावां तप्स्यावो विपुलं तपः ||२७||
यदि आवां महाप्राज्ञ त्यक्ष्यसि त्वं विशां पते |
अद्यैवावां प्रहास्यावो जीतिवं नात्र संशयः ||२८||
पाण्डुरुवाच||
यदि व्यवसितं ह्येतद्युवयोर्धर्मसंहितम् |
स्ववृत्तिमनुवर्तिष्ये तामहं पितुरव्ययाम् ||२९||
त्यक्तग्राम्यसुखाचारस्तप्यमानो महत्तपः |
वल्कली फलमूलाशी चरिष्यामि महावने ||३०||
अग्निं जुह्वन्नुभौ कालावुभौ कालावुपस्पृशन् |
कृशः परिमिताहारश्चीरचर्मजटाधरः ||३१||
शीतवातातपसहः क्षुत्पिपासाश्रमान्वितः |
तपसा दुश्चरेणेदं शरीरमुपशोषयन् ||३२||
एकान्तशीली विमृशन्पक्वापक्वेन वर्तयन् |
पितृन्देवांश्च वन्येन वाग्भिरद्भिश्च तर्पयन् ||३३||
वानप्रस्थजनस्यापि दर्शनं कुलवासिनाम् |
नाप्रियाण्याचरञ्जातु किं पुनर्ग्रामवासिनाम् ||३४||
एवमारण्यशास्त्राणामुग्रमुग्रतरं विधिम् |
काङ्क्षमाणोऽहमासिष्ये देहस्यास्य समापनात् ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
इत्येवमुक्त्वा भार्ये ते राजा कौरववंशजः |
ततश्चूडामणिं निष्कमङ्गदे कुण्डलानि च ||३६||
वासांसि च महार्हाणि स्त्रीणामाभरणानि च ||३६||
प्रदाय सर्वं विप्रेभ्यः पाण्डुः पुनरभाषत |
गत्वा नागपुरं वाच्यं पाण्डुः प्रव्रजितो वनम् ||३७||
अर्थं कामं सुखं चैव रतिं च परमात्मिकाम् |
प्रतस्थे सर्वमुत्सृज्य सभार्यः कुरुपुङ्गवः ||३८||
ततस्तस्यानुयात्राणि ते चैव परिचारकाः |
श्रुत्वा भरतसिंहस्य विविधाः करुणा गिरः ||३९||
भीममार्तस्वरं कृत्वा हाहेति परिचुक्रुशुः ||३९||
उष्णमश्रु विमुञ्चन्तस्तं विहाय महीपतिम् |
ययुर्नागपुरं तूर्णं सर्वमादाय तद्वचः ||४०||
श्रुत्वा च तेभ्यस्तत्सर्वं यथावृत्तं महावने |
धृतराष्ट्रो नरश्रेष्ठः पाण्डुमेवान्वशोचत ||४१||
राजपुत्रस्तु कौरव्यः पाण्डुर्मूलफलाशनः |
जगाम सह भार्याभ्यां ततो नागसभं गिरिम् ||४२||
स चैत्ररथमासाद्य वारिषेणमतीत्य च |
हिमवन्तमतिक्रम्य प्रययौ गन्धमादनम् ||४३||
रक्ष्यमाणो महाभूतैः सिद्धैश्च परमर्षिभिः |
उवास स तदा राजा समेषु विषमेषु च ||४४||
इन्द्रद्युम्नसरः प्राप्य हंसकूटमतीत्य च |
शतशृङ्गे महाराज तापसः समपद्यत ||४५||
१११
वैशम्पायन उवाच||
तत्रापि तपसि श्रेष्ठे वर्तमानः स वीर्यवान् |
सिद्धचारणसङ्घानां बभूव प्रियदर्शनः ||१||
शुश्रूषुरनहंवादी संयतात्मा जितेन्द्रियः |
स्वर्गं गन्तुं पराक्रान्तः स्वेन वीर्येण भारत ||२||
केषाञ्चिदभवद्भ्राता केषाञ्चिदभवत्सखा |
ऋषयस्त्वपरे चैनं पुत्रवत्पर्यपालयन् ||३||
स तु कालेन महता प्राप्य निष्कल्मषं तपः |
ब्रह्मर्षिसदृशः पाण्डुर्बभूव भरतर्षभ ||४||
स्वर्गपारं तितीर्षन्स शतशृङ्गादुदङ्मुखः |
प्रतस्थे सह पत्नीभ्यामब्रुवंस्तत्र तापसाः ||५||
उपर्युपरि गच्छन्तः शैलराजमुदङ्मुखाः ||५||
दृष्टवन्तो गिरेरस्य दुर्गान्देशान्बहून्वयम् |
आक्रीडभूतान्देवानां गन्धर्वाप्सरसां तथा ||६||
उद्यानानि कुबेरस्य समानि विषमाणि च |
महानदीनितम्बांश्च दुर्गांश्च गिरिगह्वरान् ||७||
सन्ति नित्यहिमा देशा निर्वृक्षमृगपक्षिणः |
सन्ति केचिन्महावर्षा दुर्गाः केचिद्दुरासदाः ||८||
अतिक्रामेन्न पक्षी यान्कुत एवेतरे मृगाः |
वायुरेकोऽतिगाद्यत्र सिद्धाश्च परमर्षयः ||९||
गच्छन्त्यौ शैलराजेऽस्मिन्राजपुत्र्यौ कथं त्विमे |
न सीदेतामदुःखार्हे मा गमो भरतर्षभ ||१०||
पाण्डुरुवाच||
अप्रजस्य महाभागा न द्वारं परिचक्षते |
स्वर्गे तेनाभितप्तोऽहमप्रजस्तद्ब्रवीमि वः ||११||
ऋणैश्चतुर्भिः संयुक्ता जायन्ते मनुजा भुवि |
पितृदेवर्षिमनुजदेयैः शतसहस्रशः ||१२||
एतानि तु यथाकालं यो न बुध्यति मानवः |
न तस्य लोकाः सन्तीति धर्मविद्भिः प्रतिष्ठितम् ||१३||
यज्ञैश्च देवान्प्रीणाति स्वाध्यायतपसा मुनीन् |
पुत्रैः श्राद्धैः पितृंश्चापि आनृशंस्येन मानवान् ||१४||
ऋषिदेवमनुष्याणां परिमुक्तोऽस्मि धर्मतः |
पित्र्यादृणादनिर्मुक्तस्तेन तप्ये तपोधनाः ||१५||
देहनाशे ध्रुवो नाशः पितृणामेष निश्चयः |
इह तस्मात्प्रजाहेतोः प्रजायन्ते नरोत्तमाः ||१६||
यथैवाहं पितुः क्षेत्रे सृष्टस्तेन महात्मना |
तथैवास्मिन्मम क्षेत्रे कथं वै सम्भवेत्प्रजा ||१७||
तापसा ऊचुः||
अस्ति वै तव धर्मात्मन्विद्म देवोपमं शुभम् |
अपत्यमनघं राजन्वयं दिव्येन चक्षुषा ||१८||
दैवदिष्टं नरव्याघ्र कर्मणेहोपपादय |
अक्लिष्टं फलमव्यग्रो विन्दते बुद्धिमान्नरः ||१९||
तस्मिन्दृष्टे फले तात प्रयत्नं कर्तुमर्हसि |
अपत्यं गुणसम्पन्नं लब्ध्वा प्रीतिमवाप्स्यसि ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
तच्छ्रुत्वा तापसवचः पाण्डुश्चिन्तापरोऽभवत् |
आत्मनो मृगशापेन जानन्नुपहतां क्रियाम् ||२१||
सोऽब्रवीद्विजने कुन्तीं धर्मपत्नीं यशस्विनीम् |
अपत्योत्पादने योगमापदि प्रसमर्थयन् ||२२||
अपत्यं नाम लोकेषु प्रतिष्ठा धर्मसंहिता |
इति कुन्ति विदुर्धीराः शाश्वतं धर्ममादितः ||२३||
इष्टं दत्तं तपस्तप्तं नियमश्च स्वनुष्ठितः |
सर्वमेवानपत्यस्य न पावनमिहोच्यते ||२४||
सोऽहमेवं विदित्वैतत्प्रपश्यामि शुचिस्मिते |
अनपत्यः शुभाँल्लोकान्नावाप्स्यामीति चिन्तयन् ||२५||
मृगाभिशापान्नष्टं मे प्रजनं ह्यकृतात्मनः |
नृशंसकारिणो भीरु यथैवोपहतं तथा ||२६||
इमे वै बन्धुदायादाः षट्पुत्रा धर्मदर्शने |
षडेवाबन्धुदायादाः पुत्रास्ताञ्शृणु मे पृथे ||२७||
स्वयञ्जातः प्रणीतश्च परिक्रीतश्च यः सुतः |
पौनर्भवश्च कानीनः स्वैरिण्यां यश्च जायते ||२८||
दत्तः क्रीतः कृत्रिमश्च उपगच्छेत्स्वयं च यः |
सहोढो जातरेताश्च हीनयोनिधृतश्च यः ||२९||
पूर्वपूर्वतमाभावे मत्वा लिप्सेत वै सुतम् |
उत्तमादवराः पुंसः काङ्क्षन्ते पुत्रमापदि ||३०||
अपत्यं धर्मफलदं श्रेष्ठं विन्दन्ति साधवः |
आत्मशुक्रादपि पृथे मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ||३१||
तस्मात्प्रहेष्याम्यद्य त्वां हीनः प्रजननात्स्वयम् |
सदृशाच्छ्रेयसो वा त्वं विद्ध्यपत्यं यशस्विनि ||३२||
शृणु कुन्ति कथां चेमां शारदण्डायनीं प्रति |
या वीरपत्नी गुरुभिर्नियुक्तापत्यजन्मनि ||३३||
पुष्पेण प्रयता स्नाता निशि कुन्ति चतुष्पथे |
वरयित्वा द्विजं सिद्धं हुत्वा पुंसवनेऽनलम् ||३४||
कर्मण्यवसिते तस्मिन्सा तेनैव सहावसत् |
तत्र त्रीञ्जनयामास दुर्जयादीन्महारथान् ||३५||
तथा त्वमपि कल्याणि ब्राह्मणात्तपसाधिकात् |
मन्नियोगाद्यत क्षिप्रमपत्योत्पादनं प्रति ||३६||
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
0 टिप्पणियाँ
If you have any Misunderstanding Please let me know