महाभारते विराटपर्वम्

 

          ||४ महाभारते विराटपर्वम् ||

 

              वैराटपर्व

                  १

जनमेजय उवाच||

कथं विराटनगरे मम पूर्वपितामहाः |

अज्ञातवासमुषिता दुर्योधनभयार्दिताः ||१||

वैशम्पायन उवाच||

तथा तु स वराँल्लब्ध्वा धर्माद्धर्मभृतां वरः |

गत्वाश्रमं ब्राह्मणेभ्य आचख्यौ सर्वमेव तत् ||२||

कथयित्वा तु तत्सर्वं ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठिरः |

अरणीसहितं तस्मै ब्राह्मणाय न्यवेदयत् ||३||

ततो युधिष्ठिरो राजा धर्मपुत्रो महामनाः |

संनिवर्त्यानुजान्सर्वानिति होवाच भारत ||४||

द्वादशेमानि वर्षाणि राष्ट्राद्विप्रोषिता वयम् |

त्रयोदशोऽयं सम्प्राप्तः कृच्छ्रः परमदुर्वसः ||५||

स साधु कौन्तेय इतो वासमर्जुन रोचय |

यत्रेमा वसतीः सर्वा वसेमाविदिताः परैः ||६||

अर्जुन उवाच||

तस्यैव वरदानेन धर्मस्य मनुजाधिप |

अज्ञाता विचरिष्यामो नराणां भरतर्षभ ||७||

किं तु वासाय राष्ट्राणि कीर्तयिष्यामि कानिचित् |

रमणीयानि गुप्तानि तेषां किञ्चित्स्म रोचय ||८||

सन्ति रम्या जनपदा बह्वन्नाः परितः कुरून् |

पाञ्चालाश्चेदिमत्स्याश्च शूरसेनाः पटच्चराः ||९||

दशार्णा नवराष्ट्रं च मल्लाः शाल्वा युगन्धराः ||९||

एतेषां कतमो राजन्निवासस्तव रोचते |

वत्स्यामो यत्र राजेन्द्र संवत्सरमिमं वयम् ||१०||

युधिष्ठिर उवाच||

एवमेतन्महाबाहो यथा स भगवान्प्रभुः |

अब्रवीत्सर्वभूतेशस्तत्तथा न तदन्यथा ||११||

अवश्यं त्वेव वासार्थं रमणीयं शिवं सुखम् |

संमन्त्र्य सहितैः सर्वैर्द्रष्टव्यमकुतोभयम् ||१२||

मत्स्यो विराटो बलवानभिरक्षेत्स पाण्डवान् |

धर्मशीलो वदान्यश्च वृद्धश्च सुमहाधनः ||१३||

विराटनगरे तात संवत्सरमिमं वयम् |

कुर्वन्तस्तस्य कर्माणि विहरिष्याम भारत ||१४||

यानि यानि च कर्माणि तस्य शक्ष्यामहे वयम् |

कर्तुं यो यत्स तत्कर्म ब्रवीतु कुरुनन्दनाः ||१५||

अर्जुन उवाच||

नरदेव कथं कर्म राष्ट्रे तस्य करिष्यसि |

विराटनृपतेः साधो रंस्यसे केन कर्मणा ||१६||

मृदुर्वदान्यो ह्रीमांश्च धार्मिकः सत्यविक्रमः |

राजंस्त्वमापदा क्लिष्टः किं करिष्यसि पाण्डव ||१७||

न दुःखमुचितं किञ्चिद्राजन्वेद यथा जनः |

स इमामापदं प्राप्य कथं घोरां तरिष्यसि ||१८||

युधिष्ठिर उवाच||

शृणुध्वं यत्करिष्यामि कर्म वै कुरुनन्दनाः |

विराटमनुसम्प्राप्य राजानं पुरुषर्षभम् ||१९||

सभास्तारो भविष्यामि तस्य राज्ञो महात्मनः |

कङ्को नाम द्विजो भूत्वा मताक्षः प्रियदेविता ||२०||

वैडूर्यान्काञ्चनान्दान्तान्फलैर्ज्योतीरसैः सह |

कृष्णाक्षाँल्लोहिताक्षांश्च निर्वर्त्स्यामि मनोरमान् ||२१||

आसं युधिष्ठिरस्याहं पुरा प्राणसमः सखा |

इति वक्ष्यामि राजानं यदि मामनुयोक्ष्यते ||२२||

इत्येतद्वो मयाख्यातं विहरिष्याम्यहं यथा |

वृकोदर विराटे त्वं रंस्यसे केन कर्मणा ||२३||

                  २

भीम उवाच||

पौरोगवो ब्रुवाणोऽहं बल्लवो नाम नामतः |

उपस्थास्यामि राजानं विराटमिति मे मतिः ||१||

सूपानस्य करिष्यामि कुशलोऽस्मि महानसे |

कृतपूर्वाणि यैरस्य व्यञ्जनानि सुशिक्षितैः ||२||

तानप्यभिभविष्यामि प्रीतिं सञ्जनयन्नहम् ||२||

आहरिष्यामि दारूणां निचयान्महतोऽपि च |

तत्प्रेक्ष्य विपुलं कर्म राजा प्रीतो भविष्यति ||३||

द्विपा वा बलिनो राजन्वृषभा वा महाबलाः |

विनिग्राह्या यदि मया निग्रहीष्यामि तानपि ||४||

ये च केचिन्नियोत्स्यन्ति समाजेषु नियोधकाः |

तानहं निहनिष्यामि प्रीतिं तस्य विवर्धयन् ||५||

न त्वेतान्युध्यमानान्वै हनिष्यामि कथञ्चन |

तथैतान्पातयिष्यामि यथा यास्यन्ति न क्षयम् ||६||

आरालिको गोविकर्ता सूपकर्ता नियोधकः |

आसं युधिष्ठिरस्याहमिति वक्ष्यामि पृच्छतः ||७||

आत्मानमात्मना रक्षंश्चरिष्यामि विशां पते |

इत्येतत्प्रतिजानामि विहरिष्याम्यहं यथा ||८||

युधिष्ठिर उवाच||

यमग्निर्ब्राह्मणो भूत्वा समागच्छन्नृणां वरम् |

दिधक्षुः खाण्डवं दावं दाशार्हसहितं पुरा ||९||

महाबलं महाबाहुमजितं कुरुनन्दनम् |

सोऽयं किं कर्म कौन्तेयः करिष्यति धनञ्जयः ||१०||

योऽयमासाद्य तं दावं तर्पयामास पावकम् |

विजित्यैकरथेनेन्द्रं हत्वा पन्नगराक्षसान् ||११||

श्रेष्ठः प्रतियुधां नाम सोऽर्जुनः किं करिष्यति ||११||

सूर्यः प्रतपतां श्रेष्ठो द्विपदां ब्राह्मणो वरः |

आशीविषश्च सर्पाणामग्निस्तेजस्विनां वरः ||१२||

आयुधानां वरो वर्जः ककुद्मी च गवां वरः |

ह्रदानामुदधिः श्रेष्ठः पर्जन्यो वर्षतां वरः ||१३||

धृतराष्ट्रश्च नागानां हस्तिष्वैरावतो वरः |

पुत्रः प्रियाणामधिको भार्या च सुहृदां वरा ||१४||

यथैतानि विशिष्टानि जात्यां जात्यां वृकोदर |

एवं युवा गुडाकेशः श्रेष्ठः सर्वधनुष्मताम् ||१५||

सोऽयमिन्द्रादनवरो वासुदेवाच्च भारत |

गाण्डीवधन्वा श्वेताश्वो बीभत्सुः किं करिष्यति ||१६||

उषित्वा पञ्च वर्षाणि सहस्राक्षस्य वेश्मनि |

दिव्यान्यस्त्राण्यवाप्तानि देवरूपेण भास्वता ||१७||

यं मन्ये द्वादशं रुद्रमादित्यानां त्रयोदशम् |

यस्य बाहू समौ दीर्घौ ज्याघातकठिनत्वचौ ||१८||

दक्षिणे चैव सव्ये च गवामिव वहः कृतः ||१८||

हिमवानिव शैलानां समुद्रः सरितामिव |

त्रिदशानां यथा शक्रो वसूनामिव हव्यवाट् ||१९||

मृगाणामिव शार्दूलो गरुडः पततामिव |

वरः संनह्यमानानामर्जुनः किं करिष्यति ||२०||

अर्जुन उवाच||

प्रतिज्ञां षण्ढकोऽस्मीति करिष्यामि महीपते |

ज्याघातौ हि महान्तौ मे संवर्तुं नृप दुष्करौ ||२१||

कर्णयोः प्रतिमुच्याहं कुण्डले ज्वलनोपमे |

वेणीकृतशिरा राजन्नाम्ना चैव बृहन्नडा ||२२||

पठन्नाख्यायिकां नाम स्त्रीभावेन पुनः पुनः |

रमयिष्ये महीपालमन्यांश्चान्तःपुरे जनान् ||२३||

गीतं नृत्तं विचित्रं च वादित्रं विविधं तथा |

शिक्षयिष्याम्यहं राजन्विराटभवने स्त्रियः ||२४||

प्रजानां समुदाचारं बहु कर्मकृतं वदन् |

छादयिष्यामि कौन्तेय माययात्मानमात्मना ||२५||

युधिष्ठिरस्य गेहेऽस्मि द्रौपद्याः परिचारिका |

उषितास्मीति वक्ष्यामि पृष्टो राज्ञा च भारत ||२६||

एतेन विधिना छन्नः कृतकेन यथा नलः |

विहरिष्यामि राजेन्द्र विराटभवने सुखम् ||२७||

                  ३

युधिष्ठिर उवाच||

किं त्वं नकुल कुर्वाणस्तत्र तात चरिष्यसि |

सुकुमारश्च शूरश्च दर्शनीयः सुखोचितः ||१||

नकुल उवाच||

अश्वबन्धो भविष्यामि विराटनृपतेरहम् |

ग्रन्थिको नाम नाम्नाहं कर्मैतत्सुप्रियं मम ||२||

कुशलोऽस्म्यश्वशिक्षायां तथैवाश्वचिकित्सिते |

प्रियाश्च सततं मेऽश्वाः कुरुराज यथा तव ||३||

ये मामामन्त्रयिष्यन्ति विराटनगरे जनाः |

तेभ्य एवं प्रवक्ष्यामि विहरिष्याम्यहं यथा ||४||

युधिष्ठिर उवाच||

सहदेव कथं तस्य समीपे विहरिष्यसि |

किं वा त्वं तात कुर्वाणः प्रच्छन्नो विचरिष्यसि ||५||

सहदेव उवाच||

गोसङ्ख्याता भविष्यामि विराटस्य महीपतेः |

प्रतिषेद्धा च दोग्धा च सङ्ख्याने कुशलो गवाम् ||६||

तन्तिपाल इति ख्यातो नाम्ना विदितमस्तु ते |

निपुणं च चरिष्यामि व्येतु ते मानसो ज्वरः ||७||

अहं हि भवता गोषु सततं प्रकृतः पुरा |

तत्र मे कौशलं कर्म अवबुद्धं विशां पते ||८||

लक्षणं चरितं चापि गवां यच्चापि मङ्गलम् |

तत्सर्वं मे सुविदितमन्यच्चापि महीपते ||९||

वृषभानपि जानामि राजन्पूजितलक्षणान् |

येषां मूत्रमुपाघ्राय अपि वन्ध्या प्रसूयते ||१०||

सोऽहमेवं चरिष्यामि प्रीतिरत्र हि मे सदा |

न च मां वेत्स्यति परस्तत्ते रोचतु पार्थिव ||११||

युधिष्ठिर उवाच||

इयं तु नः प्रिया भार्या प्राणेभ्योऽपि गरीयसी |

मातेव परिपाल्या च पूज्या ज्येष्ठेव च स्वसा ||१२||

केन स्म कर्मणा कृष्णा द्रौपदी विचरिष्यति |

न हि किञ्चिद्विजानाति कर्म कर्तुं यथा स्त्रियः ||१३||

सुकुमारी च बाला च राजपुत्री यशस्विनी |

पतिव्रता महाभागा कथं नु विचरिष्यति ||१४||

माल्यगन्धानलङ्कारान्वस्त्राणि विविधानि च |

एतान्येवाभिजानाति यतो जाता हि भामिनी ||१५||

द्रौपद्युवाच||

सैरन्ध्र्योऽरक्षिता लोके भुजिष्याः सन्ति भारत |

नैवमन्याः स्त्रियो यान्ति इति लोकस्य निश्चयः ||१६||

साहं ब्रुवाणा सैरन्ध्री कुशला केशकर्मणि |

आत्मगुप्ता चरिष्यामि यन्मां त्वमनुपृच्छसि ||१७||

सुदेष्णां प्रत्युपस्थास्ये राजभार्यां यशस्विनीम् |

सा रक्षिष्यति मां प्राप्तां मा ते भूद्दुःखमीदृशम् ||१८||

युधिष्ठिर उवाच||

कल्याणं भाषसे कृष्णे कुले जाता यथा वदेत् |

न पापमभिजानासि साधु साध्वीव्रते स्थिता ||१९||

                  ४

युधिष्ठिर उवाच||

कर्माण्युक्तानि युष्माभिर्यानि तानि करिष्यथ |

मम चापि यथाबुद्धि रुचितानि विनिश्चयात् ||१||

पुरोहितोऽयमस्माकमग्निहोत्राणि रक्षतु |

सूदपौरोगवैः सार्धं द्रुपदस्य निवेशने ||२||

इन्द्रसेनमुखाश्चेमे रथानादाय केवलान् |

यान्तु द्वारवतीं शीघ्रमिति मे वर्तते मतिः ||३||

इमाश्च नार्यो द्रौपद्याः सर्वशः परिचारिकाः |

पाञ्चालानेव गच्छन्तु सूदपौरोगवैः सह ||४||

सर्वैरपि च वक्तव्यं न प्रज्ञायन्त पाण्डवाः |

गता ह्यस्मानपाकीर्य सर्वे द्वैतवनादिति ||५||

धौम्य उवाच||

विदिते चापि वक्तव्यं सुहृद्भिरनुरागतः |

अतोऽहमपि वक्ष्यामि हेतुमात्रं निबोधत ||६||

हन्तेमां राजवसतिं राजपुत्रा ब्रवीमि वः |

यथा राजकुलं प्राप्य चरन्प्रेष्यो न रिष्यति ||७||

दुर्वसं त्वेव कौरव्या जानता राजवेश्मनि |

अमानितैः सुमानार्हा अज्ञातैः परिवत्सरम् ||८||

दिष्टद्वारो लभेद्द्वारं न च राजसु विश्वसेत् |

तदेवासनमन्विच्छेद्यत्र नाभिषजेत्परः ||९||

नास्य यानं न पर्यङ्कं न पीठं न गजं रथम् |

आरोहेत्संमतोऽस्मीति स राजवसतिं वसेत् ||१०||

अथ यत्रैनमासीनं शङ्केरन्दुष्टचारिणः |

न तत्रोपविशेज्जातु स राजवसतिं वसेत् ||११||

न चानुशिष्येद्राजानमपृच्छन्तं कदाचन |

तूष्णीं त्वेनमुपासीत काले समभिपूजयन् ||१२||

असूयन्ति हि राजानो जनाननृतवादिनः |

तथैव चावमन्यन्ते मन्त्रिणं वादिनं मृषा ||१३||

नैषां दारेषु कुर्वीत मैत्रीं प्राज्ञः कथञ्चन |

अन्तःपुरचरा ये च द्वेष्टि यानहिताश्च ये ||१४||

विदिते चास्य कुर्वीत कार्याणि सुलघून्यपि |

एवं विचरतो राज्ञो न क्षतिर्जायते क्वचित् ||१५||

यत्नाच्चोपचरेदेनमग्निवद्देववच्च ह |

अनृतेनोपचीर्णो हि हिंस्यादेनमसंशयम् ||१६||

यच्च भर्तानुयुञ्जीत तदेवाभ्यनुवर्तयेत् |

प्रमादमवहेलां च कोपं च परिवर्जयेत् ||१७||

समर्थनासु सर्वासु हितं च प्रियमेव च |

संवर्णयेत्तदेवास्य प्रियादपि हितं वदेत् ||१८||

अनुकूलो भवेच्चास्य सर्वार्थेषु कथासु च |

अप्रियं चाहितं यत्स्यात्तदस्मै नानुवर्णयेत् ||१९||

नाहमस्य प्रियोऽस्मीति मत्वा सेवेत पण्डितः |

अप्रमत्तश्च यत्तश्च हितं कुर्यात्प्रियं च यत् ||२०||

नास्यानिष्टानि सेवेत नाहितैः सह संवसेत् |

स्वस्थानान्न विकम्पेत स राजवसतिं वसेत् ||२१||

दक्षिणं वाथ वामं वा पार्श्वमासीत पण्डितः |

रक्षिणां ह्यात्तशस्त्राणां स्थानं पश्चाद्विधीयते ||२२||

नित्यं विप्रतिषिद्धं तु पुरस्तादासनं महत् ||२२||

न च संदर्शने किञ्चित्प्रवृद्धमपि सञ्जपेत् |

अपि ह्येतद्दरिद्राणां व्यलीकस्थानमुत्तमम् ||२३||

न मृषाभिहितं राज्ञो मनुष्येषु प्रकाशयेत् |

यं चासूयन्ति राजानः पुरुषं न वदेच्च तम् ||२४||

शूरोऽस्मीति न दृप्तः स्याद्बुद्धिमानिति वा पुनः |

प्रियमेवाचरन्राज्ञः प्रियो भवति भोगवान् ||२५||

ऐश्वर्यं प्राप्य दुष्प्रापं प्रियं प्राप्य च राजतः |

अप्रमत्तो भवेद्राज्ञः प्रियेषु च हितेषु च ||२६||

यस्य कोपो महाबाधः प्रसादश्च महाफलः |

कस्तस्य मनसापीच्छेदनर्थं प्राज्ञसंमतः ||२७||

न चोष्ठौ निर्भुजेज्जातु न च वाक्यं समाक्षिपेत् |

सदा क्षुतं च वातं च ष्ठीवनं चाचरेच्छनैः ||२८||

हास्यवस्तुषु चाप्यस्य वर्तमानेषु केषुचित् |

नातिगाढं प्रहृष्येत न चाप्युन्मत्तवद्धसेत् ||२९||

न चातिधैर्येण चरेद्गुरुतां हि व्रजेत्तथा |

स्मितं तु मृदुपूर्वेण दर्शयेत प्रसादजम् ||३०||

लाभे न हर्षयेद्यस्तु न व्यथेद्योऽवमानितः |

असंमूढश्च यो नित्यं स राजवसतिं वसेत् ||३१||

राजानं राजपुत्रं वा संवर्तयति यः सदा |

अमात्यः पण्डितो भूत्वा स चिरं तिष्ठति श्रियम् ||३२||

प्रगृहीतश्च योऽमात्यो निगृहीतश्च कारणैः |

न निर्बध्नाति राजानं लभते प्रग्रहं पुनः ||३३||

प्रत्यक्षं च परोक्षं च गुणवादी विचक्षणः |

उपजीवी भवेद्राज्ञो विषये चापि यो वसेत् ||३४||

अमात्यो हि बलाद्भोक्तुं राजानं प्रार्थयेत्तु यः |

न स तिष्ठेच्चिरं स्थानं गच्छेच्च प्राणसंशयम् ||३५||

श्रेयः सदात्मनो दृष्ट्वा परं राज्ञा न संवदेत् |

विशेषयेन्न राजानं योग्याभूमिषु सर्वदा ||३६||

अम्लानो बलवाञ्शूरश्छायेवानपगः सदा |

सत्यवादी मृदुर्दान्तः स राजवसतिं वसेत् ||३७||

अन्यस्मिन्प्रेष्यमाणे तु पुरस्ताद्यः समुत्पतेत् |

अहं किं करवाणीति स राजवसतिं वसेत् ||३८||

उष्णे वा यदि वा शीते रात्रौ वा यदि वा दिवा |

आदिष्टो न विकल्पेत स राजवसतिं वसेत् ||३९||

यो वै गृहेभ्यः प्रवसन्प्रियाणां नानुसंस्मरेत् |

दुःखेन सुखमन्विच्छेत्स राजवसतिं वसेत् ||४०||

समवेषं न कुर्वीत नात्युच्चैः संनिधौ हसेत् |

मन्त्रं न बहुधा कुर्यादेवं राज्ञः प्रियो भवेत् ||४१||

न कर्मणि नियुक्तः सन्धनं किञ्चिदुपस्पृशेत् |

प्राप्नोति हि हरन्द्रव्यं बन्धनं यदि वा वधम् ||४२||

यानं वस्त्रमलङ्कारं यच्चान्यत्सम्प्रयच्छति |

तदेव धारयेन्नित्यमेवं प्रियतरो भवेत् ||४३||

संवत्सरमिमं तात तथाशीला बुभूषवः |

अथ स्वविषयं प्राप्य यथाकामं चरिष्यथ ||४४||

युधिष्ठिर उवाच||

अनुशिष्टाः स्म भद्रं ते नैतद्वक्तास्ति कश्चन |

कुन्तीमृते मातरं नो विदुरं च महामतिम् ||४५||

यदेवानन्तरं कार्यं तद्भवान्कर्तुमर्हति |

तारणायास्य दुःखस्य प्रस्थानाय जयाय च ||४६||

वैशम्पायन उवाच||

एवमुक्तस्ततो राज्ञा धौम्योऽथ द्विजसत्तमः |

अकरोद्विधिवत्सर्वं प्रस्थाने यद्विधीयते ||४७||

तेषां समिध्य तानग्नीन्मन्त्रवच्च जुहाव सः |

समृद्धिवृद्धिलाभाय पृथिवीविजयाय च ||४८||

अग्निं प्रदक्षिणं कृत्वा ब्राह्मणांश्च तपोधनान् |

याज्ञसेनीं पुरस्कृत्य षडेवाथ प्रवव्रजुः ||४९||

                  ५

वैशम्पायन उवाच||

ते वीरा बद्धनिस्त्रिंशास्ततायुधकलापिनः |

बद्धगोधाङ्गुलित्राणाः कालिन्दीमभितो ययुः ||१||

ततस्ते दक्षिणं तीरमन्वगच्छन्पदातयः |

वसन्तो गिरिदुर्गेषु वनदुर्गेषु धन्विनः ||२||

विध्यन्तो मृगजातानि महेष्वासा महाबलाः |

उत्तरेण दशार्णांस्ते पाञ्चालान्दक्षिणेन तु ||३||

अन्तरेण यकृल्लोमाञ्शूरसेनांश्च पाण्डवाः |

लुब्धा ब्रुवाणा मत्स्यस्य विषयं प्राविशन्वनात् ||४||

ततो जनपदं प्राप्य कृष्णा राजानमब्रवीत् |

पश्यैकपद्यो दृश्यन्ते क्षेत्राणि विविधानि च ||५||

व्यक्तं दूरे विराटस्य राजधानी भविष्यति |

वसामेह परां रात्रिं बलवान्मे परिश्रमः ||६||

युधिष्ठिर उवाच||

धनञ्जय समुद्यम्य पाञ्चालीं वह भारत |

राजधान्यां निवत्स्यामो विमुक्ताश्च वनादितः ||७||

वैशम्पायन उवाच||

तामादायार्जुनस्तूर्णं द्रौपदीं गजराडिव |

सम्प्राप्य नगराभ्याशमवतारयदर्जुनः ||८||

स राजधानीं सम्प्राप्य कौन्तेयोऽर्जुनमब्रवीत् |

क्वायुधानि समासज्य प्रवेक्ष्यामः पुरं वयम् ||९||

सायुधाश्च वयं तात प्रवेक्ष्यामः पुरं यदि |

समुद्वेगं जनस्यास्य करिष्यामो न संशयः ||१०||

ततो द्वादश वर्षाणि प्रवेष्टव्यं वनं पुनः |

एकस्मिन्नपि विज्ञाते प्रतिज्ञातं हि नस्तथा ||११||

अर्जुन उवाच||

इयं कूटे मनुष्येन्द्र गहना महती शमी |

भीमशाखा दुरारोहा श्मशानस्य समीपतः ||१२||

न चापि विद्यते कश्चिन्मनुष्य इह पार्थिव |

उत्पथे हि वने जाता मृगव्यालनिषेविते ||१३||

समासज्यायुधान्यस्यां गच्छामो नगरं प्रति |

एवमत्र यथाजोषं विहरिष्याम भारत ||१४||

वैशम्पायन उवाच||

एवमुक्त्वा स राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् |

प्रचक्रमे निधानाय शस्त्राणां भरतर्षभ ||१५||

येन देवान्मनुष्यांश्च सर्पांश्चैकरथोऽजयत् |

स्फीताञ्जनपदांश्चान्यानजयत्कुरुनन्दनः ||१६||

तदुदारं महाघोषं सपत्नगणसूदनम् |

अपज्यमकरोत्पार्थो गाण्डीवमभयङ्करम् ||१७||

येन वीरः कुरुक्षेत्रमभ्यरक्षत्परन्तपः |

अमुञ्चद्धनुषस्तस्य ज्यामक्षय्यां युधिष्ठिरः ||१८||

पाञ्चालान्येन सङ्ग्रामे भीमसेनोऽजयत्प्रभुः |

प्रत्यषेधद्बहूनेकः सपत्नांश्चैव दिग्जये ||१९||

निशम्य यस्य विस्फारं व्यद्रवन्त रणे परे |

पर्वतस्येव दीर्णस्य विस्फोटमशनेरिव ||२०||

सैन्धवं येन राजानं परामृषत चानघ |

ज्यापाशं धनुषस्तस्य भीमसेनोऽवतारयत् ||२१||

अजयत्पश्चिमामाशां धनुषा येन पाण्डवः |

तस्य मौर्वीमपाकर्षच्छूरः सङ्क्रन्दनो युधि ||२२||

दक्षिणां दक्षिणाचारो दिशं येनाजयत्प्रभुः |

अपज्यमकरोद्वीरः सहदेवस्तदायुधम् ||२३||

खड्गांश्च पीतान्दीर्घांश्च कलापांश्च महाधनान् |

विपाठान्क्षुरधारांश्च धनुर्भिर्निदधुः सह ||२४||

तामुपारुह्य नकुलो धनूंषि निदधत्स्वयम् |

यानि तस्यावकाशानि दृढरूपाण्यमन्यत ||२५||

यत्र चापश्यत स वै तिरो वर्षाणि वर्षति |

तत्र तानि दृढैः पाशैः सुगाढं पर्यबन्धत ||२६||

शरीरं च मृतस्यैकं समबध्नन्त पाण्डवाः |

विवर्जयिष्यन्ति नरा दूरादेव शमीमिमाम् ||२७||

आबद्धं शवमत्रेति गन्धमाघ्राय पूतिकम् ||२७||

अशीतिशतवर्षेयं माता न इति वादिनः |

कुलधर्मोऽयमस्माकं पूर्वैराचरितोऽपि च ||२८||

समासजाना वृक्षेऽस्मिन्निति वै व्याहरन्ति ते ||२८||

आ गोपालाविपालेभ्य आचक्षाणाः परन्तपाः |

आजग्मुर्नगराभ्याशं पार्थाः शत्रुनिबर्हणाः ||२९||

जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः |

इति गुह्यानि नामानि चक्रे तेषां युधिष्ठिरः ||३०||

ततो यथाप्रतिज्ञाभिः प्राविशन्नगरं महत् |

अज्ञातचर्यां वत्स्यन्तो राष्ट्रे वर्षं त्रयोदशम् ||३१||

                  ६

वैशम्पायन उवाच||

ततो विराटं प्रथमं युधिष्ठिरो; राजा सभायामुपविष्टमाव्रजत् |

वैडूर्यरूपान्प्रतिमुच्य काञ्चना; नक्षान्स कक्षे परिगृह्य वाससा ||१||

नराधिपो राष्ट्रपतिं यशस्विनं; महायशाः कौरववंशवर्धनः |

महानुभावो नरराजसत्कृतो; दुरासदस्तीक्ष्णविषो यथोरगः ||२||

बालेन रूपेण नरर्षभो महा; नथार्चिरूपेण यथामरस्तथा |

महाभ्रजालैरिव संवृतो रवि; र्यथानलो भस्मवृतश्च वीर्यवान् ||३||

तमापतन्तं प्रसमीक्ष्य पाण्डवं; विराटराडिन्दुमिवाभ्रसंवृतम् |

मन्त्रिद्विजान्सूतमुखान्विशस्तथा; ये चापि केचित्परिषत्समासते ||४||

पप्रच्छ कोऽयं प्रथमं समेयिवा; ननेन योऽयं प्रसमीक्षते सभाम् ||४||

न तु द्विजोऽयं भविता नरोत्तमः; पतिः पृथिव्या इति मे मनोगतम् |

न चास्य दासो न रथो न कुण्डले; समीपतो भ्राजति चायमिन्द्रवत् ||५||

शरीरलिङ्गैरुपसूचितो ह्ययं; मूर्धाभिषिक्तोऽयमितीव मानसम् |

समीपमायाति च मे गतव्यथो; यथा गजस्तामरसीं मदोत्कटः ||६||

वितर्कयन्तं तु नरर्षभस्तदा; युधिष्ठिरोऽभ्येत्य विराटमब्रवीत् |

सम्राड्विजानात्विह जीवितार्थिनं; विनष्टसर्वस्वमुपागतं द्विजम् ||७||

इहाहमिच्छामि तवानघान्तिके; वस्तुं यथा कामचरस्तथा विभो |

तमब्रवीत्स्वागतमित्यनन्तरं; राजा प्रहृष्टः प्रतिसङ्गृहाण च ||८||

कामेन ताताभिवदाम्यहं त्वां; कस्यासि राज्ञो विषयादिहागतः |

गोत्रं च नामापि च शंस तत्त्वतः; किं चापि शिल्पं तव विद्यते कृतम् ||९||

युधिष्ठिर उवाच||

युधिष्ठिरस्यासमहं पुरा सखा; वैयाघ्रपद्यः पुनरस्मि ब्राह्मणः |

अक्षान्प्रवप्तुं कुशलोऽस्मि देविता; कङ्केति नाम्नास्मि विराट विश्रुतः ||१०||

विराट उवाच||

ददामि ते हन्त वरं यमिच्छसि; प्रशाधि मत्स्यान्वशगो ह्यहं तव |

प्रिया हि धूर्ता मम देविनः सदा; भवांश्च देवोपम राज्यमर्हति ||११||

युधिष्ठिर उवाच||

आप्तो विवादः परमो विशां पते; न विद्यते किञ्चन मत्स्य हीनतः |

न मे जितः कश्चन धारयेद्धनं; वरो ममैषोऽस्तु तव प्रसादतः ||१२||

विराट उवाच||

हन्यामवध्यं यदि तेऽप्रियं चरे; त्प्रव्राजयेयं विषयाद्द्विजांस्तथा |

शृण्वन्तु मे जानपदाः समागताः; कङ्को यथाहं विषये प्रभुस्तथा ||१३||

समानयानो भवितासि मे सखा; प्रभूतवस्त्रो बहुपानभोजनः |

पश्येस्त्वमन्तश्च बहिश्च सर्वदा; कृतं च ते द्वारमपावृतं मया ||१४||

ये त्वानुवादेयुरवृत्तिकर्शिता; ब्रूयाश्च तेषां वचनेन मे सदा |

दास्यामि सर्वं तदहं न संशयो; न ते भयं विद्यति संनिधौ मम ||१५||

वैशम्पायन उवाच||

एवं स लब्ध्वा तु वरं समागमं; विराटराजेन नरर्षभस्तदा |

उवास वीरः परमार्चितः सुखी; न चापि कश्चिच्चरितं बुबोध तत् ||१६||

                  ७

वैशम्पायन उवाच||

अथापरो भीमबलः श्रिया ज्वल; न्नुपाययौ सिंहविलासविक्रमः |

खजं च दर्वीं च करेण धारय; न्नसिं च कालाङ्गमकोशमव्रणम् ||१||

स सूदरूपः परमेण वर्चसा; रविर्यथा लोकमिमं प्रभासयन् |

सुकृष्णवासा गिरिराजसारवा; न्स मत्स्यराजं समुपेत्य तस्थिवान् ||२||

तं प्रेक्ष्य राजा वरयन्नुपागतं; ततोऽब्रवीज्जानपदान्समागतान् |

सिंहोन्नतांसोऽयमतीव रूपवा; न्प्रदृश्यते को नु नरर्षभो युवा ||३||

अदृष्टपूर्वः पुरुषो रविर्यथा; वितर्कयन्नास्य लभामि सम्पदम् |

तथास्य चित्तं ह्यपि संवितर्कय; न्नरर्षभस्याद्य न यामि तत्त्वतः ||४||

ततो विराटं समुपेत्य पाण्डवः; सुदीनरूपो वचनं महामनाः |

उवाच सूदोऽस्मि नरेन्द्र बल्लवो; भजस्व मां व्यञ्जनकारमुत्तमम् ||५||

विराट उवाच||

न सूदतां मानद श्रद्दधामि ते; सहस्रनेत्रप्रतिमो हि दृश्यसे |

श्रिया च रूपेण च विक्रमेण च; प्रभासि तातानवरो नरेष्विह ||६||

भीम उवाच||

नरेन्द्र सूदः परिचारकोऽस्मि ते; जानामि सूपान्प्रथमेन केवलान् |

आस्वादिता ये नृपते पुराभव; न्युधिष्ठिरेणापि नृपेण सर्वशः ||७||

बलेन तुल्यश्च न विद्यते मया; नियुद्धशीलश्च सदैव पार्थिव |

गजैश्च सिंहैश्च समेयिवानहं; सदा करिष्यामि तवानघ प्रियम् ||८||

विराट उवाच||

ददामि ते हन्त वरं महानसे; तथा च कुर्याः कुशलं हि भाषसे |

न चैव मन्ये तव कर्म तत्समं; समुद्रनेमिं पृथिवीं त्वमर्हसि ||९||

यथा हि कामस्तव तत्तथा कृतं; महानसे त्वं भव मे पुरस्कृतः |

नराश्च ये तत्र ममोचिताः पुरा; भवस्व तेषामधिपो मया कृतः ||१०||

वैशम्पायन उवाच||

तथा स भीमो विहितो महानसे; विराटराज्ञो दयितोऽभवद्दृढम् |

उवास राजन्न च तं पृथग्जनो; बुबोध तत्रानुचरश्च कश्चन ||११||

                  ८

वैशम्पायन उवाच||

ततः केशान्समुत्क्षिप्य वेल्लिताग्राननिन्दितान् |

जुगूह दक्षिणे पार्श्वे मृदूनसितलोचना ||१||

वासश्च परिधायैकं कृष्णं सुमलिनं महत् |

कृत्वा वेषं च सैरन्ध्र्याः कृष्णा व्यचरदार्तवत् ||२||

तां नराः परिधावन्तीं स्त्रियश्च समुपाद्रवन् |

अपृच्छंश्चैव तां दृष्ट्वा का त्वं किं च चिकीर्षसि ||३||

सा तानुवाच राजेन्द्र सैरन्ध्र्यहमुपागता |

कर्म चेच्छामि वै कर्तुं तस्य यो मां पुपुक्षति ||४||

तस्या रूपेण वेषेण श्लक्ष्णया च तथा गिरा |

नाश्रद्दधत तां दासीमन्नहेतोरुपस्थिताम् ||५||

विराटस्य तु कैकेयी भार्या परमसंमता |

अवलोकयन्ती ददृशे प्रासादाद्द्रुपदात्मजाम् ||६||

सा समीक्ष्य तथारूपामनाथामेकवाससम् |

समाहूयाब्रवीद्भद्रे का त्वं किं च चिकीर्षसि ||७||

सा तामुवाच राजेन्द्र सैरन्ध्र्यहमुपागता |

कर्म चेच्छाम्यहं कर्तुं तस्य यो मां पुपुक्षति ||८||

सुदेष्णोवाच||

नैवंरूपा भवन्त्येवं यथा वदसि भामिनि |

प्रेषयन्ति च वै दासीर्दासांश्चैवंविधान्बहून् ||९||

गूढगुल्फा संहतोरुस्त्रिगम्भीरा षडुन्नता |

रक्ता पञ्चसु रक्तेषु हंसगद्गदभाषिणी ||१०||

सुकेशी सुस्तनी श्यामा पीनश्रोणिपयोधरा |

तेन तेनैव सम्पन्ना काश्मीरीव तुरङ्गमा ||११||

स्वरालपक्ष्मनयना बिम्बोष्ठी तनुमध्यमा |

कम्बुग्रीवा गूढसिरा पूर्णचन्द्रनिभानना ||१२||

का त्वं ब्रूहि यथा भद्रे नासि दासी कथञ्चन |

यक्षी वा यदि वा देवी गन्धर्वी यदि वाप्सराः ||१३||

अलम्बुसा मिश्रकेशी पुण्डरीकाथ मालिनी |

इन्द्राणी वारुणी वा त्वं त्वष्टुर्धातुः प्रजापतेः ||१४||

देव्यो देवेषु विख्यातास्तासां त्वं कतमा शुभे ||१४||

द्रौपद्युवाच||

नास्मि देवी न गन्धर्वी नासुरी न च राक्षसी |

सैरन्ध्री तु भुजिष्यास्मि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१५||

केशाञ्जानाम्यहं कर्तुं पिंषे साधु विलेपनम् |

ग्रथयिष्ये विचित्राश्च स्रजः परमशोभनाः ||१६||

आराधयं सत्यभामां कृष्णस्य महिषीं प्रियाम् |

कृष्णां च भार्यां पाण्डूनां कुरूणामेकसुन्दरीम् ||१७||

तत्र तत्र चराम्येवं लभमाना सुशोभनम् |

वासांसि यावच्च लभे तावत्तावद्रमे तथा ||१८||

मालिनीत्येव मे नाम स्वयं देवी चकार सा |

साहमभ्यागता देवि सुदेष्णे त्वन्निवेशनम् ||१९||

सुदेष्णोवाच||

मूर्ध्नि त्वां वासयेयं वै संशयो मे न विद्यते |

नो चेदिह तु राजा त्वां गच्छेत्सर्वेण चेतसा ||२०||

स्त्रियो राजकुले पश्य याश्चेमा मम वेश्मनि |

प्रसक्तास्त्वां निरीक्षन्ते पुमांसं कं न मोहयेः ||२१||

वृक्षांश्चावस्थितान्पश्य य इमे मम वेश्मनि |

तेऽपि त्वां संनमन्तीव पुमांसं कं न मोहयेः ||२२||

राजा विराटः सुश्रोणि दृष्ट्वा वपुरमानुषम् |

विहाय मां वरारोहे त्वां गच्छेत्सर्वचेतसा ||२३||

यं हि त्वमनवद्याङ्गि नरमायतलोचने |

प्रसक्तमभिवीक्षेथाः स कामवशगो भवेत् ||२४||

यश्च त्वां सततं पश्येत्पुरुषश्चारुहासिनि |

एवं सर्वानवद्याङ्गि स चानङ्गवशो भवेत् ||२५||

यथा कर्कटकी गर्भमाधत्ते मृत्युमात्मनः |

तथाविधमहं मन्ये वासं तव शुचिस्मिते ||२६||

द्रौपद्युवाच||

नास्मि लभ्या विराटेन न चान्येन कथञ्चन |

गन्धर्वाः पतयो मह्यं युवानः पञ्च भामिनि ||२७||

पुत्रा गन्धर्वराजस्य महासत्त्वस्य कस्यचित् |

रक्षन्ति ते च मां नित्यं दुःखाचारा तथा न्वहम् ||२८||

यो मे न दद्यादुच्छिष्टं न च पादौ प्रधावयेत् |

प्रीयेयुस्तेन वासेन गन्धर्वाः पतयो मम ||२९||

यो हि मां पुरुषो गृध्येद्यथान्याः प्राकृतस्त्रियः |

तामेव स ततो रात्रिं प्रविशेदपरां तनुम् ||३०||

न चाप्यहं चालयितुं शक्या केनचिदङ्गने |

दुःखशीला हि गन्धर्वास्ते च मे बलवत्तराः ||३१||

सुदेष्णोवाच||

एवं त्वां वासयिष्यामि यथा त्वं नन्दिनीच्छसि |

न च पादौ न चोच्छिष्टं स्प्रक्ष्यसि त्वं कथञ्चन ||३२||

वैशम्पायन उवाच||

एवं कृष्णा विराटस्य भार्यया परिसान्त्विता |

न चैनां वेद तत्रान्यस्तत्त्वेन जनमेजय ||३३||

                  ९

वैशम्पायन उवाच||

सहदेवोऽपि गोपानां कृत्वा वेषमनुत्तमम् |

भाषां चैषां समास्थाय विराटमुपयादथ ||१||

तमायान्तमभिप्रेक्ष्य भ्राजमानं नरर्षभम् |

समुपस्थाय वै राजा पप्रच्छ कुरुनन्दनम् ||२||

कस्य वा त्वं कुतो वा त्वं किं वा तात चिकीर्षसि |

न हि मे दृष्टपूर्वस्त्वं तत्त्वं ब्रूहि नरर्षभ ||३||

स प्राप्य राजानममित्रतापन; स्ततोऽब्रवीन्मेघमहौघनिःस्वनः |

वैश्योऽस्मि नाम्नाहमरिष्टनेमि; र्गोसङ्ख्य आसं कुरुपुङ्गवानाम् ||४||

वस्तुं त्वयीच्छामि विशां वरिष्ठ; तान्राजसिंहान्न हि वेद्मि पार्थान् |

न शक्यते जीवितुमन्यकर्मणा; न च त्वदन्यो मम रोचते नृपः ||५||

विराट उवाच||

त्वं ब्राह्मणो यदि वा क्षत्रियोऽसि; समुद्रनेमीश्वररूपवानसि |

आचक्ष्व मे तत्त्वममित्रकर्शन; न वैश्यकर्म त्वयि विद्यते समम् ||६||

कस्यासि राज्ञो विषयादिहागतः; किं चापि शिल्पं तव विद्यते कृतम् |

कथं त्वमस्मासु निवत्स्यसे सदा; वदस्व किं चापि तवेह वेतनम् ||७||

सहदेव उवाच||

पञ्चानां पाण्डुपुत्राणां ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः |

तस्याष्टशतसाहस्रा गवां वर्गाः शतं शताः ||८||

अपरे दशसाहस्रा द्विस्तावन्तस्तथापरे |

तेषां गोसङ्ख्य आसं वै तन्तिपालेति मां विदुः ||९||

भूतं भव्यं भविष्यच्च यच्च सङ्ख्यागतं क्वचित् |

न मेऽस्त्यविदितं किञ्चित्समन्ताद्दशयोजनम् ||१०||

गुणाः सुविदिता ह्यासन्मम तस्य महात्मनः |

आसीच्च स मया तुष्टः कुरुराजो युधिष्ठिरः ||११||

क्षिप्रं हि गावो बहुला भवन्ति; न तासु रोगो भवतीह कश्चित् |

तैस्तैरुपायैर्विदितं मयैत; देतानि शिल्पानि मयि स्थितानि ||१२||

वृषभांश्चापि जानामि राजन्पूजितलक्षणान् |

येषां मूत्रमुपाघ्राय अपि वन्ध्या प्रसूयते ||१३||

विराट उवाच||

शतं सहस्राणि समाहितानि; वर्णस्य वर्णस्य विनिश्चिता गुणैः |

पशून्सपालान्भवते ददाम्यहं; त्वदाश्रया मे पशवो भवन्त्विह ||१४||

वैशम्पायन उवाच||

तथा स राज्ञोऽविदितो विशां पते; उवास तत्रैव सुखं नरेश्वरः |

न चैनमन्येऽपि विदुः कथञ्चन; प्रादाच्च तस्मै भरणं यथेप्सितम् ||१५||

                  १०

वैशम्पायन उवाच||

अथापरोऽदृश्यत रूपसम्पदा; स्त्रीणामलङ्कारधरो बृहत्पुमान् |

प्राकारवप्रे प्रतिमुच्य कुण्डले; दीर्घे च कम्बू परिहाटके शुभे ||१||

बहूंश्च दीर्घांश्च विकीर्य मूर्धजा; न्महाभुजो वारणमत्तविक्रमः |

गतेन भूमिमभिकम्पयंस्तदा; विराटमासाद्य सभासमीपतः ||२||

तं प्रेक्ष्य राजोपगतं सभातले; सत्रप्रतिच्छन्नमरिप्रमाथिनम् |

विराजमानं परमेण वर्चसा; सुतं महेन्द्रस्य गजेन्द्रविक्रमम् ||३||

सर्वानपृच्छच्च समीपचारिणः; कुतोऽयमायाति न मे पुरा श्रुतः |

न चैनमूचुर्विदितं तदा नराः; सविस्मितं वाक्यमिदं नृपोऽब्रवीत् ||४||

सर्वोपपन्नः पुरुषो मनोरमः; श्यामो युवा वारणयूथपोपमः |

विमुच्य कम्बू परिहाटके शुभे; विमुच्य वेणीमपिनह्य कुण्डले ||५||

शिखी सुकेशः परिधाय चान्यथा; भवस्व धन्वी कवची शरी तथा |

आरुह्य यानं परिधावतां भवा; न्सुतैः समो मे भव वा मया समः ||६||

वृद्धो ह्यहं वै परिहारकामः; सर्वान्मत्स्यांस्तरसा पालयस्व |

नैवंविधाः क्लीबरूपा भवन्ति; कथञ्चनेति प्रतिभाति मे मनः ||७||

अर्जुन उवाच||

गायामि नृत्याम्यथ वादयामि; भद्रोऽस्मि नृत्ते कुशलोऽस्मि गीते |

त्वमुत्तरायाः परिदत्स्व मां स्वयं; भवामि देव्या नरदेव नर्तकः ||८||

इदं तु रूपं मम येन किं नु त; त्प्रकीर्तयित्वा भृशशोकवर्धनम् |

बृहन्नडां वै नरदेव विद्धि मां; सुतं सुतां वा पितृमातृवर्जिताम् ||९||

विराट उवाच||

ददामि ते हन्त वरं बृहन्नडे; सुतां च मे नर्तय याश्च तादृशीः |

इदं तु ते कर्म समं न मे मतं; समुद्रनेमिं पृथिवीं त्वमर्हसि ||१०||

वैशम्पायन उवाच||

बृहन्नडां तामभिवीक्ष्य मत्स्यरा; ट्कलासु नृत्ते च तथैव वादिते |

अपुंस्त्वमप्यस्य निशम्य च स्थिरं; ततः कुमारीपुरमुत्ससर्ज तम् ||११||

स शिक्षयामास च गीतवादितं; सुतां विराटस्य धनञ्जयः प्रभुः |

सखीश्च तस्याः परिचारिकास्तथा; प्रियश्च तासां स बभूव पाण्डवः ||१२||

तथा स सत्रेण धनञ्जयोऽवस; त्प्रियाणि कुर्वन्सह ताभिरात्मवान् |

तथागतं तत्र न जज्ञिरे जना; बहिश्चरा वाप्यथवान्तरेचराः ||१३||

                  ११

वैशम्पायन उवाच||

अथापरोऽदृश्यत पाण्डवः प्रभु; र्विराटराज्ञस्तुरगान्समीक्षतः |

तमापतन्तं ददृशे पृथग्जनो; विमुक्तमभ्रादिव सूर्यमण्डलम् ||१||

स वै हयानैक्षत तांस्ततस्ततः; समीक्षमाणं च ददर्श मत्स्यराट् |

ततोऽब्रवीत्ताननुगानमित्रहा; कुतोऽयमायाति नरोऽमरप्रभः ||२||

अयं हयान्वीक्षति मामकान्दृढं; ध्रुवं हयज्ञो भविता विचक्षणः |

प्रवेश्यतामेष समीपमाशु मे; विभाति वीरो हि यथामरस्तथा ||३||

अभ्येत्य राजानममित्रहाब्रवी; ज्जयोऽस्तु ते पार्थिव भद्रमस्तु च |

हयेषु युक्तो नृप संमतः सदा; तवाश्वसूतो निपुणो भवाम्यहम् ||४||

विराट उवाच||

ददामि यानानि धनं निवेशनं; ममाश्वसूतो भवितुं त्वमर्हसि |

कुतोऽसि कस्यासि कथं त्वमागतः; प्रब्रूहि शिल्पं तव विद्यते च यत् ||५||

नकुल उवाच||

पञ्चानां पाण्डुपुत्राणां ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः |

तेनाहमश्वेषु पुरा प्रकृतः शत्रुकर्शन ||६||

अश्वानां प्रकृतिं वेद्मि विनयं चापि सर्वशः |

दुष्टानां प्रतिपत्तिं च कृत्स्नं चैव चिकित्सितम् ||७||

न कातरं स्यान्मम जातु वाहनं; न मेऽस्ति दुष्टा वडवा कुतो हयाः |

जनस्तु मामाह स चापि पाण्डवो; युधिष्ठिरो ग्रन्थिकमेव नामतः ||८||

विराट उवाच||

यदस्ति किञ्चिन्मम वाजिवाहनं; तदस्तु सर्वं त्वदधीनमद्य वै |

ये चापि केचिन्मम वाजियोजका; स्त्वदाश्रयाः सारथयश्च सन्तु मे ||९||

इदं तवेष्टं यदि वै सुरोपम; ब्रवीहि यत्ते प्रसमीक्षितं वसु |

न तेऽनुरूपं हयकर्म विद्यते; प्रभासि राजेव हि संमतो मम ||१०||

युधिष्ठिरस्येव हि दर्शनेन मे; समं तवेदं प्रियदर्श दर्शनम् |

कथं तु भृत्यैः स विनाकृतो वने; वसत्यनिन्द्यो रमते च पाण्डवः ||११||

वैशम्पायन उवाच||

तथा स गन्धर्ववरोपमो युवा; विराटराज्ञा मुदितेन पूजितः |

न चैनमन्येऽपि विदुः कथञ्चन; प्रियाभिरामं विचरन्तमन्तरा ||१२||

एवं हि मत्स्ये न्यवसन्त पाण्डवा; यथाप्रतिज्ञाभिरमोघदर्शनाः |

अज्ञातचर्यां व्यचरन्समाहिताः; समुद्रनेमीपतयोऽतिदुःखिताः ||१३||

                  १२

जनमेजय उवाच||

एवं मत्स्यस्य नगरे वसन्तस्तत्र पाण्डवाः |

अत ऊर्ध्वं महावीर्याः किमकुर्वन्त वै द्विज ||१||

वैशम्पायन उवाच||

एवं ते न्यवसंस्तत्र प्रच्छन्नाः कुरुनन्दनाः |

आराधयन्तो राजानं यदकुर्वन्त तच्छृणु ||२||

युधिष्ठिरः सभास्तारः सभ्यानामभवत्प्रियः |

तथैव च विराटस्य सपुत्रस्य विशां पते ||३||

स ह्यक्षहृदयज्ञस्तान्क्रीडयामास पाण्डवः |

अक्षवत्यां यथाकामं सूत्रबद्धानिव द्विजान् ||४||

अज्ञातं च विराटस्य विजित्य वसु धर्मराट् |

भ्रातृभ्यः पुरुषव्याघ्रो यथार्हं स्म प्रयच्छति ||५||

भीमसेनोऽपि मांसानि भक्ष्याणि विविधानि च |

अतिसृष्टानि मत्स्येन विक्रीणाति युधिष्ठिरे ||६||

वासांसि परिजीर्णानि लब्धान्यन्तःपुरेऽर्जुनः |

विक्रीणानश्च सर्वेभ्यः पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति ||७||

सहदेवोऽपि गोपानां वेषमास्थाय पाण्डवः |

दधि क्षीरं घृतं चैव पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति ||८||

नकुलोऽपि धनं लब्ध्वा कृते कर्मणि वाजिनाम् |

तुष्टे तस्मिन्नरपतौ पाण्डवेभ्यः प्रयच्छति ||९||

कृष्णापि सर्वान्भ्रातॄंस्तान्निरीक्षन्ती तपस्विनी |

यथा पुनरविज्ञाता तथा चरति भामिनी ||१०||

एवं सम्पादयन्तस्ते तथान्योन्यं महारथाः |

प्रेक्षमाणास्तदा कृष्णामूषुश्छन्ना नराधिप ||११||

अथ मासे चतुर्थे तु ब्रह्मणः सुमहोत्सवः |

आसीत्समृद्धो मत्स्येषु पुरुषाणां सुसंमतः ||१२||

तत्र मल्लाः समापेतुर्दिग्भ्यो राजन्सहस्रशः |

महाकाया महावीर्याः कालखञ्जा इवासुराः ||१३||

वीर्योन्नद्धा बलोदग्रा राज्ञा समभिपूजिताः |

सिंहस्कन्धकटिग्रीवाः स्ववदाता मनस्विनः ||१४||

असकृल्लब्धलक्षास्ते रङ्गे पार्थिवसंनिधौ ||१४||

तेषामेको महानासीत्सर्वमल्लान्समाह्वयत् |

आवल्गमानं तं रङ्गे नोपतिष्ठति कश्चन ||१५||

यदा सर्वे विमनसस्ते मल्ला हतचेतसः |

अथ सूदेन तं मल्लं योधयामास मत्स्यराट् ||१६||

चोद्यमानस्ततो भीमो दुःखेनैवाकरोन्मतिम् |

न हि शक्नोति विवृते प्रत्याख्यातुं नराधिपम् ||१७||

ततः स पुरुषव्याघ्रः शार्दूलशिथिलं चरन् |

प्रविवेश महारङ्गं विराटमभिहर्षयन् ||१८||

बबन्ध कक्ष्यां कौन्तेयस्ततस्तं हर्षयञ्जनम् |

ततस्तं वृत्रसङ्काशं भीमो मल्लं समाह्वयत् ||१९||

तावुभौ सुमहोत्साहावुभौ तीव्रपराक्रमौ |

मत्ताविव महाकायौ वारणौ षष्टिहायनौ ||२०||

चकर्ष दोर्भ्यामुत्पाट्य भीमो मल्लममित्रहा |

विनदन्तमभिक्रोशञ्शार्दूल इव वारणम् ||२१||

तमुद्यम्य महाबाहुर्भ्रामयामास वीर्यवान् |

ततो मल्लाश्च मत्स्याश्च विस्मयं चक्रिरे परम् ||२२||

भ्रामयित्वा शतगुणं गतसत्त्वमचेतनम् |

प्रत्यपिंषन्महाबाहुर्मल्लं भुवि वृकोदरः ||२३||

तस्मिन्विनिहते मल्ले जीमूते लोकविश्रुते |

विराटः परमं हर्षमगच्छद्बान्धवैः सह ||२४||

संहर्षात्प्रददौ वित्तं बहु राजा महामनाः |

बल्लवाय महारङ्गे यथा वैश्रवणस्तथा ||२५||

एवं स सुबहून्मल्लान्पुरुषांश्च महाबलान् |

विनिघ्नन्मत्स्यराजस्य प्रीतिमावहदुत्तमाम् ||२६||

यदास्य तुल्यः पुरुषो न कश्चित्तत्र विद्यते |

ततो व्याघ्रैश्च सिंहैश्च द्विरदैश्चाप्ययोधयत् ||२७||

पुनरन्तःपुरगतः स्त्रीणां मध्ये वृकोदरः |

योध्यते स्म विराटेन सिंहैर्मत्तैर्महाबलैः ||२८||

बीभत्सुरपि गीतेन सुनृत्तेन च पाण्डवः |

विराटं तोषयामास सर्वाश्चान्तःपुरस्त्रियः ||२९||

अश्वैर्विनीतैर्जवनैस्तत्र तत्र समागतैः |

तोषयामास नकुलो राजानं राजसत्तम ||३०||

तस्मै प्रदेयं प्रायच्छत्प्रीतो राजा धनं बहु |

विनीतान्वृषभान्दृष्ट्वा सहदेवस्य चाभिभो ||३१||

एवं ते न्यवसंस्तत्र प्रच्छन्नाः पुरुषर्षभाः |

कर्माणि तस्य कुर्वाणा विराटनृपतेस्तदा ||३२||

              कीचकवधपर्व

                  १३

वैशम्पायन उवाच||

वसमानेषु पार्थेषु मत्स्यस्य नगरे तदा |

महारथेषु छन्नेषु मासा दश समत्ययुः ||१||

याज्ञसेनी सुदेष्णां तु शुश्रूषन्ती विशां पते |

अवसत्परिचारार्हा सुदुःखं जनमेजय ||२||

तथा चरन्तीं पाञ्चालीं सुदेष्णाया निवेशने |

सेनापतिर्विराटस्य ददर्श जलजाननाम् ||३||

तां दृष्ट्वा देवगर्भाभां चरन्तीं देवतामिव |

कीचकः कामयामास कामबाणप्रपीडितः ||४||

स तु कामाग्निसन्तप्तः सुदेष्णामभिगम्य वै |

प्रहसन्निव सेनानीरिदं वचनमब्रवीत् ||५||

नेयं पुरा जातु मयेह दृष्टा; राज्ञो विराटस्य निवेशने शुभा |

रूपेण चोन्मादयतीव मां भृशं; गन्धेन जाता मदिरेव भामिनी ||६||

का देवरूपा हृदयङ्गमा शुभे; आचक्ष्व मे का च कुतश्च शोभना |

चित्तं हि निर्मथ्य करोति मां वशे; न चान्यदत्रौषधमद्य मे मतम् ||७||

अहो तवेयं परिचारिका शुभा; प्रत्यग्ररूपा प्रतिभाति मामियम् |

अयुक्तरूपं हि करोति कर्म ते; प्रशास्तु मां यच्च ममास्ति किञ्चन ||८||

प्रभूतनागाश्वरथं महाधनं; समृद्धियुक्तं बहुपानभोजनम् |

मनोहरं काञ्चनचित्रभूषणं; गृहं महच्छोभयतामियं मम ||९||

ततः सुदेष्णामनुमन्त्र्य कीचक; स्ततः समभ्येत्य नराधिपात्मजाम् |

उवाच कृष्णामभिसान्त्वयंस्तदा; मृगेन्द्रकन्यामिव जम्बुको वने ||१०||

इदं च रूपं प्रथमं च ते वयो; निरर्थकं केवलमद्य भामिनि |

अधार्यमाणा स्रगिवोत्तमा यथा; न शोभसे सुन्दरि शोभना सती ||११||

त्यजामि दारान्मम ये पुरातना; भवन्तु दास्यस्तव चारुहासिनि |

अहं च ते सुन्दरि दासवत्स्थितः; सदा भविष्ये वशगो वरानने ||१२||

द्रौपद्युवाच||

अप्रार्थनीयामिह मां सूतपुत्राभिमन्यसे |

विहीनवर्णां सैरन्ध्रीं बीभत्सां केशकारिकाम् ||१३||

परदारास्मि भद्रं ते न युक्तं त्वयि साम्प्रतम् |

दयिताः प्राणिनां दारा धर्मं समनुचिन्तय ||१४||

परदारे न ते बुद्धिर्जातु कार्या कथञ्चन |

विवर्जनं ह्यकार्याणामेतत्सत्पुरुषव्रतम् ||१५||

मिथ्याभिगृध्नो हि नरः पापात्मा मोहमास्थितः |

अयशः प्राप्नुयाद्घोरं सुमहत्प्राप्नुयाद्भयम् ||१६||

मा सूतपुत्र हृष्यस्व माद्य त्यक्ष्यसि जीवितम् |

दुर्लभामभिमन्वानो मां वीरैरभिरक्षिताम् ||१७||

न चाप्यहं त्वया शक्या गन्धर्वाः पतयो मम |

ते त्वां निहन्युः कुपिताः साध्वलं मा व्यनीनशः ||१८||

अशक्यरूपैः पुरुषैरध्वानं गन्तुमिच्छसि |

यथा निश्चेतनो बालः कूलस्थः कूलमुत्तरम् ||१९||

तर्तुमिच्छति मन्दात्मा तथा त्वं कर्तुमिच्छसि ||१९||

अन्तर्महीं वा यदि वोर्ध्वमुत्पतेः; समुद्रपारं यदि वा प्रधावसि |

तथापि तेषां न विमोक्षमर्हसि; प्रमाथिनो देवसुता हि मे वराः ||२०||

त्वं कालरात्रीमिव कश्चिदातुरः; किं मां दृढं प्रार्थयसेऽद्य कीचक |

किं मातुरङ्के शयितो यथा शिशु; श्चन्द्रं जिघृक्षुरिव मन्यसे हि माम् ||२१||

                  १४

वैशम्पायन उवाच||

प्रत्याख्यातो राजपुत्र्या सुदेष्णां कीचकोऽब्रवीत् |

अमर्यादेन कामेन घोरेणाभिपरिप्लुतः ||१||

यथा कैकेयि सैरन्ध्र्या समेयां तद्विधीयताम् |

तां सुदेष्णे परीप्सस्व माहं प्राणान्प्रहासिषम् ||२||

तस्य तां बहुशः श्रुत्वा वाचं विलपतस्तदा |

विराटमहिषी देवी कृपां चक्रे मनस्विनी ||३||

स्वमर्थमभिसन्धाय तस्यार्थमनुचिन्त्य च |

उद्वेगं चैव कृष्णायाः सुदेष्णा सूतमब्रवीत् ||४||

पर्विणीं त्वं समुद्दिष्य सुरामन्नं च कारय |

तत्रैनां प्रेषयिष्यामि सुराहारीं तवान्तिकम् ||५||

तत्र सम्प्रेषितामेनां विजने निरवग्रहाम् |

सान्त्वयेथा यथाकामं सान्त्व्यमाना रमेद्यदि ||६||

कीचकस्तु गृहं गत्वा भगिन्या वचनात्तदा |

सुरामाहारयामास राजार्हां सुपरिस्रुताम् ||७||

आजौरभ्रं च सुभृशं बहूंश्चोच्चावचान्मृगान् |

कारयामास कुशलैरन्नपानं सुशोभनम् ||८||

तस्मिन्कृते तदा देवी कीचकेनोपमन्त्रिता |

सुदेष्णा प्रेषयामास सैरन्ध्रीं कीचकालयम् ||९||

सुदेष्णोवाच||

उत्तिष्ठ गच्छ सैरन्ध्रि कीचकस्य निवेशनम् |

पानमानय कल्याणि पिपासा मां प्रबाधते ||१०||

द्रौपद्युवाच||

न गच्छेयमहं तस्य राजपुत्रि निवेशनम् |

त्वमेव राज्ञि जानासि यथा स निरपत्रपः ||११||

न चाहमनवद्याङ्गि तव वेश्मनि भामिनि |

कामवृत्ता भविष्यामि पतीनां व्यभिचारिणी ||१२||

त्वं चैव देवि जानासि यथा स समयः कृतः |

प्रविशन्त्या मया पूर्वं तव वेश्मनि भामिनि ||१३||

कीचकश्च सुकेशान्ते मूढो मदनदर्पितः |

सोऽवमंस्यति मां दृष्ट्वा न यास्ये तत्र शोभने ||१४||

सन्ति बह्व्यस्तव प्रेष्या राजपुत्रि वशानुगाः |

अन्यां प्रेषय भद्रं ते स हि मामवमंस्यते ||१५||

सुदेष्णोवाच||

नैव त्वां जातु हिंस्यात्स इतः सम्प्रेषितां मया |

वैशम्पायन उवाच||

इत्यस्याः प्रददौ कांस्यं सपिधानं हिरण्मयम् |

सा शङ्कमाना रुदती दैवं शरणमीयुषी ||१७||

प्रातिष्ठत सुराहारी कीचकस्य निवेशनम् ||१७||

द्रौपद्युवाच||

यथाहमन्यं पाण्डुभ्यो नाभिजानामि कञ्चन |

तेन सत्येन मां प्राप्तां कीचको मा वशे कृथाः ||१८||

वैशम्पायन उवाच||

उपातिष्ठत सा सूर्यं मुहूर्तमबला ततः |

स तस्यास्तनुमध्यायाः सर्वं सूर्योऽवबुद्धवान् ||१९||

अन्तर्हितं ततस्तस्या रक्षो रक्षार्थमादिशत् |

तच्चैनां नाजहात्तत्र सर्वावस्थास्वनिन्दिताम् ||२०||

तां मृगीमिव वित्रस्तां दृष्ट्वा कृष्णां समीपगाम् |

उदतिष्ठन्मुदा सूतो नावं लब्ध्वेव पारगः ||२१||

                  १५

कीचक उवाच||

स्वागतं ते सुकेशान्ते सुव्युष्टा रजनी मम |

स्वामिनी त्वमनुप्राप्ता प्रकुरुष्व मम प्रियम् ||१||

सुवर्णमालाः कम्बूश्च कुण्डले परिहाटके |

आहरन्तु च वस्त्राणि कौशिकान्यजिनानि च ||२||

अस्ति मे शयनं शुभ्रं त्वदर्थमुपकल्पितम् |

एहि तत्र मया सार्धं पिबस्व मधुमाधवीम् ||३||

द्रौपद्युवाच||

अप्रैषीद्राजपुत्री मां सुराहारीं तवान्तिकम् |

पानमानय मे क्षिप्रं पिपासा मेति चाब्रवीत् ||४||

कीचक उवाच||

अन्या भद्रे नयिष्यन्ति राजपुत्र्याः परिस्रुतम् |

वैशम्पायन उवाच||

इत्येनां दक्षिणे पाणौ सूतपुत्रः परामृशत् |

सा गृहीता विधुन्वाना भूमावाक्षिप्य कीचकम् ||६||

सभां शरणमाधावद्यत्र राजा युधिष्ठिरः ||६||

तां कीचकः प्रधावन्तीं केशपक्षे परामृशत् |

अथैनां पश्यतो राज्ञः पातयित्वा पदावधीत् ||७||

ततो योऽसौ तदार्केण राक्षसः संनियोजितः |

स कीचकमपोवाह वातवेगेन भारत ||८||

स पपात ततो भूमौ रक्षोबलसमाहतः |

विघूर्णमानो निश्चेष्टश्छिन्नमूल इव द्रुमः ||९||

तां चासीनौ ददृशतुर्भीमसेनयुधिष्ठिरौ |

अमृष्यमाणौ कृष्णायाः कीचकेन पदा वधम् ||१०||

तस्य भीमो वधप्रेप्सुः कीचकस्य दुरात्मनः |

दन्तैर्दन्तांस्तदा रोषान्निष्पिपेष महामनाः ||११||

अथाङ्गुष्ठेनावमृद्नादङ्गुष्ठं तस्य धर्मराट् |

प्रबोधनभयाद्राजन्भीमस्य प्रत्यषेधयत् ||१२||

सा सभाद्वारमासाद्य रुदती मत्स्यमब्रवीत् |

अवेक्षमाणा सुश्रोणी पतींस्तान्दीनचेतसः ||१३||

आकारमभिरक्षन्ती प्रतिज्ञां धर्मसंहिताम् |

दह्यमानेव रौद्रेण चक्षुषा द्रुपदात्मजा ||१४||

द्रौपद्युवाच||

येषां वैरी न स्वपिति पदा भूमिमुपस्पृशन् |

तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१५||

ये दद्युर्न च याचेयुर्ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः |

तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१६||

येषां दुन्दुभिनिर्घोषो ज्याघोषः श्रूयतेऽनिशम् |

तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१७||

ये ते तेजस्विनो दान्ता बलवन्तोऽभिमानिनः |

तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१८||

सर्वलोकमिमं हन्युर्धर्मपाशसितास्तु ये |

तेषां मां मानिनीं भार्यां सूतपुत्रः पदावधीत् ||१९||

शरणं ये प्रपन्नानां भवन्ति शरणार्थिनाम् |

चरन्ति लोके प्रच्छन्नाः क्व नु तेऽद्य महारथाः ||२०||

कथं ते सूतपुत्रेण वध्यमानां प्रियां सतीम् |

मर्षयन्ति यथा क्लीबा बलवन्तोऽमितौजसः ||२१||

क्व नु तेषाममर्षश्च वीर्यं तेजश्च वर्तते |

न परीप्सन्ति ये भार्यां वध्यमानां दुरात्मना ||२२||

मयात्र शक्यं किं कर्तुं विराटे धर्मदूषणम् |

यः पश्यन्मां मर्षयति वध्यमानामनागसम् ||२३||

न राजन्राजवत्किञ्चित्समाचरसि कीचके |

दस्यूनामिव धर्मस्ते न हि संसदि शोभते ||२४||

न कीचकः स्वधर्मस्थो न च मत्स्यः कथञ्चन |

सभासदोऽप्यधर्मज्ञा य इमं पर्युपासते ||२५||

नोपालभे त्वां नृपते विराट जनसंसदि |

नाहमेतेन युक्ता वै हन्तुं मत्स्य तवान्तिके ||२६||

सभासदस्तु पश्यन्तु कीचकस्य व्यतिक्रमम् ||२६||

विराट उवाच||

परोक्षं नाभिजानामि विग्रहं युवयोरहम् |

अर्थतत्त्वमविज्ञाय किं नु स्यात्कुशलं मम ||२७||

वैशम्पायन उवाच||

ततस्तु सभ्या विज्ञाय कृष्णां भूयोऽभ्यपूजयन् |

साधु साध्विति चाप्याहुः कीचकं च व्यगर्हयन् ||२८||

सभ्या ऊचुः||

यस्येयं चारुसर्वाङ्गी भार्या स्यादायतेक्षणा |

परो लाभश्च तस्य स्यान्न स शोचेत्कदाचन ||२९||

वैशम्पायन उवाच||

एवं सम्पूजयंस्तत्र कृष्णां प्रेक्ष्य सभासदः |

युधिष्ठिरस्य कोपात्तु ललाटे स्वेद आसजत् ||३०||

अथाब्रवीद्राजपुत्रीं कौरव्यो महिषीं प्रियाम् |

गच्छ सैरन्ध्रि मात्र स्थाः सुदेष्णाया निवेशनम् ||३१||

भर्तारमनुरुध्यन्त्यः क्लिश्यन्ते वीरपत्नयः |

शुश्रूषया क्लिश्यमानाः पतिलोकं जयन्त्युत ||३२||

मन्ये न कालं क्रोधस्य पश्यन्ति पतयस्तव |

तेन त्वां नाभिधावन्ति गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः ||३३||

अकालज्ञासि सैरन्ध्रि शैलूषीव विधावसि |

विघ्नं करोषि मत्स्यानां दीव्यतां राजसंसदि ||३४||

गच्छ सैरन्ध्रि गन्धर्वाः करिष्यन्ति तव प्रियम् ||३४||

द्रौपद्युवाच||

अतीव तेषां घृणिनामर्थेऽहं धर्मचारिणी |

तस्य तस्येह ते वध्या येषां ज्येष्ठोऽक्षदेविता ||३५||

वैशम्पायन उवाच||

इत्युक्त्वा प्राद्रवत्कृष्णा सुदेष्णाया निवेशनम् |

केशान्मुक्त्वा तु सुश्रोणी संरम्भाल्लोहितेक्षणा ||३६||

शुशुभे वदनं तस्या रुदन्त्या विरतं तदा |

मेघलेखाविनिर्मुक्तं दिवीव शशिमण्डलम् ||३७||

सुदेष्णोवाच||

कस्त्वावधीद्वरारोहे कस्माद्रोदिषि शोभने |

कस्याद्य न सुखं भद्रे केन ते विप्रियं कृतम् ||३८||

द्रौपद्युवाच||

कीचको मावधीत्तत्र सुराहारीं गतां तव |

सभायां पश्यतो राज्ञो यथैव विजने तथा ||३९||

सुदेष्णोवाच||

घातयामि सुकेशान्ते कीचकं यदि मन्यसे |

योऽसौ त्वां कामसंमत्तो दुर्लभामभिमन्यते ||४०||

द्रौपद्युवाच||

अन्ये वै तं वधिष्यन्ति येषामागः करोति सः |

मन्ये चाद्यैव सुव्यक्तं परलोकं गमिष्यति ||४१||

                  १६

वैशम्पायन उवाच||

सा हता सूतपुत्रेण राजपुत्री समज्वलत् |

वधं कृष्णा परीप्सन्ती सेनावाहस्य भामिनी ||१||

जगामावासमेवाथ तदा सा द्रुपदात्मजा ||१||

कृत्वा शौचं यथान्यायं कृष्णा वै तनुमध्यमा |

गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य सलिलेन सा ||२||

चिन्तयामास रुदती तस्य दुःखस्य निर्णयम् |

किं करोमि क्व गच्छामि कथं कार्यं भवेन्मम ||३||

इत्येवं चिन्तयित्वा सा भीमं वै मनसागमत् |

नान्यः कर्ता ऋते भीमान्ममाद्य मनसः प्रियम् ||४||

तत उत्थाय रात्रौ सा विहाय शयनं स्वकम् |

प्राद्रवन्नाथमिच्छन्ती कृष्णा नाथवती सती ||५||

दुःखेन महता युक्ता मानसेन मनस्विनी ||५||

सा वै महानसे प्राप्य भीमसेनं शुचिस्मिता |

सर्वश्वेतेव माहेयी वने जाता त्रिहायनी ||६||

उपातिष्ठत पाञ्चाली वाशितेव महागजम् ||६||

सा लतेव महाशालं फुल्लं गोमतितीरजम् |

बाहुभ्यां परिरभ्यैनं प्राबोधयदनिन्दिता ||७||

सिंहं सुप्तं वने दुर्गे मृगराजवधूरिव ||७||

वीणेव मधुराभाषा गान्धारं साधु मूर्च्छिता |

अभ्यभाषत पाञ्चाली भीमसेनमनिन्दिता ||८||

उत्तिष्ठोत्तिष्ठ किं शेषे भीमसेन यथा मृतः |

नामृतस्य हि पापीयान्भार्यामालभ्य जीवति ||९||

तस्मिञ्जीवति पापिष्ठे सेनावाहे मम द्विषि |

तत्कर्म कृतवत्यद्य कथं निद्रां निषेवसे ||१०||

स सम्प्रहाय शयनं राजपुत्र्या प्रबोधितः |

उपातिष्ठत मेघाभः पर्यङ्के सोपसङ्ग्रहे ||११||

अथाब्रवीद्राजपुत्रीं कौरव्यो महिषीं प्रियाम् |

केनास्यर्थेन सम्प्राप्ता त्वरितेव ममान्तिकम् ||१२||

न ते प्रकृतिमान्वर्णः कृशा पाण्डुश्च लक्ष्यसे |

आचक्ष्व परिशेषेण सर्वं विद्यामहं यथा ||१३||

सुखं वा यदि वा दुःखं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम् |

यथावत्सर्वमाचक्ष्व श्रुत्वा ज्ञास्यामि यत्परम् ||१४||

अहमेव हि ते कृष्णे विश्वास्यः सर्वकर्मसु |

अहमापत्सु चापि त्वां मोक्षयामि पुनः पुनः ||१५||

शीघ्रमुक्त्वा यथाकामं यत्ते कार्यं विवक्षितम् |

गच्छ वै शयनायैव पुरा नान्योऽवबुध्यते ||१६||

                  १७

द्रौपद्युवाच||

अशोच्यं नु कुतस्तस्या यस्या भर्ता युधिष्ठिरः |

जानन्सर्वाणि दुःखानि किं मां त्वं परिपृच्छसि ||१||

यन्मां दासीप्रवादेन प्रातिकामी तदानयत् |

सभायां पार्षदो मध्ये तन्मां दहति भारत ||२||

पार्थिवस्य सुता नाम का नु जीवेत मादृशी |

अनुभूय भृशं दुःखमन्यत्र द्रौपदीं प्रभो ||३||

वनवासगतायाश्च सैन्धवेन दुरात्मना |

परामर्शं द्वितीयं च सोढुमुत्सहते नु का ||४||

मत्स्यराज्ञः समक्षं च तस्य धूर्तस्य पश्यतः |

कीचकेन पदा स्पृष्टा का नु जीवेत मादृशी ||५||

एवं बहुविधैः क्लेशैः क्लिश्यमानां च भारत |

न मां जानासि कौन्तेय किं फलं जीवितेन मे ||६||

योऽयं राज्ञो विराटस्य कीचको नाम भारत |

सेनानीः पुरुषव्याघ्र स्यालः परमदुर्मतिः ||७||

स मां सैरन्ध्रिवेषेण वसन्तीं राजवेश्मनि |

नित्यमेवाह दुष्टात्मा भार्या मम भवेति वै ||८||

तेनोपमन्त्र्यमाणाया वधार्हेण सपत्नहन् |

कालेनेव फलं पक्वं हृदयं मे विदीर्यते ||९||

भ्रातरं च विगर्हस्व ज्येष्ठं दुर्द्यूतदेविनम् |

यस्यास्मि कर्मणा प्राप्ता दुःखमेतदनन्तकम् ||१०||

को हि राज्यं परित्यज्य सर्वस्वं चात्मना सह |

प्रव्रज्यायैव दीव्येत विना दुर्द्यूतदेविनम् ||११||

यदि निष्कसहस्रेण यच्चान्यत्सारवद्धनम् |

सायम्प्रातरदेविष्यदपि संवत्सरान्बहून् ||१२||

रुक्मं हिरण्यं वासांसि यानं युग्यमजाविकम् |

अश्वाश्वतरसङ्घांश्च न जातु क्षयमावहेत् ||१३||

सोऽयं द्यूतप्रवादेन श्रिया प्रत्यवरोपितः |

तूष्णीमास्ते यथा मूढः स्वानि कर्माणि चिन्तयन् ||१४||

दश नागसहस्राणि पद्मिनां हेममालिनाम् |

यं यान्तमनुयान्तीह सोऽयं द्यूतेन जीवति ||१५||

तथा शतसहस्राणि नृणाममिततेजसाम् |

उपासते महाराजमिन्द्रप्रस्थे युधिष्ठिरम् ||१६||

शतं दासीसहस्राणि यस्य नित्यं महानसे |

पात्रीहस्तं दिवारात्रमतिथीन्भोजयन्त्युत ||१७||

एष निष्कसहस्राणि प्रदाय ददतां वरः |

द्यूतजेन ह्यनर्थेन महता समुपावृतः ||१८||

एनं हि स्वरसम्पन्ना बहवः सूतमागधाः |

सायम्प्रातरुपातिष्ठन्सुमृष्टमणिकुण्डलाः ||१९||

सहस्रमृषयो यस्य नित्यमासन्सभासदः |

तपःश्रुतोपसम्पन्नाः सर्वकामैरुपस्थिताः ||२०||

अन्धान्वृद्धांस्तथानाथान्सर्वान्राष्ट्रेषु दुर्गतान् |

बिभर्त्यविमना नित्यमानृशंस्याद्युधिष्ठिरः ||२१||

स एष निरयं प्राप्तो मत्स्यस्य परिचारकः |

सभायां देविता राज्ञः कङ्को ब्रूते युधिष्ठिरः ||२२||

इन्द्रप्रस्थे निवसतः समये यस्य पार्थिवाः |

आसन्बलिभृतः सर्वे सोऽद्यान्यैर्भृतिमिच्छति ||२३||

पार्थिवाः पृथिवीपाला यस्यासन्वशवर्तिनः |

स वशे विवशो राजा परेषामद्य वर्तते ||२४||

प्रताप्य पृथिवीं सर्वां रश्मिवानिव तेजसा |

सोऽयं राज्ञो विराटस्य सभास्तारो युधिष्ठिरः ||२५||

यमुपासन्त राजानः सभायामृषिभिः सह |

तमुपासीनमद्यान्यं पश्य पाण्डव पाण्डवम् ||२६||

अतदर्हं महाप्राज्ञं जीवितार्थेऽभिसंश्रितम् |

दृष्ट्वा कस्य न दुःखं स्याद्धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् ||२७||

उपास्ते स्म सभायां यं कृत्स्ना वीर वसुन्धरा |

तमुपासीनमद्यान्यं पश्य भारत भारतम् ||२८||

एवं बहुविधैर्दुःखैः पीड्यमानामनाथवत् |

शोकसागरमध्यस्थां किं मां भीम न पश्यसि ||२९||

               

   १८

द्रौपद्युवाच||

इदं तु मे महद्दुःखं यत्प्रवक्ष्यामि भारत |

न मेऽभ्यसूया कर्तव्या दुःखादेतद्ब्रवीम्यहम् ||१||

शार्दूलैर्महिषैः सिंहैरागारे युध्यसे यदा |

कैकेय्याः प्रेक्षमाणायास्तदा मे कश्मलो भवेत् ||२||

प्रेक्षासमुत्थिता चापि कैकेयी ताः स्त्रियो वदेत् |

प्रेक्ष्य मामनवद्याङ्गी कश्मलोपहतामिव ||३||

स्नेहात्संवासजान्मन्ये सूदमेषा शुचिस्मिता |

योध्यमानं महावीर्यैरिमं समनुशोचति ||४||

कल्याणरूपा सैरन्ध्री बल्लवश्चातिसुन्दरः |

स्त्रीणां च चित्तं दुर्ज्ञेयं युक्तरूपौ च मे मतौ ||५||

सैरन्ध्री प्रियसंवासान्नित्यं करुणवेदिनी |

अस्मिन्राजकुले चेमौ तुल्यकालनिवासिनौ ||६||

इति ब्रुवाणा वाक्यानि सा मां नित्यमवेदयत् |

क्रुध्यन्तीं मां च सम्प्रेक्ष्य समशङ्कत मां त्वयि ||७||

तस्यां तथा ब्रुवत्यां तु दुःखं मां महदाविशत् |

शोके यौधिष्ठिरे मग्ना नाहं जीवितुमुत्सहे ||८||

यः सदेवान्मनुष्यांश्च सर्पांश्चैकरथोऽजयत् |

सोऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा ||९||

योऽतर्पयदमेयात्मा खाण्डवे जातवेदसम् |

सोऽन्तःपुरगतः पार्थः कूपेऽग्निरिव संवृतः ||१०||

यस्माद्भयममित्राणां सदैव पुरुषर्षभात् |

स लोकपरिभूतेन वेषेणास्ते धनञ्जयः ||११||

यस्य ज्यातलनिर्घोषात्समकम्पन्त शत्रवः |

स्त्रियो गीतस्वनं तस्य मुदिताः पर्युपासते ||१२||

किरीटं सूर्यसङ्काशं यस्य मूर्धनि शोभते |

वेणीविकृतकेशान्तः सोऽयमद्य धनञ्जयः ||१३||

यस्मिन्नस्त्राणि दिव्यानि समस्तानि महात्मनि |

आधारः सर्वविद्यानां स धारयति कुण्डले ||१४||

यं स्म राजसहस्राणि तेजसाप्रतिमानि वै |

समरे नातिवर्तन्ते वेलामिव महार्णवः ||१५||

सोऽयं राज्ञो विराटस्य कन्यानां नर्तको युवा |

आस्ते वेषप्रतिच्छन्नः कन्यानां परिचारकः ||१६||

यस्य स्म रथघोषेण समकम्पत मेदिनी |

सपर्वतवना भीम सहस्थावरजङ्गमा ||१७||

यस्मिञ्जाते महाभागे कुन्त्याः शोको व्यनश्यत |

स शोचयति मामद्य भीमसेन तवानुजः ||१८||

भूषितं तमलङ्कारैः कुण्डलैः परिहाटकैः |

कम्बुपाणिनमायान्तं दृष्ट्वा सीदति मे मनः ||१९||

तं वेणीकृतकेशान्तं भीमधन्वानमर्जुनम् |

कन्यापरिवृतं दृष्ट्वा भीम सीदति मे मनः ||२०||

यदा ह्येनं परिवृतं कन्याभिर्देवरूपिणम् |

प्रभिन्नमिव मातङ्गं परिकीर्णं करेणुभिः ||२१||

मत्स्यमर्थपतिं पार्थं विराटं समुपस्थितम् |

पश्यामि तूर्यमध्यस्थं दिशो नश्यन्ति मे तदा ||२२||

नूनमार्या न जानाति कृच्छ्रं प्राप्तं धनञ्जयम् |

अजातशत्रुं कौरव्यं मग्नं दुर्द्यूतदेविनम् ||२३||

तथा दृष्ट्वा यवीयांसं सहदेवं युधां पतिम् |

गोषु गोवेषमायान्तं पाण्डुभूतास्मि भारत ||२४||

सहदेवस्य वृत्तानि चिन्तयन्ती पुनः पुनः |

न विन्दामि महाबाहो सहदेवस्य दुष्कृतम् ||२५||

यस्मिन्नेवंविधं दुःखं प्राप्नुयात्सत्यविक्रमः ||२५||

दूयामि भरतश्रेष्ठ दृष्ट्वा ते भ्रातरं प्रियम् |

गोषु गोवृषसङ्काशं मत्स्येनाभिनिवेशितम् ||२६||

संरब्धं रक्तनेपथ्यं गोपालानां पुरोगमम् |

विराटमभिनन्दन्तमथ मे भवति ज्वरः ||२७||

सहदेवं हि मे वीरं नित्यमार्या प्रशंसति |

महाभिजनसम्पन्नो वृत्तवाञ्शीलवानिति ||२८||

ह्रीनिषेधो मधुरवाग्धार्मिकश्च प्रियश्च मे |

स तेऽरण्येषु बोद्धव्यो याज्ञसेनि क्षपास्वपि ||२९||

तं दृष्ट्वा व्यापृतं गोषु वत्सचर्मक्षपाशयम् |

सहदेवं युधां श्रेष्ठं किं नु जीवामि पाण्डव ||३०||

यस्त्रिभिर्नित्यसम्पन्नो रूपेणास्त्रेण मेधया |

सोऽश्वबन्धो विराटस्य पश्य कालस्य पर्ययम् ||३१||

अभ्यकीर्यन्त वृन्दानि दामग्रन्थिमुदीक्षताम् |

विनयन्तं जवेनाश्वान्महाराजस्य पश्यतः ||३२||

अपश्यमेनं श्रीमन्तं मत्स्यं भ्राजिष्णुमुत्तमम् |

विराटमुपतिष्ठन्तं दर्शयन्तं च वाजिनः ||३३||

किं नु मां मन्यसे पार्थ सुखितेति परन्तप |

एवं दुःखशताविष्टा युधिष्ठिरनिमित्ततः ||३४||

अतः प्रतिविशिष्टानि दुःखान्यन्यानि भारत |

वर्तन्ते मयि कौन्तेय वक्ष्यामि शृणु तान्यपि ||३५||

युष्मासु ध्रियमाणेषु दुःखानि विविधान्युत |

शोषयन्ति शरीरं मे किं नु दुःखमतः परम् ||३६||

                  १९

द्रौपद्युवाच||

अहं सैरन्ध्रिवेषेण चरन्ती राजवेश्मनि |

शौचदास्मि सुदेष्णाया अक्षधूर्तस्य कारणात् ||१||

विक्रियां पश्य मे तीव्रां राजपुत्र्याः परन्तप |

आसे कालमुपासीना सर्वं दुःखं किलार्तवत् ||२||

अनित्या किल मर्त्यानामर्सद्धिर्जयाजयौ |

इति कृत्वा प्रतीक्षामि भर्तॄणामुदयं पुनः ||३||

य एव हेतुर्भवति पुरुषस्य जयावहः |

पराजये च हेतुः स इति च प्रतिपालये ||४||

दत्त्वा याचन्ति पुरुषा हत्वा वध्यन्ति चापरे |

पातयित्वा च पात्यन्ते परैरिति च मे श्रुतम् ||५||

न दैवस्यातिभारोऽस्ति न दैवस्यातिवर्तनम् |

इति चाप्यागमं भूयो दैवस्य प्रतिपालये ||६||

स्थितं पूर्वं जलं यत्र पुनस्तत्रैव तिष्ठति |

इति पर्यायमिच्छन्ती प्रतीक्षाम्युदयं पुनः ||७||

दैवेन किल यस्यार्थः सुनीतोऽपि विपद्यते |

दैवस्य चागमे यत्नस्तेन कार्यो विजानता ||८||

यत्तु मे वचनस्यास्य कथितस्य प्रयोजनम् |

पृच्छ मां दुःखितां तत्त्वमपृष्टा वा ब्रवीमि ते ||९||

महिषी पाण्डुपुत्राणां दुहिता द्रुपदस्य च |

इमामवस्थां सम्प्राप्ता का मदन्या जिजीविषेत् ||१०||

कुरून्परिभवन्सर्वान्पाञ्चालानपि भारत |

पाण्डवेयांश्च सम्प्राप्तो मम क्लेशो ह्यरिंदम ||११||

भ्रातृभिः श्वशुरैः पुत्रैर्बहुभिः परवीरहन् |

एवं समुदिता नारी का न्वन्या दुःखिता भवेत् ||१२||

नूनं हि बालया धातुर्मया वै विप्रियं कृतम् |

यस्य प्रसादाद्दुर्नीतं प्राप्तास्मि भरतर्षभ ||१३||

वर्णावकाशमपि मे पश्य पाण्डव यादृशम् |

यादृशो मे न तत्रासीद्दुःखे परमके तदा ||१४||

त्वमेव भीम जानीषे यन्मे पार्थ सुखं पुरा |

साहं दासत्वमापन्ना न शान्तिमवशा लभे ||१५||

नादैविकमिदं मन्ये यत्र पार्थो धनञ्जयः |

भीमधन्वा महाबाहुरास्ते शान्त इवानलः ||१६||

अशक्या वेदितुं पार्थ प्राणिनां वै गतिर्नरैः |

विनिपातमिमं मन्ये युष्माकमविचिन्तितम् ||१७||

यस्या मम मुखप्रेक्षा यूयमिन्द्रसमाः सदा |

सा प्रेक्षे मुखमन्यासामवराणां वरा सती ||१८||

पश्य पाण्डव मेऽवस्थां यथा नार्हामि वै तथा |

युष्मासु ध्रियमाणेषु पश्य कालस्य पर्ययम् ||१९||

यस्याः सागरपर्यन्ता पृथिवी वशवर्तिनी |

आसीत्साद्य सुदेष्णाया भीताहं वशवर्तिनी ||२०||

यस्याः पुरःसरा आसन्पृष्ठतश्चानुगामिनः |

साहमद्य सुदेष्णायाः पुरः पश्चाच्च गामिनी ||२१||

इदं तु दुःखं कौन्तेय ममासह्यं निबोध तत् ||२१||

या न जातु स्वयं पिंषे गात्रोद्वर्तनमात्मनः |

अन्यत्र कुन्त्या भद्रं ते साद्य पिंषामि चन्दनम् ||२२||

पश्य कौन्तेय पाणी मे नैवं यौ भवतः पुरा ||२२||

वैशम्पायन उवाच||

इत्यस्य दर्शयामास किणबद्धौ करावुभौ |

द्रौपद्युवाच||

बिभेमि कुन्त्या या नाहं युष्माकं वा कदाचन |

साद्याग्रतो विराटस्य भीता तिष्ठामि किङ्करी ||२४||

किं नु वक्ष्यति सम्राण्मां वर्णकः सुकृतो न वा |

नान्यपिष्टं हि मत्स्यस्य चन्दनं किल रोचते ||२५||

वैशम्पायन उवाच||

सा कीर्तयन्ती दुःखानि भीमसेनस्य भामिनी |

रुरोद शनकैः कृष्णा भीमसेनमुदीक्षती ||२६||

सा बाष्पकलया वाचा निःश्वसन्ती पुनः पुनः |

हृदयं भीमसेनस्य घट्टयन्तीदमब्रवीत् ||२७||

नाल्पं कृतं मया भीम देवानां किल्बिषं पुरा |

अभाग्या यत्तु जीवामि मर्तव्ये सति पाण्डव ||२८||

ततस्तस्याः करौ शूनौ किणबद्धौ वृकोदरः |

मुखमानीय वेपन्त्या रुरोद परवीरहा ||२९||

तौ गृहीत्वा च कौन्तेयो बाष्पमुत्सृज्य वीर्यवान् |

ततः परमदुःखार्त इदं वचनमब्रवीत् ||३०||

                  २०

भीमसेन उवाच||

धिगस्तु मे बाहुबलं गाण्डीवं फल्गुनस्य च |

यत्ते रक्तौ पुरा भूत्वा पाणी कृतकिणावुभौ ||१||

सभायां स्म विराटस्य करोमि कदनं महत् |

तत्र मां धर्मराजस्तु कटाक्षेण न्यवारयत् ||२||

तदहं तस्य विज्ञाय स्थित एवास्मि भामिनि ||२||

यच्च राष्ट्रात्प्रच्यवनं कुरूणामवधश्च यः |

सुयोधनस्य कर्णस्य शकुनेः सौबलस्य च ||३||

दुःशासनस्य पापस्य यन्मया न हृतं शिरः |

तन्मे दहति कल्याणि हृदि शल्यमिवार्पितम् ||४||

मा धर्मं जहि सुश्रोणि क्रोधं जहि महामते ||४||

इमं च समुपालम्भं त्वत्तो राजा युधिष्ठिरः |

शृणुयाद्यदि कल्याणि कृत्स्नं जह्यात्स जीवितम् ||५||

धनञ्जयो वा सुश्रोणि यमौ वा तनुमध्यमे |

लोकान्तरगतेष्वेषु नाहं शक्ष्यामि जीवितुम् ||६||

सुकन्या नाम शार्याती भार्गवं च्यवनं वने |

वल्मीकभूतं शाम्यन्तमन्वपद्यत भामिनी ||७||

नाडायनी चेन्द्रसेना रूपेण यदि ते श्रुता |

पतिमन्वचरद्वृद्धं पुरा वर्षसहस्रिणम् ||८||

दुहिता जनकस्यापि वैदेही यदि ते श्रुता |

पतिमन्वचरत्सीता महारण्यनिवासिनम् ||९||

रक्षसा निग्रहं प्राप्य रामस्य महिषी प्रिया |

क्लिश्यमानापि सुश्रोणी राममेवान्वपद्यत ||१०||

लोपामुद्रा तथा भीरु वयोरूपसमन्विता |

अगस्त्यमन्वयाद्धित्वा कामान्सर्वानमानुषान् ||११||

यथैताः कीर्तिता नार्यो रूपवत्यः पतिव्रताः |

तथा त्वमपि कल्याणि सर्वैः समुदिता गुणैः ||१२||

मादीर्घं क्षम कालं त्वं मासमध्यर्धसंमितम् |

पूर्णे त्रयोदशे वर्षे राज्ञो राज्ञी भविष्यसि ||१३||

द्रौपद्युवाच||

आर्तयैतन्मया भीम कृतं बाष्पविमोक्षणम् |

अपारयन्त्या दुःखानि न राजानमुपालभे ||१४||

विमुक्तेन व्यतीतेन भीमसेन महाबल |

प्रत्युपस्थितकालस्य कार्यस्यानन्तरो भव ||१५||

ममेह भीम कैकेयी रूपाभिभवशङ्कया |

नित्यमुद्विजते राजा कथं नेयादिमामिति ||१६||

तस्या विदित्वा तं भावं स्वयं चानृतदर्शनः |

कीचकोऽयं सुदुष्टात्मा सदा प्रार्थयते हि माम् ||१७||

तमहं कुपिता भीम पुनः कोपं नियम्य च |

अब्रुवं कामसंमूढमात्मानं रक्ष कीचक ||१८||

गन्धर्वाणामहं भार्या पञ्चानां महिषी प्रिया |

ते त्वां निहन्युर्दुर्धर्षाः शूराः साहसकारिणः ||१९||

एवमुक्तः स दुष्टात्मा कीचकः प्रत्युवाच ह |

नाहं बिभेमि सैरन्ध्रि गन्धर्वाणां शुचिस्मिते ||२०||

शतं सहस्रमपि वा गन्धर्वाणामहं रणे |

समागतं हनिष्यामि त्वं भीरु कुरु मे क्षणम् ||२१||

इत्युक्ते चाब्रुवं सूतं कामातुरमहं पुनः |

न त्वं प्रतिबलस्तेषां गन्धर्वाणां यशस्विनाम् ||२२||

धर्मे स्थितास्मि सततं कुलशीलसमन्विता |

नेच्छामि कञ्चिद्वध्यन्तं तेन जीवसि कीचक ||२३||

एवमुक्तः स दुष्टात्मा प्रहस्य स्वनवत्तदा |

न तिष्ठति स्म सन्मार्गे न च धर्मं बुभूषति ||२४||

पापात्मा पापभावश्च कामरागवशानुगः |

अविनीतश्च दुष्टात्मा प्रत्याख्यातः पुनः पुनः ||२५||

दर्शने दर्शने हन्यात्तथा जह्यां च जीवितम् ||२५||

तद्धर्मे यतमानानां महान्धर्मो नशिष्यति |

समयं रक्षमाणानां भार्या वो न भविष्यति ||२६||

भार्यायां रक्ष्यमाणायां प्रजा भवति रक्षिता |

प्रजायां रक्ष्यमाणायामात्मा भवति रक्षितः ||२७||

वदतां वर्णधर्मांश्च ब्राह्मणानां हि मे श्रुतम् |

क्षत्रियस्य सदा धर्मो नान्यः शत्रुनिबर्हणात् ||२८||

पश्यतो धर्मराजस्य कीचको मां पदावधीत् |

तव चैव समक्षं वै भीमसेन महाबल ||२९||

त्वया ह्यहं परित्राता तस्माद्घोराज्जटासुरात् |

जयद्रथं तथैव त्वमजैषीर्भ्रातृभिः सह ||३०||

जहीममपि पापं त्वं योऽयं मामवमन्यते |

कीचको राजवाल्लभ्याच्छोककृन्मम भारत ||३१||

तमेवं कामसंमत्तं भिन्धि कुम्भमिवाश्मनि |

यो निमित्तमनर्थानां बहूनां मम भारत ||३२||

तं चेज्जीवन्तमादित्यः प्रातरभ्युदयिष्यति |

विषमालोड्य पास्यामि मा कीचकवशं गमम् ||३३||

श्रेयो हि मरणं मह्यं भीमसेन तवाग्रतः ||३३||

वैशम्पायन उवाच||

इत्युक्त्वा प्रारुदत्कृष्णा भीमस्योरः समाश्रिता |

भीमश्च तां परिष्वज्य महत्सान्त्वं प्रयुज्य च ||३४||

कीचकं मनसागच्छत्सृक्किणी परिसंलिहन् ||३४||

                  २१

भीमसेन उवाच||

तथा भद्रे करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे |

अद्य तं सूदयिष्यामि कीचकं सहबान्धवम् ||१||

अस्याः प्रदोषे शर्वर्याः कुरुष्वानेन सङ्गमम् |

दुःखं शोकं च निर्धूय याज्ञसेनि शुचिस्मिते ||२||

यैषा नर्तनशाला वै मत्स्यराजेन कारिता |

दिवात्र कन्या नृत्यन्ति रात्रौ यान्ति यथागृहम् ||३||

तत्रास्ति शयनं भीरु दृढाङ्गं सुप्रतिष्ठितम् |

तत्रास्य दर्शयिष्यामि पूर्वप्रेतान्पितामहान् ||४||

यथा च त्वां न पश्येयुः कुर्वाणां तेन संविदम् |

कुर्यास्तथा त्वं कल्याणि यथा संनिहितो भवेत् ||५||

वैशम्पायन उवाच||

तथा तौ कथयित्वा तु बाष्पमुत्सृज्य दुःखितौ |

रात्रिशेषं तदत्युग्रं धारयामासतुर्हृदा ||६||

तस्यां रात्र्यां व्यतीतायां प्रातरुत्थाय कीचकः |

गत्वा राजकुलायैव द्रौपदीमिदमब्रवीत् ||७||

सभायां पश्यतो राज्ञः पातयित्वा पदाहनम् |

न चैवालभथास्त्राणमभिपन्ना बलीयसा ||८||

प्रवादेन हि मत्स्यानां राजा नाम्नायमुच्यते |

अहमेव हि मत्स्यानां राजा वै वाहिनीपतिः ||९||

सा सुखं प्रतिपद्यस्व दासो भीरु भवामि ते |

अह्नाय तव सुश्रोणि शतं निष्कान्ददाम्यहम् ||१०||

दासीशतं च ते दद्यां दासानामपि चापरम् |

रथं चाश्वतरीयुक्तमस्तु नौ भीरु सङ्गमः ||११||

द्रौपद्युवाच||

एकं मे समयं त्वद्य प्रतिपद्यस्व कीचक |

न त्वां सखा वा भ्राता वा जानीयात्सङ्गतं मया ||१२||

अवबोधाद्धि भीतास्मि गन्धर्वाणां यशस्विनाम् |

एवं मे प्रतिजानीहि ततोऽहं वशगा तव ||१३||

कीचक उवाच||

एवमेतत्करिष्यामि यथा सुश्रोणि भाषसे |

एको भद्रे गमिष्यामि शून्यमावसथं तव ||१४||

समागमार्थं रम्भोरु त्वया मदनमोहितः |

यथा त्वां नावभोत्स्यन्ति गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः ||१५||

द्रौपद्युवाच||

यदिदं नर्तनागारं मत्स्यराजेन कारितम् |

दिवात्र कन्या नृत्यन्ति रात्रौ यान्ति यथागृहम् ||१६||

तमिस्रे तत्र गच्छेथा गन्धर्वास्तन्न जानते |

तत्र दोषः परिहृतो भविष्यति न संशयः ||१७||

वैशम्पायन उवाच||

तमर्थं प्रतिजल्पन्त्याः कृष्णायाः कीचकेन ह |

दिवसार्धं समभवन्मासेनैव समं नृप ||१८||

कीचकोऽथ गृहं गत्वा भृशं हर्षपरिप्लुतः |

सैरन्ध्रीरूपिणं मूढो मृत्युं तं नावबुद्धवान् ||१९||

गन्धाभरणमाल्येषु व्यासक्तः स विशेषतः |

अलञ्चकार सोऽऽत्मानं सत्वरः काममोहितः ||२०||

तस्य तत्कुर्वतः कर्म कालो दीर्घ इवाभवत् |

अनुचिन्तयतश्चापि तामेवायतलोचनाम् ||२१||

आसीदभ्यधिका चास्य श्रीः श्रियं प्रमुमुक्षतः |

निर्वाणकाले दीपस्य वर्तीमिव दिधक्षतः ||२२||

कृतसम्प्रत्ययस्तत्र कीचकः काममोहितः |

नाजानाद्दिवसं यान्तं चिन्तयानः समागमम् ||२३||

ततस्तु द्रौपदी गत्वा तदा भीमं महानसे |

उपातिष्ठत कल्याणी कौरव्यं पतिमन्तिकात् ||२४||

तमुवाच सुकेशान्ता कीचकस्य मया कृतः |

सङ्गमो नर्तनागारे यथावोचः परन्तप ||२५||

शून्यं स नर्तनागारमागमिष्यति कीचकः |

एको निशि महाबाहो कीचकं तं निषूदय ||२६||

तं सूतपुत्रं कौन्तेय कीचकं मददर्पितम् |

गत्वा त्वं नर्तनागारं निर्जीवं कुरु पाण्डव ||२७||

दर्पाच्च सूतपुत्रोऽसौ गन्धर्वानवमन्यते |

तं त्वं प्रहरतां श्रेष्ठ नडं नाग इवोद्धर ||२८||

अश्रु दुःखाभिभूताया मम मार्जस्व भारत |

आत्मनश्चैव भद्रं ते कुरु मानं कुलस्य च ||२९||

भीमसेन उवाच||

स्वागतं ते वरारोहे यन्मा वेदयसे प्रियम् |

न ह्यस्य कञ्चिदिच्छामि सहायं वरवर्णिनि ||३०||

या मे प्रीतिस्त्वयाख्याता कीचकस्य समागमे |

हत्वा हिडिम्बं सा प्रीतिर्ममासीद्वरवर्णिनि ||३१||

सत्यं भ्रातॄंश्च धर्मं च पुरस्कृत्य ब्रवीमि ते |

कीचकं निहनिष्यामि वृत्रं देवपतिर्यथा ||३२||

तं गह्वरे प्रकाशे वा पोथयिष्यामि कीचकम् |

अथ चेदवभोत्स्यन्ति हंस्ये मत्स्यानपि ध्रुवम् ||३३||

ततो दुर्योधनं हत्वा प्रतिपत्स्ये वसुन्धराम् |

कामं मत्स्यमुपास्तां हि कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||३४||

द्रौपद्युवाच||

यथा न सन्त्यजेथास्त्वं सत्यं वै मत्कृते विभो |

निगूढस्त्वं तथा वीर कीचकं विनिपातय ||३५||

भीमसेन उवाच||

एवमेतत्करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे |

अदृश्यमानस्तस्याद्य तमस्विन्यामनिन्दिते ||३६||

नागो बिल्वमिवाक्रम्य पोथयिष्याम्यहं शिरः |

अलभ्यामिच्छतस्तस्य कीचकस्य दुरात्मनः ||३७||

वैशम्पायन उवाच||

भीमोऽथ प्रथमं गत्वा रात्रौ छन्न उपाविशत् |

मृगं हरिरिवादृश्यः प्रत्याकाङ्क्षत्स कीचकम् ||३८||

कीचकश्चाप्यलङ्कृत्य यथाकाममुपाव्रजत् |

तां वेलां नर्तनागारे पाञ्चालीसङ्गमाशया ||३९||

मन्यमानः स सङ्केतमागारं प्राविशच्च तम् |

प्रविश्य च स तद्वेश्म तमसा संवृतं महत् ||४०||

पूर्वागतं ततस्तत्र भीममप्रतिमौजसम् |

एकान्तमास्थितं चैनमाससाद सुदुर्मतिः ||४१||

शयानं शयने तत्र मृत्युं सूतः परामृशत् |

जाज्वल्यमानं कोपेन कृष्णाधर्षणजेन ह ||४२||

उपसङ्गम्य चैवैनं कीचकः काममोहितः |

हर्षोन्मथितचित्तात्मा स्मयमानोऽभ्यभाषत ||४३||

प्रापितं ते मया वित्तं बहुरूपमनन्तकम् |

तत्सर्वं त्वां समुद्दिश्य सहसा समुपागतः ||४४||

नाकस्मान्मां प्रशंसन्ति सदा गृहगताः स्त्रियः |

सुवासा दर्शनीयश्च नान्योऽस्ति त्वादृशः पुमान् ||४५||

भीमसेन उवाच||

दिष्ट्या त्वं दर्शनीयोऽसि दिष्ट्यात्मानं प्रशंससि |

ईदृशस्तु त्वया स्पर्शः स्पृष्टपूर्वो न कर्हिचित् ||४६||

वैशम्पायन उवाच||

इत्युक्त्वा तं महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः |

समुत्पत्य च कौन्तेयः प्रहस्य च नराधमम् ||४७||

भीमो जग्राह केशेषु माल्यवत्सु सुगन्धिषु ||४७||

स केशेषु परामृष्टो बलेन बलिनां वरः |

आक्षिप्य केशान्वेगेन बाह्वोर्जग्राह पाण्डवम् ||४८||

बाहुयुद्धं तयोरासीत्क्रुद्धयोर्नरसिंहयोः |

वसन्ते वाशिताहेतोर्बलवद्गजयोरिव ||४९||

ईषदागलितं चापि क्रोधाच्चलपदं स्थितम् |

कीचको बलवान्भीमं जानुभ्यामाक्षिपद्भुवि ||५०||

पातितो भुवि भीमस्तु कीचकेन बलीयसा |

उत्पपाताथ वेगेन दण्डाहत इवोरगः ||५१||

स्पर्धया च बलोन्मत्तौ तावुभौ सूतपाण्डवौ |

निशीथे पर्यकर्षेतां बलिनौ निशि निर्जने ||५२||

ततस्तद्भवनश्रेष्ठं प्राकम्पत मुहुर्मुहुः |

बलवच्चापि सङ्क्रुद्धावन्योन्यं तावगर्जताम् ||५३||

तलाभ्यां तु स भीमेन वक्षस्यभिहतो बली |

कीचको रोषसन्तप्तः पदान्न चलितः पदम् ||५४||

मुहूर्तं तु स तं वेगं सहित्वा भुवि दुःसहम् |

बलादहीयत तदा सूतो भीमबलार्दितः ||५५||

तं हीयमानं विज्ञाय भीमसेनो महाबलः |

वक्षस्यानीय वेगेन ममन्थैनं विचेतसम् ||५६||

क्रोधाविष्टो विनिःश्वस्य पुनश्चैनं वृकोदरः |

जग्राह जयतां श्रेष्ठः केशेष्वेव तदा भृशम् ||५७||

गृहीत्वा कीचकं भीमो विरुराव महाबलः |

शार्दूलः पिशिताकाङ्क्षी गृहीत्वेव महामृगम् ||५८||

तस्य पादौ च पाणी च शिरो ग्रीवां च सर्वशः |

काये प्रवेशयामास पशोरिव पिनाकधृक् ||५९||

तं संमथितसर्वाङ्गं मांसपिण्डोपमं कृतम् |

कृष्णायै दर्शयामास भीमसेनो महाबलः ||६०||

उवाच च महातेजा द्रौपदीं पाण्डुनन्दनः |

पश्यैनमेहि पाञ्चालि कामुकोऽयं यथा कृतः ||६१||

तथा स कीचकं हत्वा गत्वा रोषस्य वै शमम् |

आमन्त्र्य द्रौपदीं कृष्णां क्षिप्रमायान्महानसम् ||६२||

कीचकं घातयित्वा तु द्रौपदी योषितां वरा |

प्रहृष्टा गतसन्तापा सभापालानुवाच ह ||६३||

कीचकोऽयं हतः शेते गन्धर्वैः पतिभिर्मम |

परस्त्रीकामसंमत्तः समागच्छत पश्यत ||६४||

तच्छ्रुत्वा भाषितं तस्या नर्तनागाररक्षिणः |

सहसैव समाजग्मुरादायोल्काः सहस्रशः ||६५||

ततो गत्वाथ तद्वेश्म कीचकं विनिपातितम् |

गतासुं ददृशुर्भूमौ रुधिरेण समुक्षितम् ||६६||

क्वास्य ग्रीवा क्व चरणौ क्व पाणी क्व शिरस्तथा |

इति स्म तं परीक्षन्ते गन्धर्वेण हतं तदा ||६७||

                  २२

वैशम्पायन उवाच||

तस्मिन्काले समागम्य सर्वे तत्रास्य बान्धवाः |

रुरुदुः कीचकं दृष्ट्वा परिवार्य समन्ततः ||१||

सर्वे संहृष्टरोमाणः सन्त्रस्ताः प्रेक्ष्य कीचकम् |

तथा सर्वाङ्गसम्भुग्नं कूर्मं स्थल इवोद्धृतम् ||२||

पोथितं भीमसेनेन तमिन्द्रेणेव दानवम् |

संस्कारयितुमिच्छन्तो बहिर्नेतुं प्रचक्रमुः ||३||

ददृशुस्ते ततः कृष्णां सूतपुत्राः समागताः |

अदूरादनवद्याङ्गीं स्तम्भमालिङ्ग्य तिष्ठतीम् ||४||

समवेतेषु सूतेषु तानुवाचोपकीचकः |

हन्यतां शीघ्रमसती यत्कृते कीचको हतः ||५||

अथ वा नेह हन्तव्या दह्यतां कामिना सह |

मृतस्यापि प्रियं कार्यं सूतपुत्रस्य सर्वथा ||६||

ततो विराटमूचुस्ते कीचकोऽस्याः कृते हतः |

सहाद्यानेन दह्येत तदनुज्ञातुमर्हसि ||७||

पराक्रमं तु सूतानां मत्वा राजान्वमोदत |

सैरन्ध्र्याः सूतपुत्रेण सह दाहं विशां पते ||८||

तां समासाद्य वित्रस्तां कृष्णां कमललोचनाम् |

मोमुह्यमानां ते तत्र जगृहुः कीचका भृशम् ||९||

ततस्तु तां समारोप्य निबध्य च सुमध्यमाम् |

जग्मुरुद्यम्य ते सर्वे श्मशानमभितस्तदा ||१०||

ह्रियमाणा तु सा राजन्सूतपुत्रैरनिन्दिता |

प्राक्रोशन्नाथमिच्छन्ती कृष्णा नाथवती सती ||११||

द्रौपद्युवाच||

जयो जयन्तो विजयो जयत्सेनो जयद्बलः |

ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम् ||१२||

येषां ज्यातलनिर्घोषो विस्फूर्जितमिवाशनेः |

व्यश्रूयत महायुद्धे भीमघोषस्तरस्विनाम् ||१३||

रथघोषश्च बलवान्गन्धर्वाणां यशस्विनाम् |

ते मे वाचं विजानन्तु सूतपुत्रा नयन्ति माम् ||१४||

वैशम्पायन उवाच||

तस्यास्ताः कृपणा वाचः कृष्णायाः परिदेविताः |

श्रुत्वैवाभ्यपतद्भीमः शयनादविचारयन् ||१५||

भीमसेन उवाच||

अहं शृणोमि ते वाचं त्वया सैरन्ध्रि भाषिताम् |

तस्मात्ते सूतपुत्रेभ्यो न भयं भीरु विद्यते ||१६||

वैशम्पायन उवाच||

इत्युक्त्वा स महाबाहुर्विजजृम्भे जिघांसया |

ततः स व्यायतं कृत्वा वेषं विपरिवर्त्य च ||१७||

अद्वारेणाभ्यवस्कन्द्य निर्जगाम बहिस्तदा ||१७||

स भीमसेनः प्राकारादारुज्य तरसा द्रुमम् |

श्मशानाभिमुखः प्रायाद्यत्र ते कीचका गताः ||१८||

स तं वृक्षं दशव्यामं सस्कन्धविटपं बली |

प्रगृह्याभ्यद्रवत्सूतान्दण्डपाणिरिवान्तकः ||१९||

ऊरुवेगेन तस्याथ न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकाः |

भूमौ निपतिता वृक्षाः सङ्घशस्तत्र शेरते ||२०||

तं सिंहमिव सङ्क्रुद्धं दृष्ट्वा गन्धर्वमागतम् |

वित्रेसुः सर्वतः सूता विषादभयकम्पिताः ||२१||

तमन्तकमिवायान्तं गन्धर्वं प्रेक्ष्य ते तदा |

दिधक्षन्तस्तदा ज्येष्ठं भ्रातरं ह्युपकीचकाः ||२२||

परस्परमथोचुस्ते विषादभयकम्पिताः ||२२||

गन्धर्वो बलवानेति क्रुद्ध उद्यम्य पादपम् |

सैरन्ध्री मुच्यतां शीघ्रं महन्नो भयमागतम् ||२३||

ते तु दृष्ट्वा तमाविद्धं भीमसेनेन पादपम् |

विमुच्य द्रौपदीं तत्र प्राद्रवन्नगरं प्रति ||२४||

द्रवतस्तांस्तु सम्प्रेक्ष्य स वज्री दानवानिव |

शतं पञ्चाधिकं भीमः प्राहिणोद्यमसादनम् ||२५||

तत आश्वासयत्कृष्णां प्रविमुच्य विशां पते |

उवाच च महाबाहुः पाञ्चालीं तत्र द्रौपदीम् ||२६||

अश्रुपूर्णमुखीं दीनां दुर्धर्षः स वृकोदरः ||२६||

एवं ते भीरु वध्यन्ते ये त्वां क्लिश्यन्त्यनागसम् |

प्रैहि त्वं नगरं कृष्णे न भयं विद्यते तव ||२७||

अन्येनाहं गमिष्यामि विराटस्य महानसम् ||२७||

पञ्चाधिकं शतं तच्च निहतं तत्र भारत |

महावनमिव छिन्नं शिश्ये विगलितद्रुमम् ||२८||

एवं ते निहता राजञ्शतं पञ्च च कीचकाः |

स च सेनापतिः पूर्वमित्येतत्सूतषट्शतम् ||२९||

तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं नरा नार्यश्च सङ्गताः |

विस्मयं परमं गत्वा नोचुः किञ्चन भारत ||३०||

                  २३

वैशम्पायन उवाच||

ते दृष्ट्वा निहतान्सूतान्राज्ञे गत्वा न्यवेदयन् |

गन्धर्वैर्निहता राजन्सूतपुत्राः परःशताः ||१||

यथा वज्रेण वै दीर्णं पर्वतस्य महच्छिरः |

विनिकीर्णं प्रदृश्येत तथा सूता महीतले ||२||

सैरन्ध्री च विमुक्तासौ पुनरायाति ते गृहम् |

सर्वं संशयितं राजन्नगरं ते भविष्यति ||३||

तथारूपा हि सैरन्ध्री गन्धर्वाश्च महाबलाः |

पुंसामिष्टश्च विषयो मैथुनाय न संशयः ||४||

यथा सैरन्ध्रिवेषेण न ते राजन्निदं पुरम् |

विनाशमेति वै क्षिप्रं तथा नीतिर्विधीयताम् ||५||

तेषां तद्वचनं श्रुत्वा विराटो वाहिनीपतिः |

अब्रवीत्क्रियतामेषां सूतानां परमक्रिया ||६||

एकस्मिन्नेव ते सर्वे सुसमिद्धे हुताशने |

दह्यन्तां कीचकाः शीघ्रं रत्नैर्गन्धैश्च सर्वशः ||७||

सुदेष्णां चाब्रवीद्राजा महिषीं जातसाध्वसः |

सैरन्ध्रीमागतां ब्रूया ममैव वचनादिदम् ||८||

गच्छ सैरन्ध्रि भद्रं ते यथाकामं चराबले |

बिभेति राजा सुश्रोणि गन्धर्वेभ्यः पराभवात् ||९||

न हि तामुत्सहे वक्तुं स्वयं गन्धर्वरक्षिताम् |

स्त्रियस्त्वदोषास्तां वक्तुमतस्त्वां प्रब्रवीम्यहम् ||१०||

अथ मुक्ता भयात्कृष्णा सूतपुत्रान्निरस्य च |

मोक्षिता भीमसेनेन जगाम नगरं प्रति ||११||

त्रासितेव मृगी बाला शार्दूलेन मनस्विनी |

गात्राणि वाससी चैव प्रक्षाल्य सलिलेन सा ||१२||

तां दृष्ट्वा पुरुषा राजन्प्राद्रवन्त दिशो दश |

गन्धर्वाणां भयत्रस्ताः केचिद्दृष्टीर्न्यमीलयन् ||१३||

ततो महानसद्वारि भीमसेनमवस्थितम् |

ददर्श राजन्पाञ्चाली यथा मत्तं महाद्विपम् ||१४||

तं विस्मयन्ती शनकैः सञ्ज्ञाभिरिदमब्रवीत् |

गन्धर्वराजाय नमो येनास्मि परिमोचिता ||१५||

भीमसेन उवाच||

ये यस्या विचरन्तीह पुरुषा वशवर्तिनः |

तस्यास्ते वचनं श्रुत्वा अनृणा विचरन्त्युत ||१६||

वैशम्पायन उवाच||

ततः सा नर्तनागारे धनञ्जयमपश्यत |

राज्ञः कन्या विराटस्य नर्तयानं महाभुजम् ||१७||

ततस्ता नर्तनागाराद्विनिष्क्रम्य सहार्जुनाः |

कन्या ददृशुरायान्तीं कृष्णां क्लिष्टामनागसम् ||१८||

कन्या ऊचुः||

दिष्ट्या सैरन्ध्रि मुक्तासि दिष्ट्यासि पुनरागता |

दिष्ट्या विनिहताः सूता ये त्वां क्लिश्यन्त्यनागसम् ||१९||

बृहन्नडोवाच||

कथं सैरन्ध्रि मुक्तासि कथं पापाश्च ते हताः |

इच्छामि वै तव श्रोतुं सर्वमेव यथातथम् ||२०||

सैरन्ध्र्युवाच||

बृहन्नडे किं नु तव सैरन्ध्र्या कार्यमद्य वै |

या त्वं वससि कल्याणि सदा कन्यापुरे सुखम् ||२१||

न हि दुःखं समाप्नोषि सैरन्ध्री यदुपाश्नुते |

तेन मां दुःखितामेवं पृच्छसे प्रहसन्निव ||२२||

बृहन्नडोवाच||

बृहन्नडापि कल्याणि दुःखमाप्नोत्यनुत्तमम् |

तिर्यग्योनिगता बाले न चैनामवबुध्यसे ||२३||

वैशम्पायन उवाच||

ततः सहैव कन्याभिर्द्रौपदी राजवेश्म तत् |

प्रविवेश सुदेष्णायाः समीपमपलायिनी ||२४||

तामब्रवीद्राजपुत्री विराटवचनादिदम् |

सैरन्ध्रि गम्यतां शीघ्रं यत्र कामयसे गतिम् ||२५||

राजा बिभेति भद्रं ते गन्धर्वेभ्यः पराभवात् |

त्वं चापि तरुणी सुभ्रु रूपेणाप्रतिमा भुवि ||२६||

सैरन्ध्र्युवाच||

त्रयोदशाहमात्रं मे राजा क्षमतु भामिनि |

कृतकृत्या भविष्यन्ति गन्धर्वास्ते न संशयः ||२७||

ततो मां तेऽपनेष्यन्ति करिष्यन्ति च ते प्रियम् |

ध्रुवं च श्रेयसा राजा योक्ष्यते सह बान्धवैः ||२८||

              गोग्रहणपर्व

                  २४

वैशम्पायन उवाच||

कीचकस्य तु घातेन सानुजस्य विशां पते |

अत्याहितं चिन्तयित्वा व्यस्मयन्त पृथग्जनाः ||१||

तस्मिन्पुरे जनपदे सञ्जल्पोऽभूच्च सर्वशः |

शौर्याद्धि वल्लभो राज्ञो महासत्त्वश्च कीचकः ||२||

आसीत्प्रहर्ता च नृणां दारामर्शी च दुर्मतिः |

स हतः खलु पापात्मा गन्धर्वैर्दुष्टपूरुषः ||३||

इत्यजल्पन्महाराज परानीकविशातनम् |

देशे देशे मनुष्याश्च कीचकं दुष्प्रधर्षणम् ||४||

अथ वै धार्तराष्ट्रेण प्रयुक्ता ये बहिश्चराः |

मृगयित्वा बहून्ग्रामान्राष्ट्राणि नगराणि च ||५||

संविधाय यथादिष्टं यथादेशप्रदर्शनम् |

कृतचिन्ता न्यवर्तन्त ते च नागपुरं प्रति ||६||

तत्र दृष्ट्वा तु राजानं कौरव्यं धृतराष्ट्रजम् |

द्रोणकर्णकृपैः सार्धं भीष्मेण च महात्मना ||७||

सङ्गतं भ्रातृभिश्चापि त्रिगर्तैश्च महारथैः |

दुर्योधनं सभामध्ये आसीनमिदमब्रुवन् ||८||

कृतोऽस्माभिः परो यत्नस्तेषामन्वेषणे सदा |

पाण्डवानां मनुष्येन्द्र तस्मिन्महति कानने ||९||

निर्जने मृगसङ्कीर्णे नानाद्रुमलतावृते |

लताप्रतानबहुले नानागुल्मसमावृते ||१०||

न च विद्मो गता येन पार्थाः स्युर्दृढविक्रमाः |

मार्गमाणाः पदन्यासं तेषु तेषु तथा तथा ||११||

गिरिकूटेषु तुङ्गेषु नानाजनपदेषु च |

जनाकीर्णेषु देशेषु खर्वटेषु पुरेषु च ||१२||

नरेन्द्र बहुशोऽन्विष्टा नैव विद्मश्च पाण्डवान् |

अत्यन्तभावं नष्टास्ते भद्रं तुभ्यं नरर्षभ ||१३||

वर्त्मान्यन्विष्यमाणास्तु रथानां रथसत्तम |

कञ्चित्कालं मनुष्येन्द्र सूतानामनुगा वयम् ||१४||

मृगयित्वा यथान्यायं विदितार्थाः स्म तत्त्वतः |

प्राप्ता द्वारवतीं सूता ऋते पार्थैः परन्तप ||१५||

न तत्र पाण्डवा राजन्नापि कृष्णा पतिव्रता |

सर्वथा विप्रनष्टास्ते नमस्ते भरतर्षभ ||१६||

न हि विद्मो गतिं तेषां वासं वापि महात्मनाम् |

पाण्डवानां प्रवृत्तिं वा विद्मः कर्मापि वा कृतम् ||१७||

स नः शाधि मनुष्येन्द्र अत ऊर्ध्वं विशां पते ||१७||

अन्वेषणे पाण्डवानां भूयः किं करवामहे |

इमां च नः प्रियामीक्ष वाचं भद्रवतीं शुभाम् ||१८||

येन त्रिगर्ता निकृता बलेन महता नृप |

सूतेन राज्ञो मत्स्यस्य कीचकेन महात्मना ||१९||

स हतः पतितः शेते गन्धर्वैर्निशि भारत |

अदृश्यमानैर्दुष्टात्मा सह भ्रातृभिरच्युत ||२०||

प्रियमेतदुपश्रुत्य शत्रूणां तु पराभवम् |

कृतकृत्यश्च कौरव्य विधत्स्व यदनन्तरम् ||२१||

                  २५

वैशम्पायन उवाच||

ततो दुर्योधनो राजा श्रुत्वा तेषां वचस्तदा |

चिरमन्तर्मना भूत्वा प्रत्युवाच सभासदः ||१||

सुदुःखा खलु कार्याणां गतिर्विज्ञातुमन्ततः |

तस्मात्सर्वे उदीक्षध्वं क्व नु स्युः पाण्डवा गताः ||२||

अल्पावशिष्टं कालस्य गतभूयिष्ठमन्ततः |

तेषामज्ञातचर्यायामस्मिन्वर्षे त्रयोदशे ||३||

अस्य वर्षस्य शेषं चेद्व्यतीयुरिह पाण्डवाः |

निवृत्तसमयास्ते हि सत्यव्रतपरायणाः ||४||

क्षरन्त इव नागेन्द्राः सर्व आशीविषोपमाः |

दुःखा भवेयुः संरब्धाः कौरवान्प्रति ते ध्रुवम् ||५||

अर्वाक्कालस्य विज्ञाताः कृच्छ्ररूपधराः पुनः |

प्रविशेयुर्जितक्रोधास्तावदेव पुनर्वनम् ||६||

तस्मात्क्षिप्रं बुभुत्सध्वं यथा नोऽत्यन्तमव्ययम् |

राज्यं निर्द्वन्द्वमव्यग्रं निःसपत्नं चिरं भवेत् ||७||

अथाब्रवीत्ततः कर्णः क्षिप्रं गच्छन्तु भारत |

अन्ये धूर्ततरा दक्षा निभृताः साधुकारिणः ||८||

चरन्तु देशान्संवीताः स्फीताञ्जनपदाकुलान् |

तत्र गोष्ठीष्वथान्यासु सिद्धप्रव्रजितेषु च ||९||

परिचारेषु तीर्थेषु विविधेष्वाकरेषु च |

विज्ञातव्या मनुष्यैस्तैस्तर्कया सुविनीतया ||१०||

विविधैस्तत्परैः सम्यक्तज्ज्ञैर्निपुणसंवृतैः |

अन्वेष्टव्याश्च निपुणं पाण्डवाश्छन्नवासिनः ||११||

नदीकुञ्जेषु तीर्थेषु ग्रामेषु नगरेषु च |

आश्रमेषु च रम्येषु पर्वतेषु गुहासु च ||१२||

अथाग्रजानन्तरजः पापभावानुरागिणम् |

ज्येष्ठं दुःशासनस्तत्र भ्राता भ्रातरमब्रवीत् ||१३||

एतच्च कर्णो यत्प्राह सर्वमीक्षामहे तथा |

यथोद्दिष्टं चराः सर्वे मृगयन्तु ततस्ततः ||१४||

एते चान्ये च भूयांसो देशाद्देशं यथाविधि ||१४||

न तु तेषां गतिर्वासः प्रवृत्तिश्चोपलभ्यते |

अत्याहितं वा गूढास्ते पारं वोर्मिमतो गताः ||१५||

व्यालैर्वापि महारण्ये भक्षिताः शूरमानिनः |

अथ वा विषमं प्राप्य विनष्टाः शाश्वतीः समाः ||१६||

तस्मान्मानसमव्यग्रं कृत्वा त्वं कुरुनन्दन |

कुरु कार्यं यथोत्साहं मन्यसे यन्नराधिप ||१७||

                  २६

वैशम्पायन उवाच||

अथाब्रवीन्महावीर्यो द्रोणस्तत्त्वार्थदर्शिवान् |

न तादृशा विनश्यन्ति नापि यान्ति पराभवम् ||१||

शूराश्च कृतविद्याश्च बुद्धिमन्तो जितेन्द्रियाः |

धर्मज्ञाश्च कृतज्ञाश्च धर्मराजमनुव्रताः ||२||

नीतिधर्मार्थतत्त्वज्ञं पितृवच्च समाहितम् |

धर्मे स्थितं सत्यधृतिं ज्येष्ठं ज्येष्ठापचायिनम् ||३||

अनुव्रता महात्मानं भ्रातरं भ्रातरो नृप |

अजातशत्रुं ह्रीमन्तं तं च भ्रातॄननुव्रतम् ||४||

तेषां तथा विधेयानां निभृतानां महात्मनाम् |

किमर्थं नीतिमान्पार्थः श्रेयो नैषां करिष्यति ||५||

तस्माद्यत्नात्प्रतीक्षन्ते कालस्योदयमागतम् |

न हि ते नाशमृच्छेयुरिति पश्याम्यहं धिया ||६||

साम्प्रतं चैव यत्कार्यं तच्च क्षिप्रमकालिकम् |

क्रियतां साधु सञ्चिन्त्य वासश्चैषां प्रचिन्त्यताम् ||७||

यथावत्पाण्डुपुत्राणां सर्वार्थेषु धृतात्मनाम् |

दुर्ज्ञेयाः खलु शूरास्ते अपापास्तपसा वृताः ||८||

शुद्धात्मा गुणवान्पार्थः सत्यवान्नीतिमाञ्शुचिः |

तेजोराशिरसङ्ख्येयो गृह्णीयादपि चक्षुषी ||९||

विज्ञाय क्रियतां तस्माद्भूयश्च मृगयामहे |

ब्राह्मणैश्चारकैः सिद्धैर्ये चान्ये तद्विदो जनाः ||१०||

                  २७

वैशम्पायन उवाच||

ततः शान्तनवो भीष्मो भरतानां पितामहः |

श्रुतवान्देशकालज्ञस्तत्त्वज्ञः सर्वधर्मवित् ||१||

आचार्यवाक्योपरमे तद्वाक्यमभिसंदधत् |

हितार्थं स उवाचेमां भारतीं भारतान्प्रति ||२||

युधिष्ठिरे समासक्तां धर्मज्ञे धर्मसंश्रिताम् |

असत्सु दुर्लभां नित्यं सतां चाभिमतां सदा ||३||

भीष्मः समवदत्तत्र गिरं साधुभिरर्चिताम् ||३||

यथैष ब्राह्मणः प्राह द्रोणः सर्वार्थतत्त्ववित् |

सर्वलक्षणसम्पन्ना नाशं नार्हन्ति पाण्डवाः ||४||

श्रुतवृत्तोपसम्पन्नाः साधुव्रतसमन्विताः |

वृद्धानुशासने मग्नाः सत्यव्रतपरायणाः ||५||

समयं समयज्ञास्ते पालयन्तः शुचिव्रताः |

नावसीदितुमर्हन्ति उद्वहन्तः सतां धुरम् ||६||

धर्मतश्चैव गुप्तास्ते स्ववीर्येण च पाण्डवाः |

न नाशमधिगच्छेयुरिति मे धीयते मतिः ||७||

तत्र बुद्धिं प्रणेष्यामि पाण्डवान्प्रति भारत |

न तु नीतिः सुनीतस्य शक्यतेऽन्वेषितुं परैः ||८||

यत्तु शक्यमिहास्माभिस्तान्वै सञ्चिन्त्य पाण्डवान् |

बुद्ध्या प्रवक्तुं न द्रोहात्प्रवक्ष्यामि निबोध तत् ||९||

सा त्वियं साधु वक्तव्या न त्वनीतिः कथञ्चन |

वृद्धानुशासने तात तिष्ठतः सत्यशीलिनः ||१०||

अवश्यं त्विह धीरेण सतां मध्ये विवक्षता |

यथामति विवक्तव्यं सर्वशो धर्मलिप्सया ||११||

तत्र नाहं तथा मन्ये यथायमितरो जनः |

पुरे जनपदे वापि यत्र राजा युधिष्ठिरः ||१२||

नासूयको न चापीर्षुर्नातिवादी न मत्सरी |

भविष्यति जनस्तत्र स्वं स्वं धर्ममनुव्रतः ||१३||

ब्रह्मघोषाश्च भूयांसः पूर्णाहुत्यस्तथैव च |

क्रतवश्च भविष्यन्ति भूयांसो भूरिदक्षिणाः ||१४||

सदा च तत्र पर्जन्यः सम्यग्वर्षी न संशयः |

सम्पन्नसस्या च मही निरीतीका भविष्यति ||१५||

रसवन्ति च धान्यानि गुणवन्ति फलानि च |

गन्धवन्ति च माल्यानि शुभशब्दा च भारती ||१६||

वायुश्च सुखसंस्पर्शो निष्प्रतीपं च दर्शनम् |

भयं नाभ्याविशेत्तत्र यत्र राजा युधिष्ठिरः ||१७||

गावश्च बहुलास्तत्र न कृशा न च दुर्दुहाः |

पयांसि दधिसर्पींषि रसवन्ति हितानि च ||१८||

गुणवन्ति च पानानि भोज्यानि रसवन्ति च |

तत्र देशे भविष्यन्ति यत्र राजा युधिष्ठिरः ||१९||

रसाः स्पर्शाश्च गन्धाश्च शब्दाश्चापि गुणान्विताः |

दृश्यानि च प्रसन्नानि यत्र राजा युधिष्ठिरः ||२०||

स्वैः स्वैर्गुणैः सुसंयुक्तास्तस्मिन्वर्षे त्रयोदशे |

देशे तस्मिन्भविष्यन्ति तात पाण्डवसंयुते ||२१||

सम्प्रीतिमाञ्जनस्तत्र सन्तुष्टः शुचिरव्ययः |

देवतातिथिपूजासु सर्वभूतानुरागवान् ||२२||

इष्टदानो महोत्साहः शश्वद्धर्मपरायणः |

अशुभद्विट्शुभप्रेप्सुर्नित्ययज्ञः शुभव्रतः ||२३||

भविष्यति जनस्तत्र यत्र राजा युधिष्ठिरः ||२३||

त्यक्तवाक्यानृतस्तात शुभकल्याणमङ्गलः |

शुभार्थेप्सुः शुभमतिर्यत्र राजा युधिष्ठिरः ||२४||

भविष्यति जनस्तत्र नित्यं चेष्टप्रियव्रतः ||२४||

धर्मात्मा स तदादृश्यः सोऽपि तात द्विजातिभिः |

किं पुनः प्राकृतैः पार्थः शक्यो विज्ञातुमन्ततः ||२५||

यस्मिन्सत्यं धृतिर्दानं परा शान्तिर्ध्रुवा क्षमा |

ह्रीः श्रीः कीर्तिः परं तेज आनृशंस्यमथार्जवम् ||२६||

तस्मात्तत्र निवासं तु छन्नं सत्रेण धीमतः |

गतिं वा परमां तस्य नोत्सहे वक्तुमन्यथा ||२७||

एवमेतत्तु सञ्चिन्त्य यत्कृतं मन्यसे हितम् |

तत्क्षिप्रं कुरु कौरव्य यद्येवं श्रद्दधासि मे ||२८||

                  २८

वैशम्पायन उवाच||

ततः शारद्वतो वाक्यमित्युवाच कृपस्तदा |

युक्तं प्राप्तं च वृद्धेन पाण्डवान्प्रति भाषितम् ||१||

धर्मार्थसहितं श्लक्ष्णं तत्त्वतश्च सहेतुमत् |

तत्रानुरूपं भीष्मेण ममाप्यत्र गिरं शृणु ||२||

तेषां चैव गतिस्तीर्थैर्वासश्चैषां प्रचिन्त्यताम् |

नीतिर्विधीयतां चापि साम्प्रतं या हिता भवेत् ||३||

नावज्ञेयो रिपुस्तात प्राकृतोऽपि बुभूषता |

किं पुनः पाण्डवास्तात सर्वास्त्रकुशला रणे ||४||

तस्मात्सत्रं प्रविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु |

गूढभावेषु छन्नेषु काले चोदयमागते ||५||

स्वराष्ट्रपरराष्ट्रेषु ज्ञातव्यं बलमात्मनः |

उदये पाण्डवानां च प्राप्ते काले न संशयः ||६||

निवृत्तसमयाः पार्था महात्मानो महाबलाः |

महोत्साहा भविष्यन्ति पाण्डवा ह्यतितेजसः ||७||

तस्माद्बलं च कोशं च नीतिश्चापि विधीयताम् |

यथा कालोदये प्राप्ते सम्यक्तैः संदधामहे ||८||

तात मन्यामि तत्सर्वं बुध्यस्व बलमात्मनः |

नियतं सर्वमित्रेषु बलवत्स्वबलेषु च ||९||

उच्चावचं बलं ज्ञात्वा मध्यस्थं चापि भारत |

प्रहृष्टमप्रहृष्टं च संदधाम तथा परैः ||१०||

साम्ना भेदेन दानेन दण्डेन बलिकर्मणा |

न्यायेनानम्य च परान्बलाच्चानम्य दुर्बलान् ||११||

सान्त्वयित्वा च मित्राणि बलं चाभाष्यतां सुखम् |

सकोशबलसंवृद्धः सम्यक्सिद्धिमवाप्स्यसि ||१२||

योत्स्यसे चापि बलिभिररिभिः प्रत्युपस्थितैः |

अन्यैस्त्वं पाण्डवैर्वापि हीनस्वबलवाहनैः ||१३||

एवं सर्वं विनिश्चित्य व्यवसायं स्वधर्मतः |

यथाकालं मनुष्येन्द्र चिरं सुखमवाप्स्यसि ||१४||

                  २९

वैशम्पायन उवाच||

अथ राजा त्रिगर्तानां सुशर्मा रथयूथपः |

प्राप्तकालमिदं वाक्यमुवाच त्वरितो भृशम् ||१||

असकृन्निकृतः पूर्वं मत्स्यैः साल्वेयकैः सह |

सूतेन चैव मत्स्यस्य कीचकेन पुनः पुनः ||२||

बाधितो बन्धुभिः सार्धं बलाद्बलवता विभो |

स कर्णमभ्युदीक्ष्याथ दुर्योधनमभाषत ||३||

असकृन्मत्स्यराज्ञा मे राष्ट्रं बाधितमोजसा |

प्रणेता कीचकश्चास्य बलवानभवत्पुरा ||४||

क्रूरोऽमर्षी स दुष्टात्मा भुवि प्रख्यातविक्रमः |

निहतस्तत्र गन्धर्वैः पापकर्मा नृशंसवान् ||५||

तस्मिंश्च निहते राजन्हीनदर्पो निराश्रयः |

भविष्यति निरुत्साहो विराट इति मे मतिः ||६||

तत्र यात्रा मम मता यदि ते रोचतेऽनघ |

कौरवाणां च सर्वेषां कर्णस्य च महात्मनः ||७||

एतत्प्राप्तमहं मन्ये कार्यमात्ययिकं हितम् |

राष्ट्रं तस्याभियात्वाशु बहुधान्यसमाकुलम् ||८||

आददामोऽस्य रत्नानि विविधानि वसूनि च |

ग्रामान्राष्ट्राणि वा तस्य हरिष्यामो विभागशः ||९||

अथ वा गोसहस्राणि बहूनि च शुभानि च |

विविधानि हरिष्यामः प्रतिपीड्य पुरं बलात् ||१०||

कौरवैः सह सङ्गम्य त्रिगर्तैश्च विशां पते |

गास्तस्यापहरामाशु सह सर्वैः सुसंहताः ||११||

सन्धिं वा तेन कृत्वा तु निबध्नीमोऽस्य पौरुषम् |

हत्वा चास्य चमूं कृत्स्नां वशमन्वानयामहे ||१२||

तं वशे न्यायतः कृत्वा सुखं वत्स्यामहे वयम् |

भवतो बलवृद्धिश्च भविष्यति न संशयः ||१३||

तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य कर्णो राजानमब्रवीत् |

सूक्तं सुशर्मणा वाक्यं प्राप्तकालं हितं च नः ||१४||

तस्मात्क्षिप्रं विनिर्यामो योजयित्वा वरूथिनीम् |

विभज्य चाप्यनीकानि यथा वा मन्यसेऽनघ ||१५||

प्रज्ञावान्कुरुवृद्धोऽयं सर्वेषां नः पितामहः |

आचार्यश्च तथा द्रोणः कृपः शारद्वतस्तथा ||१६||

मन्यन्ते ते यथा सर्वे तथा यात्रा विधीयताम् |

संमन्त्र्य चाशु गच्छामः साधनार्थं महीपतेः ||१७||

किं च नः पाण्डवैः कार्यं हीनार्थबलपौरुषैः |

अत्यर्थं वा प्रनष्टास्ते प्राप्ता वापि यमक्षयम् ||१८||

यामो राजन्ननुद्विग्ना विराटविषयं वयम् |

आदास्यामो हि गास्तस्य विविधानि वसूनि च ||१९||

ततो दुर्योधनो राजा वाक्यमादाय तस्य तत् |

वैकर्तनस्य कर्णस्य क्षिप्रमाज्ञापयत्स्वयम् ||२०||

शासने नित्यसंयुक्तं दुःशासनमनन्तरम् |

सह वृद्धैस्तु संमन्त्र्य क्षिप्रं योजय वाहिनीम् ||२१||

यथोद्देशं च गच्छामः सहिताः सर्वकौरवैः |

सुशर्मा तु यथोद्दिष्टं देशं यातु महारथः ||२२||

त्रिगर्तैः सहितो राजा समग्रबलवाहनः |

प्रागेव हि सुसंवीतो मत्स्यस्य विषयं प्रति ||२३||

जघन्यतो वयं तत्र यास्यामो दिवसान्तरम् |

विषयं मत्स्यराजस्य सुसमृद्धं सुसंहताः ||२४||

ते यात्वा सहसा तत्र विराटनगरं प्रति |

क्षिप्रं गोपान्समासाद्य गृह्णन्तु विपुलं धनम् ||२५||

गवां शतसहस्राणि श्रीमन्ति गुणवन्ति च |

वयमपि निगृह्णीमो द्विधा कृत्वा वरूथिनीम् ||२६||

स स्म गत्वा यथोद्दिष्टां दिशं वह्नेर्महीपतिः |

आदत्त गाः सुशर्माथ घर्मपक्षस्य सप्तमीम् ||२७||

अपरं दिवसं सर्वे राजन्सम्भूय कौरवाः |

अष्टम्यां तान्यगृह्णन्त गोकुलानि सहस्रशः ||२८||

                  ३०

वैशम्पायन उवाच||

ततस्तेषां महाराज तत्रैवामिततेजसाम् |

छद्मलिङ्गप्रविष्टानां पाण्डवानां महात्मनाम् ||१||

व्यतीतः समयः सम्यग्वसतां वै पुरोत्तमे |

कुर्वतां तस्य कर्माणि विराटस्य महीपतेः ||२||

ततस्त्रयोदशस्यान्ते तस्य वर्षस्य भारत |

सुशर्मणा गृहीतं तु गोधनं तरसा बहु ||३||

ततो जवेन महता गोपाः पुरमथाव्रजत् |

अपश्यन्मत्स्यराजं च रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली ||४||

शूरैः परिवृतं योधैः कुण्डलाङ्गदधारिभिः |

सद्भिश्च मन्त्रिभिः सार्धं पाण्डवैश्च नरर्षभैः ||५||

तं सभायां महाराजमासीनं राष्ट्रवर्धनम् |

सोऽब्रवीदुपसङ्गम्य विराटं प्रणतस्तदा ||६||

अस्मान्युधि विनिर्जित्य परिभूय सबान्धवान् |

गवां शतसहस्राणि त्रिगर्ताः कालयन्ति ते ||७||

तान्परीप्स मनुष्येन्द्र मा नेशुः पशवस्तव ||७||

तच्छ्रुत्वा नृपतिः सेनां मत्स्यानां समयोजयत् |

रथनागाश्वकलिलां पत्तिध्वजसमाकुलाम् ||८||

राजानो राजपुत्राश्च तनुत्राण्यत्र भेजिरे |

भानुमन्ति विचित्राणि सूपसेव्यानि भागशः ||९||

सवज्रायसगर्भं तु कवचं तप्तकाञ्चनम् |

विराटस्य प्रियो भ्राता शतानीकोऽभ्यहारयत् ||१०||

सर्वपारसवं वर्म कल्याणपटलं दृढम् |

शतानीकादवरजो मदिराश्वोऽभ्यहारयत् ||११||

शतसूर्यं शतावर्तं शतबिन्दु शताक्षिमत् |

अभेद्यकल्पं मत्स्यानां राजा कवचमाहरत् ||१२||

उत्सेधे यस्य पद्मानि शतं सौगन्धिकानि च |

सुवर्णपृष्ठं सूर्याभं सूर्यदत्तोऽभ्यहारयत् ||१३||

दृढमायसगर्भं तु श्वेतं वर्म शताक्षिमत् |

विराटस्य सुतो ज्येष्ठो वीरः शङ्खोऽभ्यहारयत् ||१४||

शतशश्च तनुत्राणि यथास्वानि महारथाः |

योत्स्यमानाभ्यनह्यन्त देवरूपाः प्रहारिणः ||१५||

सूपस्करेषु शुभ्रेषु महत्सु च महारथाः |

पृथक्काञ्चनसंनाहान्रथेष्वश्वानयोजयन् ||१६||

सूर्यचन्द्रप्रतीकाशो रथे दिव्ये हिरण्मयः |

महानुभावो मत्स्यस्य ध्वज उच्छिश्रिये तदा ||१७||

अथान्यान्विविधाकारान्ध्वजान्हेमविभूषितान् |

यथास्वं क्षत्रियाः शूरा रथेषु समयोजयन् ||१८||

अथ मत्स्योऽब्रवीद्राजा शतानीकं जघन्यजम् |

कङ्कबल्लवगोपाला दामग्रन्थिश्च वीर्यवान् ||१९||

युध्येयुरिति मे बुद्धिर्वर्तते नात्र संशयः ||१९||

एतेषामपि दीयन्तां रथा ध्वजपताकिनः |

कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च ||२०||

प्रतिमुञ्चन्तु गात्रेषु दीयन्तामायुधानि च ||२०||

वीराङ्गरूपाः पुरुषा नागराजकरोपमाः |

नेमे जातु न युध्येरन्निति मे धीयते मतिः ||२१||

एतच्छ्रुत्वा तु नृपतेर्वाक्यं त्वरितमानसः |

शतानीकस्तु पार्थेभ्यो रथान्राजन्समादिशत् ||२२||

सहदेवाय राज्ञे च भीमाय नकुलाय च ||२२||

तान्प्रहृष्टास्ततः सूता राजभक्तिपुरस्कृताः |

निर्दिष्टान्नरदेवेन रथाञ्शीघ्रमयोजयन् ||२३||

कवचानि विचित्राणि दृढानि च मृदूनि च |

विराटः प्रादिशद्यानि तेषामक्लिष्टकर्मणाम् ||२४||

तान्यामुच्य शरीरेषु दंशितास्ते परन्तपाः ||२४||

तरस्विनश्छन्नरूपाः सर्वे युद्धविशारदाः |

विराटमन्वयुः पश्चात्सहिताः कुरुपुङ्गवाः ||२५||

चत्वारो भ्रातरः शूराः पाण्डवाः सत्यविक्रमाः ||२५||

भीमाश्च मत्तमातङ्गाः प्रभिन्नकरटामुखाः |

क्षरन्त इव जीमूताः सुदन्ताः षष्टिहायनाः ||२६||

स्वारूढा युद्धकुशलैः शिक्षितैर्हस्तिसादिभिः |

राजानमन्वयुः पश्चाच्चलन्त इव पर्वताः ||२७||

विशारदानां वश्यानां हृष्टानां चानुयायिनाम् |

अष्टौ रथसहस्राणि दश नागशतानि च ||२८||

षष्टिश्चाश्वसहस्राणि मत्स्यानामभिनिर्ययुः ||२८||

तदनीकं विराटस्य शुशुभे भरतर्षभ |

सम्प्रयातं महाराज निनीषन्तं गवां पदम् ||२९||

तद्बलाग्र्यं विराटस्य सम्प्रस्थितमशोभत |

दृढायुधजनाकीर्णं गजाश्वरथसङ्कुलम् ||३०||

                  ३१

वैशम्पायन उवाच||

निर्याय नगराच्छूरा व्यूढानीकाः प्रहारिणः |

त्रिगर्तानस्पृशन्मत्स्याः सूर्ये परिणते सति ||१||

ते त्रिगर्ताश्च मत्स्याश्च संरब्धा युद्धदुर्मदाः |

अन्योन्यमभिगर्जन्तो गोषु गृद्धा महाबलाः ||२||

भीमाश्च मत्तमातङ्गास्तोमराङ्कुशचोदिताः |

ग्रामणीयैः समारूढाः कुशलैर्हस्तिसादिभिः ||३||

तेषां समागमो घोरस्तुमुलो लोमहर्षणः |

देवासुरसमो राजन्नासीत्सूर्ये विलम्बति ||४||

उदतिष्ठद्रजो भौमं न प्रज्ञायत किञ्चन |

पक्षिणश्चापतन्भूमौ सैन्येन रजसावृताः ||५||

इषुभिर्व्यतिसंयद्भिरादित्योऽन्तरधीयत |

खद्योतैरिव संयुक्तमन्तरिक्षं व्यराजत ||६||

रुक्मपृष्ठानि चापानि व्यतिषक्तानि धन्विनाम् |

पततां लोकवीराणां सव्यदक्षिणमस्यताम् ||७||

रथा रथैः समाजग्मुः पादातैश्च पदातयः |

सादिभिः सादिनश्चैव गजैश्चापि महागजाः ||८||

असिभिः पट्टिशैः प्रासैः शक्तिभिस्तोमरैरपि |

संरब्धाः समरे राजन्निजघ्नुरितरेतरम् ||९||

निघ्नन्तः समरेऽन्योन्यं शूराः परिघबाहवः |

न शेकुरभिसंरब्धाः शूरान्कर्तुं पराङ्मुखान् ||१०||

कॢप्तोत्तरोष्ठं सुनसं कॢप्तकेशमलङ्कृतम् |

अदृश्यत शिरश्छिन्नं रजोध्वस्तं सकुण्डलम् ||११||

अदृश्यंस्तत्र गात्राणि शरैश्छिन्नानि भागशः |

शालस्कन्धनिकाशानि क्षत्रियाणां महामृधे ||१२||

नागभोगनिकाशैश्च बाहुभिश्चन्दनोक्षितैः |

आकीर्णा वसुधा तत्र शिरोभिश्च सकुण्डलैः ||१३||

उपशाम्यद्रजो भौमं रुधिरेण प्रसर्पता |

कश्मलं प्राविशद्घोरं निर्मर्यादमवर्तत ||१४||

शतानीकः शतं हत्वा विशालाक्षश्चतुःशतम् |

प्रविष्टौ महतीं सेनां त्रिगर्तानां महारथौ ||१५||

आर्च्छेतां बहुसंरब्धौ केशाकेशि नखानखि ||१५||

लक्षयित्वा त्रिगर्तानां तौ प्रविष्टौ रथव्रजम् |

जग्मतुः सूर्यदत्तश्च मदिराश्वश्च पृष्ठतः ||१६||

विराटस्तत्र सङ्ग्रामे हत्वा पञ्चशतान्रथान् |

हयानां च शतान्यत्र हत्वा पञ्च महारथान् ||१७||

चरन्स विविधान्मार्गान्रथेषु रथयूथपः |

त्रिगर्तानां सुशर्माणमार्च्छद्रुक्मरथं रणे ||१८||

तौ व्यावहरतां तत्र महात्मानौ महाबलौ |

अन्योन्यमभिगर्जन्तौ गोष्ठे गोवृषभाविव ||१९||

ततो रथाभ्यां रथिनौ व्यतियाय समन्ततः |

शरान्व्यसृजतां शीघ्रं तोयधारा घनाविव ||२०||

अन्योन्यं चातिसंरब्धौ विचेरतुरमर्षणौ |

कृतास्त्रौ निशितैर्बाणैरसिशक्तिगदाभृतौ ||२१||

ततो राजा सुशर्माणं विव्याध दशभिः शरैः |

पञ्चभिः पञ्चभिश्चास्य विव्याध चतुरो हयान् ||२२||

तथैव मत्स्यराजानं सुशर्मा युद्धदुर्मदः |

पञ्चाशता शितैर्बाणैर्विव्याध परमास्त्रवित् ||२३||

ततः सैन्यं समावृत्य मत्स्यराजसुशर्मणोः |

नाभ्यजानंस्तदान्योन्यं प्रदोषे रजसावृते ||२४||

                  ३२

वैशम्पायन उवाच||

तमसाभिप्लुते लोके रजसा चैव भारत |

व्यतिष्ठन्वै मुहूर्तं तु व्यूढानीकाः प्रहारिणः ||१||

ततोऽन्धकारं प्रणुदन्नुदतिष्ठत चन्द्रमाः |

कुर्वाणो विमलां रात्रिं नन्दयन्क्षत्रियान्युधि ||२||

ततः प्रकाशमासाद्य पुनर्युद्धमवर्तत |

घोररूपं ततस्ते स्म नावेक्षन्त परस्परम् ||३||

ततः सुशर्मा त्रैगर्तः सह भ्रात्रा यवीयसा |

अभ्यद्रवन्मत्स्यराजं रथव्रातेन सर्वशः ||४||

ततो रथाभ्यां प्रस्कन्द्य भ्रातरौ क्षत्रियर्षभौ |

गदापाणी सुसंरब्धौ समभ्यद्रवतां हयान् ||५||

तथैव तेषां तु बलानि तानि; क्रुद्धान्यथान्योन्यमभिद्रवन्ति |

गदासिखड्गैश्च परश्वधैश्च; प्रासैश्च तीक्ष्णाग्रसुपीतधारैः ||६||

बलं तु मत्स्यस्य बलेन राजा; सर्वं त्रिगर्ताधिपतिः सुशर्मा |

प्रमथ्य जित्वा च प्रसह्य मत्स्यं; विराटमोजस्विनमभ्यधावत् ||७||

तौ निहत्य पृथग्धुर्यावुभौ च पार्ष्णिसारथी |

विरथं मत्स्यराजानं जीवग्राहमगृह्णताम् ||८||

तमुन्मथ्य सुशर्मा तु रुदतीं वधुकामिव |

स्यन्दनं स्वं समारोप्य प्रययौ शीघ्रवाहनः ||९||

तस्मिन्गृहीते विरथे विराटे बलवत्तरे |

प्राद्रवन्त भयान्मत्स्यास्त्रिगर्तैरर्दिता भृशम् ||१०||

तेषु सन्त्रास्यमानेषु कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |

अभ्यभाषन्महाबाहुं भीमसेनमरिंदमम् ||११||

मत्स्यराजः परामृष्टस्त्रिगर्तेन सुशर्मणा |

तं मोक्षय महाबाहो न गच्छेद्द्विषतां वशम् ||१२||

उषिताः स्मः सुखं सर्वे सर्वकामैः सुपूजिताः |

भीमसेन त्वया कार्या तस्य वासस्य निष्कृतिः ||१३||

भीमसेन उवाच||

अहमेनं परित्रास्ये शासनात्तव पार्थिव |

पश्य मे सुमहत्कर्म युध्यतः सह शत्रुभिः ||१४||

स्वबाहुबलमाश्रित्य तिष्ठ त्वं भ्रातृभिः सह |

एकान्तमाश्रितो राजन्पश्य मेऽद्य पराक्रमम् ||१५||

सुस्कन्धोऽयं महावृक्षो गदारूप इव स्थितः |

एनमेव समारुज्य द्रावयिष्यामि शात्रवान् ||१६||

वैशम्पायन उवाच||

तं मत्तमिव मातङ्गं वीक्षमाणं वनस्पतिम् |

अब्रवीद्भ्रातरं वीरं धर्मराजो युधिष्ठिरः ||१७||

मा भीम साहसं कार्षीस्तिष्ठत्वेष वनस्पतिः |

मा त्वा वृक्षेण कर्माणि कुर्वाणमतिमानुषम् ||१८||

जनाः समवबुध्येरन्भीमोऽयमिति भारत ||१८||

अन्यदेवायुधं किञ्चित्प्रतिपद्यस्व मानुषम् |

चापं वा यदि वा शक्तिं निस्त्रिंशं वा परश्वधम् ||१९||

यदेव मानुषं भीम भवेदन्यैरलक्षितम् |

तदेवायुधमादाय मोक्षयाशु महीपतिम् ||२०||

यमौ च चक्ररक्षौ ते भवितारौ महाबलौ |

व्यूहतः समरे तात मत्स्यराजं परीप्सतः ||२१||

ततः समस्तास्ते सर्वे तुरगानभ्यचोदयन् |

दिव्यमस्त्रं विकुर्वाणास्त्रिगर्तान्प्रत्यमर्षणाः ||२२||

तान्निवृत्तरथान्दृष्ट्वा पाण्डवान्सा महाचमूः |

वैराटी परमक्रुद्धा युयुधे परमाद्भुतम् ||२३||

सहस्रं न्यवधीत्तत्र कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |

भीमः सप्तशतान्योधान्परलोकमदर्शयत् ||२४||

नकुलश्चापि सप्तैव शतानि प्राहिणोच्छरैः ||२४||

शतानि त्रीणि शूराणां सहदेवः प्रतापवान् |

युधिष्ठिरसमादिष्टो निजघ्ने पुरुषर्षभः ||२५||

भित्त्वा तां महतीं सेनां त्रिगर्तानां नरर्षभ ||२५||

ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महारथः |

अभिद्रुत्य सुशर्माणं शरैरभ्यतुदद्भृशम् ||२६||

सुशर्मापि सुसङ्क्रुद्धस्त्वरमाणो युधिष्ठिरम् |

अविध्यन्नवभिर्बाणैश्चतुर्भिश्चतुरो हयान् ||२७||

ततो राजन्नाशुकारी कुन्तीपुत्रो वृकोदरः |

समासाद्य सुशर्माणमश्वानस्य व्यपोथयत् ||२८||

पृष्ठगोपौ च तस्याथ हत्वा परमसायकैः |

अथास्य सारथिं क्रुद्धो रथोपस्थादपाहरत् ||२९||

चक्ररक्षश्च शूरश्च शोणाश्वो नाम विश्रुतः |

स भयाद्द्वैरथं दृष्ट्वा त्रैगर्तं प्राजहत्तदा ||३०||

ततो विराटः प्रस्कन्द्य रथादथ सुशर्मणः |

गदामस्य परामृश्य तमेवाजघ्निवान्बली ||३१||

स चचार गदापाणिर्वृद्धोऽपि तरुणो यथा ||३१||

भीमस्तु भीमसङ्काशो रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली |

त्रिगर्तराजमादत्त सिंहः क्षुद्रमृगं यथा ||३२||

तस्मिन्गृहीते विरथे त्रिगर्तानां महारथे |

अभज्यत बलं सर्वं त्रैगर्तं तद्भयातुरम् ||३३||

निवर्त्य गास्ततः सर्वाः पाण्डुपुत्रा महाबलाः |

अवजित्य सुशर्माणं धनं चादाय सर्वशः ||३४||

स्वबाहुबलसम्पन्ना ह्रीनिषेधा यतव्रताः |

सङ्ग्रामशिरसो मध्ये तां रात्रिं सुखिनोऽवसन् ||३५||

ततो विराटः कौन्तेयानतिमानुषविक्रमान् |

अर्चयामास वित्तेन मानेन च महारथान् ||३६||

विराट उवाच||

यथैव मम रत्नानि युष्माकं तानि वै तथा |

कार्यं कुरुत तैः सर्वे यथाकामं यथासुखम् ||३७||

ददान्यलङ्कृताः कन्या वसूनि विविधानि च |

मनसश्चाप्यभिप्रेतं यद्वः शत्रुनिबर्हणाः ||३८||

युष्माकं विक्रमादद्य मुक्तोऽहं स्वस्तिमानिह |

तस्माद्भवन्तो मत्स्यानामीश्वराः सर्व एव हि ||३९||

वैशम्पायन उवाच||

तथाभिवादिनं मत्स्यं कौरवेयाः पृथक्पृथक् |

ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे युधिष्ठिरपुरोगमाः ||४०||

प्रतिनन्दाम ते वाक्यं सर्वं चैव विशां पते |

एतेनैव प्रतीताः स्मो यत्त्वं मुक्तोऽद्य शत्रुभिः ||४१||

अथाब्रवीत्प्रीतमना मत्स्यराजो युधिष्ठिरम् |

पुनरेव महाबाहुर्विराटो राजसत्तमः ||४२||

एहि त्वामभिषेक्ष्यामि मत्स्यराजोऽस्तु नो भवान् ||४२||

मनसश्चाप्यभिप्रेतं यत्ते शत्रुनिबर्हण |

तत्तेऽहं सम्प्रदास्यामि सर्वमर्हति नो भवान् ||४३||

रत्नानि गाः सुवर्णं च मणिमुक्तमथापि वा |

वैयाघ्रपद्य विप्रेन्द्र सर्वथैव नमोऽस्तु ते ||४४||

त्वत्कृते ह्यद्य पश्यामि राज्यमात्मानमेव च |

यतश्च जातः संरम्भः स च शत्रुर्वशं गतः ||४५||

ततो युधिष्ठिरो मत्स्यं पुनरेवाभ्यभाषत |

प्रतिनन्दामि ते वाक्यं मनोज्ञं मत्स्य भाषसे ||४६||

आनृशंस्यपरो नित्यं सुसुखः सततं भव |

गच्छन्तु दूतास्त्वरितं नगरं तव पार्थिव ||४७||

सुहृदां प्रियमाख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम् ||४७||

ततस्तद्वचनान्मत्स्यो दूतान्राजा समादिशत् |

आचक्षध्वं पुरं गत्वा सङ्ग्रामे विजयं मम ||४८||

कुमाराः समलङ्कृत्य पर्यागच्छन्तु मे पुरात् |

वादित्राणि च सर्वाणि गणिकाश्च स्वलङ्कृताः ||४९||

ते गत्वा केवलां रात्रिमथ सूर्योदयं प्रति |

विराटस्य पुराभ्याशे दूता जयमघोषयन् ||५०||

                  ३३

वैशम्पायन उवाच||

याते त्रिगर्तं मत्स्ये तु पशूंस्तान्स्वान्परीप्सति |

दुर्योधनः सहामात्यो विराटमुपयादथ ||१||

भीष्मो द्रोणश्च कर्णश्च कृपश्च परमास्त्रवित् |

द्रौणिश्च सौबलश्चैव तथा दुःशासनः प्रभुः ||२||

विविंशतिर्विकर्णश्च चित्रसेनश्च वीर्यवान् |

दुर्मुखो दुःसहश्चैव ये चैवान्ये महारथाः ||३||

एते मत्स्यानुपागम्य विराटस्य महीपतेः |

घोषान्विद्राव्य तरसा गोधनं जह्रुरोजसा ||४||

षष्टिं गवां सहस्राणि कुरवः कालयन्ति ते |

महता रथवंशेन परिवार्य समन्ततः ||५||

गोपालानां तु घोषेषु हन्यतां तैर्महारथैः |

आरावः सुमहानासीत्सम्प्रहारे भयङ्करे ||६||

गवाध्यक्षस्तु सन्त्रस्तो रथमास्थाय सत्वरः |

जगाम नगरायैव परिक्रोशंस्तदार्तवत् ||७||

स प्रविश्य पुरं राज्ञो नृपवेश्माभ्ययात्ततः |

अवतीर्य रथात्तूर्णमाख्यातुं प्रविवेश ह ||८||

दृष्ट्वा भूमिञ्जयं नाम पुत्रं मत्स्यस्य मानिनम् |

तस्मै तत्सर्वमाचष्ट राष्ट्रस्य पशुकर्षणम् ||९||

षष्टिं गवां सहस्राणि कुरवः कालयन्ति ते |

तद्विजेतुं समुत्तिष्ठ गोधनं राष्ट्रवर्धनम् ||१०||

राजपुत्र हितप्रेप्सुः क्षिप्रं निर्याहि वै स्वयम् |

त्वां हि मत्स्यो महीपालः शून्यपालमिहाकरोत् ||११||

त्वया परिषदो मध्ये श्लाघते स नराधिपः |

पुत्रो ममानुरूपश्च शूरश्चेति कुलोद्वहः ||१२||

इष्वस्त्रे निपुणो योधः सदा वीरश्च मे सुतः |

तस्य तत्सत्यमेवास्तु मनुष्येन्द्रस्य भाषितम् ||१३||

आवर्तय कुरूञ्जित्वा पशून्पशुमतां वर |

निर्दहैषामनीकानि भीमेन शरतेजसा ||१४||

धनुश्च्युतै रुक्मपुङ्खैः शरैः संनतपर्वभिः |

द्विषतां भिन्ध्यनीकानि गजानामिव यूथपः ||१५||

पाशोपधानां ज्यातन्त्रीं चापदण्डां महास्वनाम् |

शरवर्णां धनुर्वीणां शत्रुमध्ये प्रवादय ||१६||

श्वेता रजतसङ्काशा रथे युज्यन्तु ते हयाः |

ध्वजं च सिंहं सौवर्णमुच्छ्रयन्तु तवाभिभोः ||१७||

रुक्मपुङ्खाः प्रसन्नाग्रा मुक्ता हस्तवता त्वया |

छादयन्तु शराः सूर्यं राज्ञामायुर्निरोधिनः ||१८||

रणे जित्वा कुरून्सर्वान्वज्रपाणिरिवासुरान् |

यशो महदवाप्य त्वं प्रविशेदं पुरं पुनः ||१९||

त्वं हि राष्ट्रस्य परमा गतिर्मत्स्यपतेः सुतः |

गतिमन्तो भवन्त्वद्य सर्वे विषयवासिनः ||२०||

स्त्रीमध्य उक्तस्तेनासौ तद्वाक्यमभयङ्करम् |

अन्तःपुरे श्लाघमान इदं वचनमब्रवीत् ||२१||

                  ३४

उत्तर उवाच||

अद्याहमनुगच्छेयं दृढधन्वा गवां पदम् |

यदि मे सारथिः कश्चिद्भवेदश्वेषु कोविदः ||१||

तमेव नाधिगच्छामि यो मे यन्ता भवेन्नरः |

पश्यध्वं सारथिं क्षिप्रं मम युक्तं प्रयास्यतः ||२||

अष्टाविंशतिरात्रं वा मासं वा नूनमन्ततः |

यत्तदासीन्महद्युद्धं तत्र मे सारथिर्हतः ||३||

स लभेयं यदि त्वन्यं हययानविदं नरम् |

त्वरावानद्य यात्वाहं समुच्छ्रितमहाध्वजम् ||४||

विगाह्य तत्परानीकं गजवाजिरथाकुलम् |

शस्त्रप्रतापनिर्वीर्यान्कुरूञ्जित्वानये पशून् ||५||

दुर्योधनं शान्तनवं कर्णं वैकर्तनं कृपम् |

द्रोणं च सह पुत्रेण महेष्वासान्समागतान् ||६||

वित्रासयित्वा सङ्ग्रामे दानवानिव वज्रभृत् |

अनेनैव मुहूर्तेन पुनः प्रत्यानये पशून् ||७||

शून्यमासाद्य कुरवः प्रयान्त्यादाय गोधनम् |

किं नु शक्यं मया कर्तुं यदहं तत्र नाभवम् ||८||

पश्येयुरद्य मे वीर्यं कुरवस्ते समागताः |

किं नु पार्थोऽर्जुनः साक्षादयमस्मान्प्रबाधते ||९||

वैशम्पायन उवाच||

तस्य तद्वचनं स्त्रीषु भाषतः स्म पुनः पुनः |

नामर्षयत पाञ्चाली बीभत्सोः परिकीर्तनम् ||१०||

अथैनमुपसङ्गम्य स्त्रीमध्यात्सा तपस्विनी |

व्रीडमानेव शनकैरिदं वचनमब्रवीत् ||११||

योऽसौ बृहद्वारणाभो युवा सुप्रियदर्शनः |

बृहन्नडेति विख्यातः पार्थस्यासीत्स सारथिः ||१२||

धनुष्यनवरश्चासीत्तस्य शिष्यो महात्मनः |

दृष्टपूर्वो मया वीर चरन्त्या पाण्डवान्प्रति ||१३||

यदा तत्पावको दावमदहत्खाण्डवं महत् |

अर्जुनस्य तदानेन सङ्गृहीता हयोत्तमाः ||१४||

तेन सारथिना पार्थः सर्वभूतानि सर्वशः |

अजयत्खाण्डवप्रस्थे न हि यन्तास्ति तादृशः ||१५||

येयं कुमारी सुश्रोणी भगिनी ते यवीयसी |

अस्याः स वचनं वीर करिष्यति न संशयः ||१६||

यदि वै सारथिः स स्यात्कुरून्सर्वानसंशयम् |

जित्वा गाश्च समादाय ध्रुवमागमनं भवेत् ||१७||

एवमुक्तः स सैरन्ध्र्या भगिनीं प्रत्यभाषत |

गच्छ त्वमनवद्याङ्गि तामानय बृहन्नडाम् ||१८||

सा भ्रात्रा प्रेषिता शीघ्रमगच्छन्नर्तनागृहम् |

यत्रास्ते स महाबाहुश्छन्नः सत्रेण पाण्डवः ||१९||

                  ३५

वैशम्पायन उवाच||

स तां दृष्ट्वा विशालाक्षीं राजपुत्रीं सखीं सखा |

प्रहसन्नब्रवीद्राजन्कुत्रागमनमित्युत ||१||

तमब्रवीद्राजपुत्री समुपेत्य नरर्षभम् |

प्रणयं भावयन्ती स्म सखीमध्य इदं वचः ||२||

गावो राष्ट्रस्य कुरुभिः काल्यन्ते नो बृहन्नडे |

तान्विजेतुं मम भ्राता प्रयास्यति धनुर्धरः ||३||

नचिरं च हतस्तस्य सङ्ग्रामे रथसारथिः |

तेन नास्ति समः सूतो योऽस्य सारथ्यमाचरेत् ||४||

तस्मै प्रयतमानाय सारथ्यर्थं बृहन्नडे |

आचचक्षे हयज्ञाने सैरन्ध्री कौशलं तव ||५||

सा सारथ्यं मम भ्रातुः कुरु साधु बृहन्नडे |

पुरा दूरतरं गावो ह्रियन्ते कुरुभिर्हि नः ||६||

अथैतद्वचनं मेऽद्य नियुक्ता न करिष्यसि |

प्रणयादुच्यमाना त्वं परित्यक्ष्यामि जीवितम् ||७||

एवमुक्तस्तु सुश्रोण्या तया सख्या परन्तपः |

जगाम राजपुत्रस्य सकाशममितौजसः ||८||

तं सा व्रजन्तं त्वरितं प्रभिन्नमिव कुञ्जरम् |

अन्वगच्छद्विशालाक्षी शिशुर्गजवधूरिव ||९||

दूरादेव तु तं प्रेक्ष्य राजपुत्रोऽभ्यभाषत |

त्वया सारथिना पार्थः खाण्डवेऽग्निमतर्पयत् ||१०||

पृथिवीमजयत्कृत्स्नां कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |

सैरन्ध्री त्वां समाचष्ट सा हि जानाति पाण्डवान् ||११||

संयच्छ मामकानश्वांस्तथैव त्वं बृहन्नडे |

कुरुभिर्योत्स्यमानस्य गोधनानि परीप्सतः ||१२||

अर्जुनस्य किलासीस्त्वं सारथिर्दयितः पुरा |

त्वयाजयत्सहायेन पृथिवीं पाण्डवर्षभः ||१३||

एवमुक्ता प्रत्युवाच राजपुत्रं बृहन्नडा |

का शक्तिर्मम सारथ्यं कर्तुं सङ्ग्राममूर्धनि ||१४||

गीतं वा यदि वा नृत्तं वादित्रं वा पृथग्विधम् |

तत्करिष्यामि भद्रं ते सारथ्यं तु कुतो मयि ||१५||

उत्तर उवाच||

बृहन्नडे गायनो वा नर्तनो वा पुनर्भव |

क्षिप्रं मे रथमास्थाय निगृह्णीष्व हयोत्तमान् ||१६||

वैशम्पायन उवाच||

स तत्र नर्मसंयुक्तमकरोत्पाण्डवो बहु |

उत्तरायाः प्रमुखतः सर्वं जानन्नरिंदम ||१७||

ऊर्ध्वमुत्क्षिप्य कवचं शरीरे प्रत्यमुञ्चत |

कुमार्यस्तत्र तं दृष्ट्वा प्राहसन्पृथुलोचनाः ||१८||

स तु दृष्ट्वा विमुह्यन्तं स्वयमेवोत्तरस्ततः |

कवचेन महार्हेण समनह्यद्बृहन्नडाम् ||१९||

स बिभ्रत्कवचं चाग्र्यं स्वयमप्यंशुमत्प्रभम् |

ध्वजं च सिंहमुच्छ्रित्य सारथ्ये समकल्पयत् ||२०||

धनूंषि च महार्हाणि बाणांश्च रुचिरान्बहून् |

आदाय प्रययौ वीरः स बृहन्नडसारथिः ||२१||

अथोत्तरा च कन्याश्च सख्यस्तामब्रुवंस्तदा |

बृहन्नडे आनयेथा वासांसि रुचिराणि नः ||२२||

पाञ्चालिकार्थं सूक्ष्माणि चित्राणि विविधानि च |

विजित्य सङ्ग्रामगतान्भीष्मद्रोणमुखान्कुरून् ||२३||

अथ ता ब्रुवतीः कन्याः सहिताः पाण्डुनन्दनः |

प्रत्युवाच हसन्पार्थो मेघदुन्दुभिनिःस्वनः ||२४||

यद्युत्तरोऽयं सङ्ग्रामे विजेष्यति महारथान् |

अथाहरिष्ये वासांसि दिव्यानि रुचिराणि च ||२५||

एवमुक्त्वा तु बीभत्सुस्ततः प्राचोदयद्धयान् |

कुरूनभिमुखाञ्शूरो नानाध्वजपताकिनः ||२६||

                  ३६

वैशम्पायन उवाच||

स राजधान्या निर्याय वैराटिः पृथिवीञ्जयः |

प्रयाहीत्यब्रवीत्सूतं यत्र ते कुरवो गताः ||१||

समवेतान्कुरून्यावज्जिगीषूनवजित्य वै |

गाश्चैषां क्षिप्रमादाय पुनरायामि स्वं पुरम् ||२||

ततस्तांश्चोदयामास सदश्वान्पाण्डुनन्दनः |

ते हया नरसिंहेन चोदिता वातरंहसः ||३||

आलिखन्त इवाकाशमूहुः काञ्चनमालिनः ||३||

नातिदूरमथो यात्वा मत्स्यपुत्रधनञ्जयौ |

अवेक्षेताममित्रघ्नौ कुरूणां बलिनां बलम् ||४||

श्मशानमभितो गत्वा आससाद कुरूनथ ||४||

तदनीकं महत्तेषां विबभौ सागरस्वनम् |

सर्पमाणमिवाकाशे वनं बहुलपादपम् ||५||

ददृशे पार्थिवो रेणुर्जनितस्तेन सर्पता |

दृष्टिप्रणाशो भूतानां दिवस्पृङ्नरसत्तम ||६||

तदनीकं महद्दृष्ट्वा गजाश्वरथसङ्कुलम् |

कर्णदुर्योधनकृपैर्गुप्तं शान्तनवेन च ||७||

द्रोणेन च सपुत्रेण महेष्वासेन धीमता |

हृष्टरोमा भयोद्विग्नः पार्थं वैराटिरब्रवीत् ||८||

नोत्सहे कुरुभिर्योद्धुं रोमहर्षं हि पश्य मे |

बहुप्रवीरमत्युग्रं देवैरपि दुरासदम् ||९||

प्रतियोद्धुं न शक्ष्यामि कुरुसैन्यमनन्तकम् ||९||

नाशंसे भारतीं सेनां प्रवेष्टुं भीमकार्मुकाम् |

रथनागाश्वकलिलां पत्तिध्वजसमाकुलाम् ||१०||

दृष्ट्वैव हि परानाजावात्मा प्रव्यथतीव मे ||१०||

यत्र द्रोणश्च भीष्मश्च कृपः कर्णो विविंशतिः |

अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमदत्तोऽथ बाह्लिकः ||११||

दुर्योधनस्तथा वीरो राजा च रथिनां वरः |

द्युतिमन्तो महेष्वासाः सर्वे युद्धविशारदाः ||१२||

दृष्ट्वैव हि कुरूनेतान्व्यूढानीकान्प्रहारिणः |

हृषितानि च रोमाणि कश्मलं चागतं मम ||१३||

वैशम्पायन उवाच||

अवियातो वियातस्य मौर्ख्याद्धूर्तस्य पश्यतः |

परिदेवयते मन्दः सकाशे सव्यसाचिनः ||१४||

त्रिगर्तान्मे पिता यातः शून्ये सम्प्रणिधाय माम् |

सर्वां सेनामुपादाय न मे सन्तीह सैनिकाः ||१५||

सोऽहमेको बहून्बालः कृतास्त्रानकृतश्रमः |

प्रतियोद्धुं न शक्ष्यामि निवर्तस्व बृहन्नडे ||१६||

अर्जुन उवाच||

भयेन दीनरूपोऽसि द्विषतां हर्षवर्धनः |

न च तावत्कृतं किञ्चित्परैः कर्म रणाजिरे ||१७||

स्वयमेव च मामात्थ वह मां कौरवान्प्रति |

सोऽहं त्वां तत्र नेष्यामि यत्रैते बहुला ध्वजाः ||१८||

मध्यमामिषगृध्राणां कुरूणामाततायिनाम् |

नेष्यामि त्वां महाबाहो पृथिव्यामपि युध्यताम् ||१९||

तथा स्त्रीषु प्रतिश्रुत्य पौरुषं पुरुषेषु च |

कत्थमानोऽभिनिर्याय किमर्थं न युयुत्ससे ||२०||

न चेद्विजित्य गास्तास्त्वं गृहान्वै प्रतियास्यसि |

प्रहसिष्यन्ति वीर त्वां नरा नार्यश्च सङ्गताः ||२१||

अहमप्यत्र सैरन्ध्र्या स्तुतः सारथ्यकर्मणि |

न हि शक्ष्याम्यनिर्जित्य गाः प्रयातुं पुरं प्रति ||२२||

स्तोत्रेण चैव सैरन्ध्र्यास्तव वाक्येन तेन च |

कथं न युध्येयमहं कुरून्सर्वान्स्थिरो भव ||२३||

उत्तर उवाच||

कामं हरन्तु मत्स्यानां भूयांसं कुरवो धनम् |

प्रहसन्तु च मां नार्यो नरा वापि बृहन्नडे ||२४||

वैशम्पायन उवाच||

इत्युक्त्वा प्राद्रवद्भीतो रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली |

त्यक्त्वा मानं स मन्दात्मा विसृज्य सशरं धनुः ||२५||

बृहन्नडोवाच||

नैष पूर्वैः स्मृतो धर्मः क्षत्रियस्य पलायनम् |

श्रेयस्ते मरणं युद्धे न भीतस्य पलायनम् ||२६||

वैशम्पायन उवाच||

एवमुक्त्वा तु कौन्तेयः सोऽवप्लुत्य रथोत्तमात् |

तमन्वधावद्धावन्तं राजपुत्रं धनञ्जयः ||२७||

दीर्घां वेणीं विधुन्वानः साधु रक्ते च वाससी ||२७||

विधूय वेणीं धावन्तमजानन्तोऽर्जुनं तदा |

सैनिकाः प्राहसन्केचित्तथारूपमवेक्ष्य तम् ||२८||

तं शीघ्रमभिधावन्तं सम्प्रेक्ष्य कुरवोऽब्रुवन् |

क एष वेषप्रच्छन्नो भस्मनेव हुताशनः ||२९||

किञ्चिदस्य यथा पुंसः किञ्चिदस्य यथा स्त्रियः |

सारूप्यमर्जुनस्येव क्लीबरूपं बिभर्ति च ||३०||

तदेवैतच्छिरोग्रीवं तौ बाहू परिघोपमौ |

तद्वदेवास्य विक्रान्तं नायमन्यो धनञ्जयात् ||३१||

अमरेष्विव देवेन्द्रो मानुषेषु धनञ्जयः |

एकः कोऽस्मानुपायायादन्यो लोके धनञ्जयात् ||३२||

एकः पुत्रो विराटस्य शून्ये संनिहितः पुरे |

स एष किल निर्यातो बालभावान्न पौरुषात् ||३३||

सत्रेण नूनं छन्नं हि चरन्तं पार्थमर्जुनम् |

उत्तरः सारथिं कृत्वा निर्यातो नगराद्बहिः ||३४||

स नो मन्ये ध्वजान्दृष्ट्वा भीत एष पलायति |

तं नूनमेष धावन्तं जिघृक्षति धनञ्जयः ||३५||

इति स्म कुरवः सर्वे विमृशन्तः पृथक्पृथक् |

न च व्यवसितुं किञ्चिदुत्तरं शक्नुवन्ति ते ||३६||

छन्नं तथा तं सत्रेण पाण्डवं प्रेक्ष्य भारत ||३६||

उत्तरं तु प्रधावन्तमनुद्रुत्य धनञ्जयः |

गत्वा पदशतं तूर्णं केशपक्षे परामृशत् ||३७||

सोऽर्जुनेन परामृष्टः पर्यदेवयदार्तवत् |

बहुलं कृपणं चैव विराटस्य सुतस्तदा ||३८||

शातकुम्भस्य शुद्धस्य शतं निष्कान्ददामि ते |

मणीनष्टौ च वैडूर्यान्हेमबद्धान्महाप्रभान् ||३९||

हेमदण्डप्रतिच्छन्नं रथं युक्तं च सुव्रजैः |

मत्तांश्च दश मातङ्गान्मुञ्च मां त्वं बृहन्नडे ||४०||

वैशम्पायन उवाच||

एवमादीनि वाक्यानि विलपन्तमचेतसम् |

प्रहस्य पुरुषव्याघ्रो रथस्यान्तिकमानयत् ||४१||

अथैनमब्रवीत्पार्थो भयार्तं नष्टचेतसम् |

यदि नोत्सहसे योद्धुं शत्रुभिः शत्रुकर्शन ||४२||

एहि मे त्वं हयान्यच्छ युध्यमानस्य शत्रुभिः ||४२||

प्रयाह्येतद्रथानीकं मद्बाहुबलरक्षितः |

अप्रधृष्यतमं घोरं गुप्तं वीरैर्महारथैः ||४३||

मा भैस्त्वं राजपुत्राग्र्य क्षत्रियोऽसि परन्तप |

अहं वै कुरुभिर्योत्स्याम्यवजेष्यामि ते पशून् ||४४||

प्रविश्यैतद्रथानीकमप्रधृष्यं दुरासदम् |

यन्ता भूस्त्वं नरश्रेष्ठ योत्स्येऽहं कुरुभिः सह ||४५||

एवं ब्रुवाणो बीभत्सुर्वैराटिमपराजितः |

समाश्वास्य मुहूर्तं तमुत्तरं भरतर्षभ ||४६||

तत एनं विचेष्टन्तमकामं भयपीडितम् |

रथमारोपयामास पार्थः प्रहरतां वरः ||४७||

                  ३७

वैशम्पायन उवाच||

तं दृष्ट्वा क्लीबवेषेण रथस्थं नरपुङ्गवम् |

शमीमभिमुखं यान्तं रथमारोप्य चोत्तरम् ||१||

भीष्मद्रोणमुखास्तत्र कुरूणां रथसत्तमाः |

वित्रस्तमनसः सर्वे धनञ्जयकृताद्भयात् ||२||

तानवेक्ष्य हतोत्साहानुत्पातानपि चाद्भुतान् |

गुरुः शस्त्रभृतां श्रेष्ठो भारद्वाजोऽभ्यभाषत ||३||

चलाश्च वाताः संवान्ति रूक्षाः परुषनिःस्वनाः |

भस्मवर्णप्रकाशेन तमसा संवृतं नभः ||४||

रूक्षवर्णाश्च जलदा दृश्यन्तेऽद्भुतदर्शनाः |

निःसरन्ति च कोशेभ्यः शस्त्राणि विविधानि च ||५||

शिवाश्च विनदन्त्येता दीप्तायां दिशि दारुणाः |

हयाश्चाश्रूणि मुञ्चन्ति ध्वजाः कम्पन्त्यकम्पिताः ||६||

यादृशान्यत्र रूपाणि संदृश्यन्ते बहून्यपि |

यत्ता भवन्तस्तिष्ठन्तु स्याद्युद्धं समुपस्थितम् ||७||

रक्षध्वमपि चात्मानं व्यूहध्वं वाहिनीमपि |

वैशसं च प्रतीक्षध्वं रक्षध्वं चापि गोधनम् ||८||

एष वीरो महेष्वासः सर्वशस्त्रभृतां वरः |

आगतः क्लीबवेषेण पार्थो नास्त्यत्र संशयः ||९||

स एष पार्थो विक्रान्तः सव्यसाची परन्तपः |

नायुद्धेन निवर्तेत सर्वैरपि मरुद्गणैः ||१०||

क्लेशितश्च वने शूरो वासवेन च शिक्षितः |

अमर्षवशमापन्नो योत्स्यते नात्र संशयः ||११||

नेहास्य प्रतियोद्धारमहं पश्यामि कौरवाः |

महादेवोऽपि पार्थेन श्रूयते युधि तोषितः ||१२||

कर्ण उवाच||

सदा भवान्फल्गुनस्य गुणैरस्मान्विकत्थसे |

न चार्जुनः कला पूर्णा मम दुर्योधनस्य वा ||१३||

दुर्योधन उवाच||

यद्येष पार्थो राधेय कृतं कार्यं भवेन्मम |

ज्ञाताः पुनश्चरिष्यन्ति द्वादशान्यान्हि वत्सरान् ||१४||

अथैष कश्चिदेवान्यः क्लीबवेषेण मानवः |

शरैरेनं सुनिशितैः पातयिष्यामि भूतले ||१५||

वैशम्पायन उवाच||

तस्मिन्ब्रुवति तद्वाक्यं धार्तराष्ट्रे परन्तपे |

भीष्मो द्रोणः कृपो द्रौणिः पौरुषं तदपूजयन् ||१६||

                  ३८

वैशम्पायन उवाच||

तां शमीमुपसङ्गम्य पार्थो वैराटिमब्रवीत् |

सुकुमारं समाज्ञातं सङ्ग्रामे नातिकोविदम् ||१||

समादिष्टो मया क्षिप्रं धनूंष्यवहरोत्तर |

नेमानि हि त्वदीयानि सोढुं शक्ष्यन्ति मे बलम् ||२||

भारं वापि गुरुं हर्तुं कुञ्जरं वा प्रमर्दितुम् |

मम वा बाहुविक्षेपं शत्रूनिह विजेष्यतः ||३||

तस्माद्भूमिञ्जयारोह शमीमेतां पलाशिनीम् |

अस्यां हि पाण्डुपुत्राणां धनूंषि निहितान्युत ||४||

युधिष्ठिरस्य भीमस्य बीभत्सोर्यमयोस्तथा |

ध्वजाः शराश्च शूराणां दिव्यानि कवचानि च ||५||

अत्र चैतन्महावीर्यं धनुः पार्थस्य गाण्डिवम् |

एकं शतसहस्रेण संमितं राष्ट्रवर्धनम् ||६||

व्यायामसहमत्यर्थं तृणराजसमं महत् |

सर्वायुधमहामात्रं शत्रुसम्बाधकारकम् ||७||

सुवर्णविकृतं दिव्यं श्लक्ष्णमायतमव्रणम् |

अलं भारं गुरुं वोढुं दारुणं चारुदर्शनम् ||८||

तादृशान्येव सर्वाणि बलवन्ति दृढानि च ||८||

उत्तर उवाच||

अस्मिन्वृक्षे किलोद्बद्धं शरीरमिति नः श्रुतम् |

तदहं राजपुत्रः सन्स्पृशेयं पाणिना कथम् ||९||

नैवंविधं मया युक्तमालब्धुं क्षत्रयोनिना |

महता राजपुत्रेण मन्त्रयज्ञविदा सता ||१०||

स्पृष्टवन्तं शरीरं मां शववाहमिवाशुचिम् |

कथं वा व्यवहार्यं वै कुर्वीथास्त्वं बृहन्नडे ||११||

बृहन्नडोवाच||

व्यवहार्यश्च राजेन्द्र शुचिश्चैव भविष्यसि |

धनूंष्येतानि मा भैस्त्वं शरीरं नात्र विद्यते ||१२||

दायादं मत्स्यराजस्य कुले जातं मनस्विनम् |

कथं त्वा निन्दितं कर्म कारयेयं नृपात्मज ||१३||

वैशम्पायन उवाच||

एवमुक्तः स पार्थेन रथात्प्रस्कन्द्य कुण्डली |

आरुरोह शमीवृक्षं वैराटिरवशस्तदा ||१४||

तमन्वशासच्छत्रुघ्नो रथे तिष्ठन्धनञ्जयः |

परिवेष्टनमेतेषां क्षिप्रं चैव व्यपानुद ||१५||

तथा संनहनान्येषां परिमुच्य समन्ततः |

अपश्यद्गाण्डिवं तत्र चतुर्भिरपरैः सह ||१६||

तेषां विमुच्यमानानां धनुषामर्कवर्चसाम् |

विनिश्चेरुः प्रभा दिव्या ग्रहाणामुदयेष्विव ||१७||

स तेषां रूपमालोक्य भोगिनामिव जृम्भताम् |

हृष्टरोमा भयोद्विग्नः क्षणेन समपद्यत ||१८||

संस्पृश्य तानि चापानि भानुमन्ति बृहन्ति च |

वैराटिरर्जुनं राजन्निदं वचनमब्रवीत् ||१९||

उत्तर उवाच||

बिन्दवो जातरूपस्य शतं यस्मिन्निपातिताः |

सहस्रकोटि सौवर्णाः कस्यैतद्धनुरुत्तमम् ||२०||

वारणा यस्य सौवर्णाः पृष्ठे भासन्ति दंशिताः |

सुपार्श्वं सुग्रहं चैव कस्यैतद्धनुरुत्तमम् ||२१||

तपनीयस्य शुद्धस्य षष्टिर्यस्येन्द्रगोपकाः |

पृष्ठे विभक्ताः शोभन्ते कस्यैतद्धनुरुत्तमम् ||२२||

सूर्या यत्र च सौवर्णास्त्रयो भासन्ति दंशिताः |

तेजसा प्रज्वलन्तो हि कस्यैतद्धनुरुत्तमम् ||२३||

शालभा यत्र सौवर्णास्तपनीयविचित्रिताः |

सुवर्णमणिचित्रं च कस्यैतद्धनुरुत्तमम् ||२४||

इमे च कस्य नाराचाः सहस्रा लोमवाहिनः |

समन्तात्कलधौताग्रा उपासङ्गे हिरण्मये ||२५||

विपाठाः पृथवः कस्य गार्ध्रपत्राः शिलाशिताः |

हारिद्रवर्णाः सुनसाः पीताः सर्वायसाः शराः ||२६||

कस्यायमसितावापः पञ्चशार्दूललक्षणः |

वराहकर्णव्यामिश्रः शरान्धारयते दश ||२७||

कस्येमे पृथवो दीर्घाः सर्वपारशवाः शराः |

शतानि सप्त तिष्ठन्ति नाराचा रुधिराशनाः ||२८||

कस्येमे शुकपत्राभैः पूर्वैरर्धैः सुवाससः |

उत्तरैरायसैः पीतैर्हेमपुङ्खैः शिलाशितैः ||२९||

कस्यायं सायको दीर्घः शिलीपृष्ठः शिलीमुखः |

वैयाघ्रकोशे निहितो हेमचित्रत्सरुर्महान् ||३०||

सुफलश्चित्रकोशश्च किङ्किणीसायको महान् |

कस्य हेमत्सरुर्दिव्यः खड्गः परमनिर्व्रणः ||३१||

कस्यायं विमलः खड्गो गव्ये कोशे समर्पितः |

हेमत्सरुरनाधृष्यो नैषध्यो भारसाधनः ||३२||

कस्य पाञ्चनखे कोशे सायको हेमविग्रहः |

प्रमाणरूपसम्पन्नः पीत आकाशसंनिभः ||३३||

कस्य हेममये कोशे सुतप्ते पावकप्रभे |

निस्त्रिंशोऽयं गुरुः पीतः सैक्यः परमनिर्व्रणः ||३४||

निर्दिशस्व यथातत्त्वं मया पृष्टा बृहन्नडे |

विस्मयो मे परो जातो दृष्ट्वा सर्वमिदं महत् ||३५||

बृहन्नडोवाच||

यन्मां पूर्वमिहापृच्छः शत्रुसेनानिबर्हणम् |

गाण्डीवमेतत्पार्थस्य लोकेषु विदितं धनुः ||३६||

सर्वायुधमहामात्रं शातकुम्भपरिष्कृतम् |

एतत्तदर्जुनस्यासीद्गाण्डीवं परमायुधम् ||३७||

यत्तच्छतसहस्रेण संमितं राष्ट्रवर्धनम् |

येन देवान्मनुष्यांश्च पार्थो विषहते मृधे ||३८||

देवदानवगन्धर्वैः पूजितं शाश्वतीः समाः |

एतद्वर्षसहस्रं तु ब्रह्मा पूर्वमधारयत् ||३९||

ततोऽनन्तरमेवाथ प्रजापतिरधारयत् |

त्रीणि पञ्चशतं चैव शक्रोऽशीति च पञ्च च ||४०||

सोमः पञ्चशतं राजा तथैव वरुणः शतम् |

पार्थः पञ्च च षष्टिं च वर्षाणि श्वेतवाहनः ||४१||

महावीर्यं महद्दिव्यमेतत्तद्धनुरुत्तमम् |

पूजितं सुरमर्त्येषु बिभर्ति परमं वपुः ||४२||

सुपार्श्वं भीमसेनस्य जातरूपग्रहं धनुः |

येन पार्थोऽजयत्कृत्स्नां दिशं प्राचीं परन्तपः ||४३||

इन्द्रगोपकचित्रं च यदेतच्चारुविग्रहम् |

राज्ञो युधिष्ठिरस्यैतद्वैराटे धनुरुत्तमम् ||४४||

सूर्या यस्मिंस्तु सौवर्णाः प्रभासन्ते प्रभासिनः |

तेजसा प्रज्वलन्तो वै नकुलस्यैतदायुधम् ||४५||

शलभा यत्र सौवर्णास्तपनीयविचित्रिताः |

एतन्माद्रीसुतस्यापि सहदेवस्य कार्मुकम् ||४६||

ये त्विमे क्षुरसङ्काशाः सहस्रा लोमवाहिनः |

एतेऽर्जुनस्य वैराटे शराः सर्पविषोपमाः ||४७||

एते ज्वलन्तः सङ्ग्रामे तेजसा शीघ्रगामिनः |

भवन्ति वीरस्याक्षय्या व्यूहतः समरे रिपून् ||४८||

ये चेमे पृथवो दीर्घाश्चन्द्रबिम्बार्धदर्शनाः |

एते भीमस्य निशिता रिपुक्षयकराः शराः ||४९||

हारिद्रवर्णा ये त्वेते हेमपुङ्खाः शिलाशिताः |

नकुलस्य कलापोऽयं पञ्चशार्दूललक्षणः ||५०||

येनासौ व्यजयत्कृत्स्नां प्रतीचीं दिशमाहवे |

कलापो ह्येष तस्यासीन्माद्रीपुत्रस्य धीमतः ||५१||

ये त्विमे भास्कराकाराः सर्वपारशवाः शराः |

एते चित्राः क्रियोपेताः सहदेवस्य धीमतः ||५२||

ये त्विमे निशिताः पीताः पृथवो दीर्घवाससः |

हेमपुङ्खास्त्रिपर्वाणो राज्ञ एते महाशराः ||५३||

यस्त्वयं सायको दीर्घः शिलीपृष्ठः शिलीमुखः |

अर्जुनस्यैष सङ्ग्रामे गुरुभारसहो दृढः ||५४||

वैयाघ्रकोशस्तु महान्भीमसेनस्य सायकः |

गुरुभारसहो दिव्यः शात्रवाणां भयङ्करः ||५५||

सुफलश्चित्रकोशश्च हेमत्सरुरनुत्तमः |

निस्त्रिंशः कौरवस्यैष धर्मराजस्य धीमतः ||५६||

यस्तु पाञ्चनखे कोशे निहितश्चित्रसेवने |

नकुलस्यैष निस्त्रिंशो गुरुभारसहो दृढः ||५७||

यस्त्वयं विमलः खड्गो गव्ये कोशे समर्पितः |

सहदेवस्य विद्ध्येनं सर्वभारसहं दृढम् ||५८||

                  ३९

उत्तर उवाच||

सुवर्णविकृतानीमान्यायुधानि महात्मनाम् |

रुचिराणि प्रकाशन्ते पार्थानामाशुकारिणाम् ||१||

क्व नु स्विदर्जुनः पार्थः कौरव्यो वा युधिष्ठिरः |

नकुलः सहदेवश्च भीमसेनश्च पाण्डवः ||२||

सर्व एव महात्मानः सर्वामित्रविनाशनाः |

राज्यमक्षैः पराकीर्य न श्रूयन्ते कदाचन ||३||

द्रौपदी क्व च पाञ्चाली स्त्रीरत्नमिति विश्रुता |

जितानक्षैस्तदा कृष्णा तानेवान्वगमद्वनम् ||४||

अर्जुन उवाच||

अहमस्म्यर्जुनः पार्थः सभास्तारो युधिष्ठिरः |

बल्लवो भीमसेनस्तु पितुस्ते रसपाचकः ||५||

अश्वबन्धोऽथ नकुलः सहदेवस्तु गोकुले |

सैरन्ध्रीं द्रौपदीं विद्धि यत्कृते कीचका हताः ||६||

उत्तर उवाच||

दश पार्थस्य नामानि यानि पूर्वं श्रुतानि मे |

प्रब्रूयास्तानि यदि मे श्रद्दध्यां सर्वमेव ते ||७||

अर्जुन उवाच||

हन्त तेऽहं समाचक्षे दश नामानि यानि मे |

अर्जुनः फल्गुनो जिष्णुः किरीटी श्वेतवाहनः ||८||

बीभत्सुर्विजयः कृष्णः सव्यसाची धनञ्जयः ||८||

उत्तर उवाच||

केनासि विजयो नाम केनासि श्वेतवाहनः |

किरीटी नाम केनासि सव्यसाची कथं भवान् ||९||

अर्जुनः फल्गुनो जिष्णुः कृष्णो बीभत्सुरेव च |

धनञ्जयश्च केनासि प्रब्रूहि मम तत्त्वतः ||१०||

श्रुता मे तस्य वीरस्य केवला नामहेतवः ||१०||

अर्जुन उवाच||

सर्वाञ्जनपदाञ्जित्वा वित्तमाच्छिद्य केवलम् |

मध्ये धनस्य तिष्ठामि तेनाहुर्मां धनञ्जयम् ||११||

अभिप्रयामि सङ्ग्रामे यदहं युद्धदुर्मदान् |

नाजित्वा विनिवर्तामि तेन मां विजयं विदुः ||१२||

श्वेताः काञ्चनसंनाहा रथे युज्यन्ति मे हयाः |

सङ्ग्रामे युध्यमानस्य तेनाहं श्वेतवाहनः ||१३||

उत्तराभ्यां च पूर्वाभ्यां फल्गुनीभ्यामहं दिवा |

जातो हिमवतः पृष्ठे तेन मां फल्गुनं विदुः ||१४||

पुरा शक्रेण मे दत्तं युध्यतो दानवर्षभैः |

किरीटं मूर्ध्नि सूर्याभं तेन माहुः किरीटिनम् ||१५||

न कुर्यां कर्म बीभत्सं युध्यमानः कथञ्चन |

तेन देवमनुष्येषु बीभत्सुरिति मां विदुः ||१६||

उभौ मे दक्षिणौ पाणी गाण्डीवस्य विकर्षणे |

तेन देवमनुष्येषु सव्यसाचीति मां विदुः ||१७||

पृथिव्यां चतुरन्तायां वर्णो मे दुर्लभः समः |

करोमि कर्म शुक्लं च तेन मामर्जुनं विदुः ||१८||

अहं दुरापो दुर्धर्षो दमनः पाकशासनिः |

तेन देवमनुष्येषु जिष्णुनामास्मि विश्रुतः ||१९||

कृष्ण इत्येव दशमं नाम चक्रे पिता मम |

कृष्णावदातस्य सतः प्रियत्वाद्बालकस्य वै ||२०||

वैशम्पायन उवाच||

ततः पार्थं स वैराटिरभ्यवादयदन्तिकात् |

अहं भूमिञ्जयो नाम नाम्नाहमपि चोत्तरः ||२१||

दिष्ट्या त्वां पार्थ पश्यामि स्वागतं ते धनञ्जय |

लोहिताक्ष महाबाहो नागराजकरोपम ||२२||

यदज्ञानादवोचं त्वां क्षन्तुमर्हसि तन्मम ||२२||

यतस्त्वया कृतं पूर्वं विचित्रं कर्म दुष्करम् |

अतो भयं व्यतीतं मे प्रीतिश्च परमा त्वयि ||२३||

                  ४०

उत्तर उवाच||

आस्थाय विपुलं वीर रथं सारथिना मया |

कतमं यास्यसेऽनीकमुक्तो यास्याम्यहं त्वया ||१||

अर्जुन उवाच||

प्रीतोऽस्मि पुरुषव्याघ्र न भयं विद्यते तव |

सर्वान्नुदामि ते शत्रून्रणे रणविशारद ||२||

स्वस्थो भव महाबुद्धे पश्य मां शत्रुभिः सह |

युध्यमानं विमर्देऽस्मिन्कुर्वाणं भैरवं महत् ||३||

एतान्सर्वानुपासङ्गान्क्षिप्रं बध्नीहि मे रथे |

एतं चाहर निस्त्रिंशं जातरूपपरिष्कृतम् ||४||

अहं वै कुरुभिर्योत्स्याम्यवजेष्यामि ते पशून् ||४||

सङ्कल्पपक्षविक्षेपं बाहुप्राकारतोरणम् |

त्रिदण्डतूणसम्बाधमनेकध्वजसङ्कुलम् ||५||

ज्याक्षेपणं क्रोधकृतं नेमीनिनददुन्दुभि |

नगरं ते मया गुप्तं रथोपस्थं भविष्यति ||६||

अधिष्ठितो मया सङ्ख्ये रथो गाण्डीवधन्वना |

अजेयः शत्रुसैन्यानां वैराटे व्येतु ते भयम् ||७||

उत्तर उवाच||

बिभेमि नाहमेतेषां जानामि त्वां स्थिरं युधि |

केशवेनापि सङ्ग्रामे साक्षादिन्द्रेण वा समम् ||८||

इदं तु चिन्तयन्नेव परिमुह्यामि केवलम् |

निश्चयं चापि दुर्मेधा न गच्छामि कथञ्चन ||९||

एवं वीराङ्गरूपस्य लक्षणैरुचितस्य च |

केन कर्मविपाकेन क्लीबत्वमिदमागतम् ||१०||

मन्ये त्वां क्लीबवेषेण चरन्तं शूलपाणिनम् |

गन्धर्वराजप्रतिमं देवं वापि शतक्रतुम् ||११||

अर्जुन उवाच||

भ्रातुर्नियोगाज्ज्येष्ठस्य संवत्सरमिदं व्रतम् |

चरामि ब्रह्मचर्यं वै सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१२||

नास्मि क्लीबो महाबाहो परवान्धर्मसंयुतः |

समाप्तव्रतमुत्तीर्णं विद्धि मां त्वं नृपात्मज ||१३||

उत्तर उवाच||

परमोऽनुग्रहो मेऽद्य यत्प्रतर्को न मे वृथा |

न हीदृशाः क्लीबरूपा भवन्तीह नरोत्तमाः ||१४||

सहायवानस्मि रणे युध्येयममरैरपि |

साध्वसं तत्प्रनष्टं मे किं करोमि ब्रवीहि मे ||१५||

अहं ते सङ्ग्रहीष्यामि हयाञ्शत्रुरथारुजः |

शिक्षितो ह्यस्मि सारथ्ये तीर्थतः पुरुषर्षभ ||१६||

दारुको वासुदेवस्य यथा शक्रस्य मातलिः |

तथा मां विद्धि सारथ्ये शिक्षितं नरपुङ्गव ||१७||

यस्य याते न पश्यन्ति भूमौ प्राप्तं पदं पदम् |

दक्षिणं यो धुरं युक्तः सुग्रीवसदृशो हयः ||१८||

योऽयं धुरं धुर्यवरो वामं वहति शोभनः |

तं मन्ये मेघपुष्पस्य जवेन सदृशं हयम् ||१९||

योऽयं काञ्चनसंनाहः पार्ष्णिं वहति शोभनः |

वामं सैन्यस्य मन्ये तं जवेन बलवत्तरम् ||२०||

योऽयं वहति ते पार्ष्णिं दक्षिणामञ्चितोद्यतः |

बलाहकादपि मतः स जवे वीर्यवत्तरः ||२१||

त्वामेवायं रथो वोढुं सङ्ग्रामेऽर्हति धन्विनम् |

त्वं चेमं रथमास्थाय योद्धुमर्हो मतो मम ||२२||

वैशम्पायन उवाच||

ततो निर्मुच्य बाहुभ्यां वलयानि स वीर्यवान् |

चित्रे दुन्दुभिसंनादे प्रत्यमुञ्चत्तले शुभे ||२३||

कृष्णान्भङ्गीमतः केशाञ्श्वेतेनोद्ग्रथ्य वाससा |

अधिज्यं तरसा कृत्वा गाण्डीवं व्याक्षिपद्धनुः ||२४||

तस्य विक्षिप्यमाणस्य धनुषोऽभून्महास्वनः |

यथा शैलस्य महतः शैलेनैवाभिजघ्नुषः ||२५||

सनिर्घाताभवद्भूमिर्दिक्षु वायुर्ववौ भृशम् |

भ्रान्तद्विजं खं तदासीत्प्रकम्पितमहाद्रुमम् ||२६||

तं शब्दं कुरवोऽजानन्विस्फोटमशनेरिव |

यदर्जुनो धनुःश्रेष्ठं बाहुभ्यामाक्षिपद्रथे ||२७||

                  ४१

वैशम्पायन उवाच||

उत्तरं सारथिं कृत्वा शमीं कृत्वा प्रदक्षिणम् |

आयुधं सर्वमादाय ततः प्रायाद्धनञ्जयः ||१||

ध्वजं सिंहं रथात्तस्मादपनीय महारथः |

प्रणिधाय शमीमूले प्रायादुत्तरसारथिः ||२||

दैवीं मायां रथे युक्त्वा विहितां विश्वकर्मणा |

काञ्चनं सिंहलाङ्गूलं ध्वजं वानरलक्षणम् ||३||

मनसा चिन्तयामास प्रसादं पावकस्य च |

स च तच्चिन्तितं ज्ञात्वा ध्वजे भूतान्यचोदयत् ||४||

सपताकं विचित्राङ्गं सोपासङ्गं महारथः |

रथमास्थाय बीभत्सुः कौन्तेयः श्वेतवाहनः ||५||

बद्धासिः सतनुत्राणः प्रगृहीतशरासनः |

ततः प्रायादुदीचीं स कपिप्रवरकेतनः ||६||

स्वनवन्तं महाशङ्खं बलवानरिमर्दनः |

प्राधमद्बलमास्थाय द्विषतां लोमहर्षणम् ||७||

ततस्ते जवना धुर्या जानुभ्यामगमन्महीम् |

उत्तरश्चापि सन्त्रस्तो रथोपस्थ उपाविशत् ||८||

संस्थाप्य चाश्वान्कौन्तेयः समुद्यम्य च रश्मिभिः |

उत्तरं च परिष्वज्य समाश्वासयदर्जुनः ||९||

मा भैस्त्वं राजपुत्राग्र्य क्षत्रियोऽसि परन्तप |

कथं पुरुषशार्दूल शत्रुमध्ये विषीदसि ||१०||

श्रुतास्ते शङ्खशब्दाश्च भेरीशब्दाश्च पुष्कलाः |

कुञ्जराणां च नदतां व्यूढानीकेषु तिष्ठताम् ||११||

स त्वं कथमिहानेन शङ्खशब्देन भीषितः |

विषण्णरूपो वित्रस्तः पुरुषः प्राकृतो यथा ||१२||

उत्तर उवाच||

श्रुता मे शङ्खशब्दाश्च भेरीशब्दाश्च पुष्कलाः |

कुञ्जराणां च निनदा व्यूढानीकेषु तिष्ठताम् ||१३||

नैवंविधः शङ्खशब्दः पुरा जातु मया श्रुतः |

ध्वजस्य चापि रूपं मे दृष्टपूर्वं न हीदृशम् ||१४||

धनुषश्चैव निर्घोषः श्रुतपूर्वो न मे क्वचित् ||१४||

अस्य शङ्खस्य शब्देन धनुषो निस्वनेन च |

रथस्य च निनादेन मनो मुह्यति मे भृशम् ||१५||

व्याकुलाश्च दिशः सर्वा हृदयं व्यथतीव मे |

ध्वजेन पिहिताः सर्वा दिशो न प्रतिभान्ति मे ||१६||

गाण्डीवस्य च शब्देन कर्णौ मे बधिरीकृतौ ||१६||

अर्जुन उवाच||

एकान्ते रथमास्थाय पद्भ्यां त्वमवपीडय |

दृढं च रश्मीन्संयच्छ शङ्खं ध्मास्याम्यहं पुनः ||१७||

वैशम्पायन उवाच||

तस्य शङ्खस्य शब्देन रथनेमिस्वनेन च |

गाण्डीवस्य च घोषेण पृथिवी समकम्पत ||१८||

द्रोण उवाच||

यथा रथस्य निर्घोषो यथा शङ्ख उदीर्यते |

कम्पते च यथा भूमिर्नैषोऽन्यः सव्यसाचिनः ||१९||

शस्त्राणि न प्रकाशन्ते न प्रहृष्यन्ति वाजिनः |

अग्नयश्च न भासन्ते समिद्धास्तन्न शोभनम् ||२०||

प्रत्यादित्यं च नः सर्वे मृगा घोरप्रवादिनः |

ध्वजेषु च निलीयन्ते वायसास्तन्न शोभनम् ||२१||

शकुनाश्चापसव्या नो वेदयन्ति महद्भयम् ||२१||

गोमायुरेष सेनाया रुवन्मध्येऽनुधावति |

अनाहतश्च निष्क्रान्तो महद्वेदयते भयम् ||२२||

भवतां रोमकूपाणि प्रहृष्टान्युपलक्षये ||२२||

पराभूता च वः सेना न कश्चिद्योद्धुमिच्छति |

विवर्णमुखभूयिष्ठाः सर्वे योधा विचेतसः ||२३||

गाः सम्प्रस्थाप्य तिष्ठामो व्यूढानीकाः प्रहारिणः ||२३||

                  ४२

वैशम्पायन उवाच||

अथ दुर्योधनो राजा समरे भीष्ममब्रवीत् |

द्रोणं च रथशार्दूलं कृपं च सुमहारथम् ||१||

उक्तोऽयमर्थ आचार्यो मया कर्णेन चासकृत् |

पुनरेव च वक्ष्यामि न हि तृप्यामि तं ब्रुवन् ||२||

पराजितैर्हि वस्तव्यं तैश्च द्वादश वत्सरान् |

वने जनपदेऽज्ञातैरेष एव पणो हि नः ||३||

तेषां न तावन्निर्वृत्तं वर्तते तु त्रयोदशम् |

अज्ञातवासं बीभत्सुरथास्माभिः समागतः ||४||

अनिवृत्ते तु निर्वासे यदि बीभत्सुरागतः |

पुनर्द्वादश वर्षाणि वने वत्स्यन्ति पाण्डवाः ||५||

लोभाद्वा ते न जानीयुरस्मान्वा मोह आविशत् |

हीनातिरिक्तमेतेषां भीष्मो वेदितुमर्हति ||६||

अर्थानां तु पुनर्द्वैधे नित्यं भवति संशयः |

अन्यथा चिन्तितो ह्यर्थः पुनर्भवति चान्यथा ||७||

उत्तरं मार्गमाणानां मत्स्यसेनां युयुत्सताम् |

यदि बीभत्सुरायातस्तेषां कः स्यात्पराङ्मुखः ||८||

त्रिगर्तानां वयं हेतोर्मत्स्यान्योद्धुमिहागताः |

मत्स्यानां विप्रकारांस्ते बहूनस्मानकीर्तयन् ||९||

तेषां भयाभिपन्नानां तदस्माभिः प्रतिश्रुतम् |

प्रथमं तैर्ग्रहीतव्यं मत्स्यानां गोधनं महत् ||१०||

सप्तमीमपराह्णे वै तथा नस्तैः समाहितम् |

अष्टम्यां पुनरस्माभिरादित्यस्योदयं प्रति ||११||

ते वा गावो न पश्यन्ति यदि व स्युः पराजिताः |

अस्मान्वाप्यतिसन्धाय कुर्युर्मत्स्येन सङ्गतम् ||१२||

अथ वा तानुपायातो मत्स्यो जानपदैः सह |

सर्वया सेनया सार्धमस्मान्योद्धुमुपागतः ||१३||

तेषामेव महावीर्यः कश्चिदेव पुरःसरः |

अस्माञ्जेतुमिहायातो मत्स्यो वापि स्वयं भवेत् ||१४||

यद्येष राजा मत्स्यानां यदि बीभत्सुरागतः |

सर्वैर्योद्धव्यमस्माभिरिति नः समयः कृतः ||१५||

अथ कस्मात्स्थिता ह्येते रथेषु रथसत्तमाः |

भीष्मो द्रोणः कृपश्चैव विकर्णो द्रौणिरेव च ||१६||

सम्भ्रान्तमनसः सर्वे काले ह्यस्मिन्महारथाः |

नान्यत्र युद्धाच्छ्रेयोऽस्ति तथात्मा प्रणिधीयताम् ||१७||

आच्छिन्ने गोधनेऽस्माकमपि देवेन वज्रिणा |

यमेन वापि सङ्ग्रामे को हास्तिनपुरं व्रजेत् ||१८||

शरैरभिप्रणुन्नानां भग्नानां गहने वने |

को हि जीवेत्पदातीनां भवेदश्वेषु संशयः ||१९||

आचार्यं पृष्ठतः कृत्वा तथा नीतिर्विधीयताम् ||१९||

जानाति हि मतं तेषामतस्त्रासयतीव नः |

अर्जुनेनास्य सम्प्रीतिमधिकामुपलक्षये ||२०||

तथा हि दृष्ट्वा बीभत्सुमुपायान्तं प्रशंसति |

यथा सेना न भज्येत तथा नीतिर्विधीयताम् ||२१||

अदेशिका महारण्ये ग्रीष्मे शत्रुवशं गता |

यथा न विभ्रमेत्सेना तथा नीतिर्विधीयताम् ||२२||

अश्वानां हेषितं श्रुत्वा का प्रशंसा भवेत्परे |

स्थाने वापि व्रजन्तो वा सदा हेषन्ति वाजिनः ||२३||

सदा च वायवो वान्ति नित्यं वर्षति वासवः |

स्तनयित्नोश्च निर्घोषः श्रूयते बहुशस्तथा ||२४||

किमत्र कार्यं पार्थस्य कथं वा स प्रशस्यते |

अन्यत्र कामाद्द्वेषाद्वा रोषाद्वास्मासु केवलात् ||२५||

आचार्या वै कारुणिकाः प्राज्ञाश्चापायदर्शिनः |

नैते महाभये प्राप्ते सम्प्रष्टव्याः कथञ्चन ||२६||

प्रासादेषु विचित्रेषु गोष्ठीष्वावसथेषु च |

कथा विचित्राः कुर्वाणाः पण्डितास्तत्र शोभनाः ||२७||

बहून्याश्चर्यरूपाणि कुर्वन्तो जनसंसदि |

इष्वस्त्रे चारुसन्धाने पण्डितास्तत्र शोभनाः ||२८||

परेषां विवरज्ञाने मनुष्याचरितेषु च |

अन्नसंस्कारदोषेषु पण्डितास्तत्र शोभनाः ||२९||

पण्डितान्पृष्ठतः कृत्वा परेषां गुणवादिनः |

विधीयतां तथा नीतिर्यथा वध्येत वै परः ||३०||

गावश्चैव प्रतिष्ठन्तां सेनां व्यूहन्तु माचिरम् |

आरक्षाश्च विधीयन्तां यत्र योत्स्यामहे परान् ||३१||

                  ४३

कर्ण उवाच||

सर्वानायुष्मतो भीतान्सन्त्रस्तानिव लक्षये |

अयुद्धमनसश्चैव सर्वांश्चैवानवस्थितान् ||१||

यद्येष राजा मत्स्यानां यदि बीभत्सुरागतः |

अहमावारयिष्यामि वेलेव मकरालयम् ||२||

मम चापप्रमुक्तानां शराणां नतपर्वणाम् |

नावृत्तिर्गच्छतामस्ति सर्पाणामिव सर्पताम् ||३||

रुक्मपुङ्खाः सुतीक्ष्णाग्रा मुक्ता हस्तवता मया |

छादयन्तु शराः पार्थं शलभा इव पादपम् ||४||

शराणां पुङ्खसक्तानां मौर्व्याभिहतया दृढम् |

श्रूयतां तलयोः शब्दो भेर्योराहतयोरिव ||५||

समाहितो हि बीभत्सुर्वर्षाण्यष्टौ च पञ्च च |

जातस्नेहश्च युद्धस्य मयि सम्प्रहरिष्यति ||६||

पात्रीभूतश्च कौन्तेयो ब्राह्मणो गुणवानिव |

शरौघान्प्रतिगृह्णातु मया मुक्तान्सहस्रशः ||७||

एष चैव महेष्वासस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः |

अहं चापि कुरुश्रेष्ठा अर्जुनान्नावरः क्वचित् ||८||

इतश्चेतश्च निर्मुक्तैः काञ्चनैर्गार्ध्रवाजितैः |

दृश्यतामद्य वै व्योम खद्योतैरिव संवृतम् ||९||

अद्याहमृणमक्षय्यं पुरा वाचा प्रतिश्रुतम् |

धार्तराष्ट्रस्य दास्यामि निहत्य समरेऽर्जुनम् ||१०||

अन्तरा छिद्यमानानां पुङ्खानां व्यतिशीर्यताम् |

शलभानामिवाकाशे प्रचारः सम्प्रदृश्यताम् ||११||

इन्द्राशनिसमस्पर्शं महेन्द्रसमतेजसम् |

अर्दयिष्याम्यहं पार्थमुल्काभिरिव कुञ्जरम् ||१२||

तमग्निमिव दुर्धर्षमसिशक्तिशरेन्धनम् |

पाण्डवाग्निमहं दीप्तं प्रदहन्तमिवाहितान् ||१३||

अश्ववेगपुरोवातो रथौघस्तनयित्नुमान् |

शरधारो महामेघः शमयिष्यामि पाण्डवम् ||१४||

मत्कार्मुकविनिर्मुक्ताः पार्थमाशीविषोपमाः |

शराः समभिसर्पन्तु वल्मीकमिव पन्नगाः ||१५||

जामदग्न्यान्मया ह्यस्त्रं यत्प्राप्तमृषिसत्तमात् |

तदुपाश्रित्य वीर्यं च युध्येयमपि वासवम् ||१६||

ध्वजाग्रे वानरस्तिष्ठन्भल्लेन निहतो मया |

अद्यैव पततां भूमौ विनदन्भैरवान्रवान् ||१७||

शत्रोर्मयाभिपन्नानां भूतानां ध्वजवासिनाम् |

दिशः प्रतिष्ठमानानामस्तु शब्दो दिवं गतः ||१८||

अद्य दुर्योधनस्याहं शल्यं हृदि चिरस्थितम् |

समूलमुद्धरिष्यामि बीभत्सुं पातयन्रथात् ||१९||

हताश्वं विरथं पार्थं पौरुषे पर्यवस्थितम् |

निःश्वसन्तं यथा नागमद्य पश्यन्तु कौरवाः ||२०||

कामं गच्छन्तु कुरवो धनमादाय केवलम् |

रथेषु वापि तिष्ठन्तो युद्धं पश्यन्तु मामकम् ||२१||

                  ४४

कृप उवाच||

सदैव तव राधेय युद्धे क्रूरतरा मतिः |

नार्थानां प्रकृतिं वेत्थ नानुबन्धमवेक्षसे ||१||

नया हि बहवः सन्ति शास्त्राण्याश्रित्य चिन्तिताः |

तेषां युद्धं तु पापिष्ठं वेदयन्ति पुराविदः ||२||

देशकालेन संयुक्तं युद्धं विजयदं भवेत् |

हीनकालं तदेवेह फलवन्न भवत्युत ||३||

देशे काले च विक्रान्तं कल्याणाय विधीयते ||३||

आनुकूल्येन कार्याणामन्तरं संविधीयताम् |

भारं हि रथकारस्य न व्यवस्यन्ति पण्डिताः ||४||

परिचिन्त्य तु पार्थेन संनिपातो न नः क्षमः |

एकः कुरूनभ्यरक्षदेकश्चाग्निमतर्पयत् ||५||

एकश्च पञ्च वर्षाणि ब्रह्मचर्यमधारयत् |

एकः सुभद्रामारोप्य द्वैरथे कृष्णमाह्वयत् ||६||

अस्मिन्नेव वने कृष्णो हृतां कृष्णामवाजयत् ||६||

एकश्च पञ्च वर्षाणि शक्रादस्त्राण्यशिक्षत |

एकः सांयमिनीं जित्वा कुरूणामकरोद्यशः ||७||

एको गन्धर्वराजानं चित्रसेनमरिंदमः |

विजिग्ये तरसा सङ्ख्ये सेनां चास्य सुदुर्जयाम् ||८||

तथा निवातकवचाः कालखञ्जाश्च दानवाः |

दैवतैरप्यवध्यास्ते एकेन युधि पातिताः ||९||

एकेन हि त्वया कर्ण किं नामेह कृतं पुरा |

एकैकेन यथा तेषां भूमिपाला वशीकृताः ||१०||

इन्द्रोऽपि हि न पार्थेन संयुगे योद्धुमर्हति |

यस्तेनाशंसते योद्धुं कर्तव्यं तस्य भेषजम् ||११||

आशीविषस्य क्रुद्धस्य पाणिमुद्यम्य दक्षिणम् |

अविमृश्य प्रदेशिन्या दंष्ट्रामादातुमिच्छसि ||१२||

अथ वा कुञ्जरं मत्तमेक एव चरन्वने |

अनङ्कुशं समारुह्य नगरं गन्तुमिच्छसि ||१३||

समिद्धं पावकं वापि घृतमेदोवसाहुतम् |

घृताक्तश्चीरवासास्त्वं मध्येनोत्तर्तुमिच्छसि ||१४||

आत्मानं यः समुद्बध्य कण्ठे बद्ध्वा महाशिलाम् |

समुद्रं प्रतरेद्दोर्भ्यां तत्र किं नाम पौरुषम् ||१५||

अकृतास्त्रः कृतास्त्रं वै बलवन्तं सुदुर्बलः |

तादृशं कर्ण यः पार्थं योद्धुमिच्छेत्स दुर्मतिः ||१६||

अस्माभिरेष निकृतो वर्षाणीह त्रयोदश |

सिंहः पाशविनिर्मुक्तो न नः शेषं करिष्यति ||१७||

एकान्ते पार्थमासीनं कूपेऽग्निमिव संवृतम् |

अज्ञानादभ्यवस्कन्द्य प्राप्ताः स्मो भयमुत्तमम् ||१८||

सह युध्यामहे पार्थमागतं युद्धदुर्मदम् |

सैन्यास्तिष्ठन्तु संनद्धा व्यूढानीकाः प्रहारिणः ||१९||

द्रोणो दुर्योधनो भीष्मो भवान्द्रौणिस्तथा वयम् |

सर्वे युध्यामहे पार्थं कर्ण मा साहसं कृथाः ||२०||

वयं व्यवसितं पार्थं वज्रपाणिमिवोद्यतम् |

षड्रथाः प्रतियुध्येम तिष्ठेम यदि संहताः ||२१||

व्यूढानीकानि सैन्यानि यत्ताः परमधन्विनः |

युध्यामहेऽर्जुनं सङ्ख्ये दानवा वासवं यथा ||२२||

                  ४५

अश्वत्थामोवाच||

न च तावज्जिता गावो न च सीमान्तरं गताः |

न हास्तिनपुरं प्राप्तास्त्वं च कर्ण विकत्थसे ||१||

सङ्ग्रामान्सुबहूञ्जित्वा लब्ध्वा च विपुलं धनम् |

विजित्य च परां भूमिं नाहुः किञ्चन पौरुषम् ||२||

पचत्यग्निरवाक्यस्तु तूष्णीं भाति दिवाकरः |

तूष्णीं धारयते लोकान्वसुधा सचराचरान् ||३||

चातुर्वर्ण्यस्य कर्माणि विहितानि मनीषिभिः |

धनं यैरधिगन्तव्यं यच्च कुर्वन्न दुष्यति ||४||

अधीत्य ब्राह्मणो वेदान्याजयेत यजेत च |

क्षत्रियो धनुराश्रित्य यजेतैव न याजयेत् ||५||

वैश्योऽधिगम्य द्रव्याणि ब्रह्मकर्माणि कारयेत् ||५||

वर्तमाना यथाशास्त्रं प्राप्य चापि महीमिमाम् |

सत्कुर्वन्ति महाभागा गुरून्सुविगुणानपि ||६||

प्राप्य द्यूतेन को राज्यं क्षत्रियस्तोष्टुमर्हति |

तथा नृशंसरूपेण यथान्यः प्राकृतो जनः ||७||

तथावाप्तेषु वित्तेषु को विकत्थेद्विचक्षणः |

निकृत्या वञ्चनायोगैश्चरन्वैतंसिको यथा ||८||

कतमद्द्वैरथं युद्धं यत्राजैषीर्धनञ्जयम् |

नकुलं सहदेवं च धनं येषां त्वया हृतम् ||९||

युधिष्ठिरो जितः कस्मिन्भीमश्च बलिनां वरः |

इन्द्रप्रस्थं त्वया कस्मिन्सङ्ग्रामे निर्जितं पुरा ||१०||

तथैव कतमं युद्धं यस्मिन्कृष्णा जिता त्वया |

एकवस्त्रा सभां नीता दुष्टकर्मन्रजस्वला ||११||

मूलमेषां महत्कृत्तं सारार्थी चन्दनं यथा |

कर्म कारयिथाः शूर तत्र किं विदुरोऽब्रवीत् ||१२||

यथाशक्ति मनुष्याणां शममालक्षयामहे |

अन्येषां चैव सत्त्वानामपि कीटपिपीलिके ||१३||

द्रौपद्यास्तं परिक्लेशं न क्षन्तुं पाण्डवोऽर्हति |

दुःखाय धार्तराष्ट्राणां प्रादुर्भूतो धनञ्जयः ||१४||

त्वं पुनः पण्डितो भूत्वा वाचं वक्तुमिहेच्छसि |

वैरान्तकरणो जिष्णुर्न नः शेषं करिष्यति ||१५||

नैष देवान्न गन्धर्वान्नासुरान्न च राक्षसान् |

भयादिह न युध्येत कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः ||१६||

यं यमेषोऽभिसङ्क्रुद्धः सङ्ग्रामेऽभिपतिष्यति |

वृक्षं गरुडवेगेन विनिहत्य तमेष्यति ||१७||

त्वत्तो विशिष्टं वीर्येण धनुष्यमरराट्समम् |

वासुदेवसमं युद्धे तं पार्थं को न पूजयेत् ||१८||

दैवं दैवेन युध्येत मानुषेण च मानुषम् |

अस्त्रेणास्त्रं समाहन्यात्कोऽर्जुनेन समः पुमान् ||१९||

पुत्रादनन्तरः शिष्य इति धर्मविदो विदुः |

एतेनापि निमित्तेन प्रियो द्रोणस्य पाण्डवः ||२०||

यथा त्वमकरोर्द्यूतमिन्द्रप्रस्थं यथाहरः |

यथानैषीः सभां कृष्णां तथा युध्यस्व पाण्डवम् ||२१||

अयं ते मातुलः प्राज्ञः क्षत्रधर्मस्य कोविदः |

दुर्द्यूतदेवी गान्धारः शकुनिर्युध्यतामिह ||२२||

नाक्षान्क्षिपति गाण्डीवं न कृतं द्वापरं न च |

ज्वलतो निशितान्बाणांस्तीक्ष्णान्क्षिपति गाण्डिवम् ||२३||

न हि गाण्डीवनिर्मुक्ता गार्ध्रपत्राः सुतेजनाः |

अन्तरेष्ववतिष्ठन्ति गिरीणामपि दारणाः ||२४||

अन्तकः शमनो मृत्युस्तथाग्निर्वडवामुखः |

कुर्युरेते क्वचिच्छेषं न तु क्रुद्धो धनञ्जयः ||२५||

युध्यतां काममाचार्यो नाहं योत्स्ये धनञ्जयम् |

मत्स्यो ह्यस्माभिरायोध्यो यद्यागच्छेद्गवां पदम् ||२६||

                  ४६

भीष्म उवाच||

साधु पश्यति वै द्रोणः कृपः साध्वनुपश्यति |

कर्णस्तु क्षत्रधर्मेण यथावद्योद्धुमिच्छति ||१||

आचार्यो नाभिषक्तव्यः पुरुषेण विजानता |

देशकालौ तु सम्प्रेक्ष्य योद्धव्यमिति मे मतिः ||२||

यस्य सूर्यसमाः पञ्च सपत्नाः स्युः प्रहारिणः |

कथमभ्युदये तेषां न प्रमुह्येत पण्डितः ||३||

स्वार्थे सर्वे विमुह्यन्ति येऽपि धर्मविदो जनाः |

तस्माद्राजन्ब्रवीम्येष वाक्यं ते यदि रोचते ||४||

कर्णो यदभ्यवोचन्नस्तेजःसञ्जननाय तत् |

आचार्यपुत्रः क्षमतां महत्कार्यमुपस्थितम् ||५||

नायं कालो विरोधस्य कौन्तेये समुपस्थिते |

क्षन्तव्यं भवता सर्वमाचार्येण कृपेण च ||६||

भवतां हि कृतास्त्रत्वं यथादित्ये प्रभा तथा |

यथा चन्द्रमसो लक्ष्म सर्वथा नापकृष्यते ||७||

एवं भवत्सु ब्राह्मण्यं ब्रह्मास्त्रं च प्रतिष्ठितम् ||७||

चत्वार एकतो वेदाः क्षात्रमेकत्र दृश्यते |

नैतत्समस्तमुभयं कस्मिंश्चिदनुशुश्रुमः ||८||

अन्यत्र भारताचार्यात्सपुत्रादिति मे मतिः |

ब्रह्मास्त्रं चैव वेदाश्च नैतदन्यत्र दृश्यते ||९||

आचार्यपुत्रः क्षमतां नायं कालः स्वभेदने |

सर्वे संहत्य युध्यामः पाकशासनिमागतम् ||१०||

बलस्य व्यसनानीह यान्युक्तानि मनीषिभिः |

मुख्यो भेदो हि तेषां वै पापिष्ठो विदुषां मतः ||११||

अश्वत्थामोवाच||

आचार्य एव क्षमतां शान्तिरत्र विधीयताम् |

अभिषज्यमाने हि गुरौ तद्वृत्तं रोषकारितम् ||१२||

वैशम्पायन उवाच||

ततो दुर्योधनो द्रोणं क्षमयामास भारत |

सह कर्णेन भीष्मेण कृपेण च महात्मना ||१३||

द्रोण उवाच||

यदेव प्रथमं वाक्यं भीष्मः शान्तनवोऽब्रवीत् |

तेनैवाहं प्रसन्नो वै परमत्र विधीयताम् ||१४||

यथा दुर्योधनेऽयत्ते नागः स्पृशति सैनिकान् |

साहसाद्यदि वा मोहात्तथा नीतिर्विधीयताम् ||१५||

वनवासे ह्यनिर्वृत्ते दर्शयेन्न धनञ्जयः |

धनं वालभमानोऽत्र नाद्य नः क्षन्तुमर्हति ||१६||

यथा नायं समायुज्याद्धार्तराष्ट्रान्कथञ्चन |

यथा च न पराजय्यात्तथा नीतिर्विधीयताम् ||१७||

उक्तं दुर्योधनेनापि पुरस्ताद्वाक्यमीदृशम् |

तदनुस्मृत्य गाङ्गेय यथावद्वक्तुमर्हसि ||१८||

                  ४७

भीष्म उवाच||

कलांशास्तात युज्यन्ते मुहूर्ताश्च दिनानि च |

अर्धमासाश्च मासाश्च नक्षत्राणि ग्रहास्तथा ||१||

ऋतवश्चापि युज्यन्ते तथा संवत्सरा अपि |

एवं कालविभागेन कालचक्रं प्रवर्तते ||२||

तेषां कालातिरेकेण ज्योतिषां च व्यतिक्रमात् |

पञ्चमे पञ्चमे वर्षे द्वौ मासावुपजायतः ||३||

तेषामभ्यधिका मासाः पञ्च द्वादश च क्षपाः |

त्रयोदशानां वर्षाणामिति मे वर्तते मतिः ||४||

सर्वं यथावच्चरितं यद्यदेभिः परिश्रुतम् |

एवमेतद्ध्रुवं ज्ञात्वा ततो बीभत्सुरागतः ||५||

सर्वे चैव महात्मानः सर्वे धर्मार्थकोविदाः |

येषां युधिष्ठिरो राजा कस्माद्धर्मेऽपराध्नुयुः ||६||

अलुब्धाश्चैव कौन्तेयाः कृतवन्तश्च दुष्करम् |

न चापि केवलं राज्यमिच्छेयुस्तेऽनुपायतः ||७||

तदैव ते हि विक्रान्तुमीषुः कौरवनन्दनाः |

धर्मपाशनिबद्धास्तु न चेलुः क्षत्रियव्रतात् ||८||

यच्चानृत इति ख्यायेद्यच्च गच्छेत्पराभवम् |

वृणुयुर्मरणं पार्था नानृतत्वं कथञ्चन ||९||

प्राप्ते तु काले प्राप्तव्यं नोत्सृजेयुर्नरर्षभाः |

अपि वज्रभृता गुप्तं तथावीर्या हि पाण्डवाः ||१०||

प्रतियुध्याम समरे सर्वशस्त्रभृतां वरम् |

तस्माद्यदत्र कल्याणं लोके सद्भिरनुष्ठितम् ||११||

तत्संविधीयतां क्षिप्रं मा नो ह्यर्थोऽतिगात्परान् ||११||

न हि पश्यामि सङ्ग्रामे कदाचिदपि कौरव |

एकान्तसिद्धिं राजेन्द्र सम्प्राप्तश्च धनञ्जयः ||१२||

सम्प्रवृत्ते तु सङ्ग्रामे भावाभावौ जयाजयौ |

अवश्यमेकं स्पृशतो दृष्टमेतदसंशयम् ||१३||

तस्माद्युद्धावचरिकं कर्म वा धर्मसंहितम् |

क्रियतामाशु राजेन्द्र सम्प्राप्तो हि धनञ्जयः ||१४||

दुर्योधन उवाच||

नाहं राज्यं प्रदास्यामि पाण्डवानां पितामह |

युद्धावचारिकं यत्तु तच्छीघ्रं संविधीयताम् ||१५||

भीष्म उवाच||

अत्र या मामकी बुद्धिः श्रूयतां यदि रोचते |

क्षिप्रं बलचतुर्भागं गृह्य गच्छ पुरं प्रति ||१६||

ततोऽपरश्चतुर्भागो गाः समादाय गच्छतु ||१६||

वयं त्वर्धेन सैन्येन प्रतियोत्स्याम पाण्डवम् |

मत्स्यं वा पुनरायातमथ वापि शतक्रतुम् ||१७||

आचार्यो मध्यतस्तिष्ठत्वश्वत्थामा तु सव्यतः |

कृपः शारद्वतो धीमान्पार्श्वं रक्षतु दक्षिणम् ||१८||

अग्रतः सूतपुत्रस्तु कर्णस्तिष्ठतु दंशितः |

अहं सर्वस्य सैन्यस्य पश्चात्स्थास्यामि पालयन् ||१९||

                  ४८

वैशम्पायन उवाच||

तथा व्यूढेष्वनीकेषु कौरवेयैर्महारथैः |

उपायादर्जुनस्तूर्णं रथघोषेण नादयन् ||१||

ददृशुस्ते ध्वजाग्रं वै शुश्रुवुश्च रथस्वनम् |

दोधूयमानस्य भृशं गाण्डीवस्य च निस्वनम् ||२||

ततस्तत्सर्वमालोक्य द्रोणो वचनमब्रवीत् |

महारथमनुप्राप्तं दृष्ट्वा गाण्डीवधन्विनम् ||३||

एतद्ध्वजाग्रं पार्थस्य दूरतः सम्प्रकाशते |

एष घोषः सजलदो रोरवीति च वानरः ||४||

एष तिष्ठन्रथश्रेष्ठो रथे रथवरप्रणुत् |

उत्कर्षति धनुःश्रेष्ठं गाण्डीवमशनिस्वनम् ||५||

इमौ हि बाणौ सहितौ पादयोर्मे व्यवस्थितौ |

अपरौ चाप्यतिक्रान्तौ कर्णौ संस्पृश्य मे शरौ ||६||

निरुष्य हि वने वासं कृत्वा कर्मातिमानुषम् |

अभिवादयते पार्थः श्रोत्रे च परिपृच्छति ||७||

अर्जुन उवाच||

इषुपाते च सेनाया हयान्संयच्छ सारथे |

यावत्समीक्षे सैन्येऽस्मिन्क्वासौ कुरुकुलाधमः ||८||

सर्वानन्याननादृत्य दृष्ट्वा तमतिमानिनम् |

तस्य मूर्ध्नि पतिष्यामि तत एते पराजिताः ||९||

एष व्यवस्थितो द्रोणो द्रौणिश्च तदनन्तरम् |

भीष्मः कृपश्च कर्णश्च महेष्वासा व्यवस्थिताः ||१०||

राजानं नात्र पश्यामि गाः समादाय गच्छति |

दक्षिणं मार्गमास्थाय शङ्के जीवपरायणः ||११||

उत्सृज्यैतद्रथानीकं गच्छ यत्र सुयोधनः |

तत्रैव योत्स्ये वैराटे नास्ति युद्धं निरामिषम् ||१२||

तं जित्वा विनिवर्तिष्ये गाः समादाय वै पुनः ||१२||

वैशम्पायन उवाच||

एवमुक्तः स वैराटिर्हयान्संयम्य यत्नतः |

नियम्य च ततो रश्मीन्यत्र ते कुरुपुङ्गवाः ||१३||

अचोदयत्ततो वाहान्यतो दुर्योधनस्ततः ||१३||

उत्सृज्य रथवंशं तु प्रयाते श्वेतवाहने |

अभिप्रायं विदित्वास्य द्रोणो वचनमब्रवीत् ||१४||

नैषोऽन्तरेण राजानं बीभत्सुः स्थातुमिच्छति |

तस्य पार्ष्णिं ग्रहीष्यामो जवेनाभिप्रयास्यतः ||१५||

न ह्येनमभिसङ्क्रुद्धमेको युध्येत संयुगे |

अन्यो देवात्सहस्राक्षात्कृष्णाद्वा देवकीसुतात् ||१६||

किं नो गावः करिष्यन्ति धनं वा विपुलं तथा |

दुर्योधनः पार्थजले पुरा नौरिव मज्जति ||१७||

तथैव गत्वा बीभत्सुर्नाम विश्राव्य चात्मनः |

शलभैरिव तां सेनां शरैः शीघ्रमवाकिरत् ||१८||

कीर्यमाणाः शरौघैस्तु योधास्ते पार्थचोदितैः |

नापश्यन्नावृतां भूमिमन्तरिक्षं च पत्रिभिः ||१९||

तेषां नात्मनिनो युद्धे नापयानेऽभवन्मतिः |

शीघ्रत्वमेव पार्थस्य पूजयन्ति स्म चेतसा ||२०||

ततः शङ्खं प्रदध्मौ स द्विषतां लोमहर्षणम् |

विस्फार्य च धनुःश्रेष्ठं ध्वजे भूतान्यचोदयत् ||२१||

तस्य शङ्खस्य शब्देन रथनेमिस्वनेन च |

अमानुषाणां तेषां च भूतानां ध्वजवासिनाम् ||२२||

ऊर्ध्वं पुच्छान्विधुन्वाना रेभमाणाः समन्ततः |

गावः प्रतिन्यवर्तन्त दिशमास्थाय दक्षिणाम् ||२३||

                  ४९

वैशम्पायन उवाच||

स शत्रुसेनां तरसा प्रणुद्य; गास्ता विजित्याथ धनुर्धराग्र्यः |

दुर्योधनायाभिमुखं प्रयातो; भूयोऽर्जुनः प्रियमाजौ चिकीर्षन् ||१||

गोषु प्रयातासु जवेन मत्स्या; न्किरीटिनं कृतकार्यं च मत्वा |

दुर्योधनायाभिमुखं प्रयान्तं; कुरुप्रवीराः सहसाभिपेतुः ||२||

तेषामनीकानि बहूनि गाढं; व्यूढानि दृष्ट्वा बहुलध्वजानि |

मत्स्यस्य पुत्रं द्विषतां निहन्ता; वैराटिमामन्त्र्य ततोऽभ्युवाच ||३||

एतेन तूर्णं प्रतिपादयेमा; ञ्श्वेतान्हयान्काञ्चनरश्मियोक्त्रान् |

जवेन सर्वेण कुरु प्रयत्न; मासादयैतद्रथसिंहवृन्दम् ||४||

गजो गजेनेव मया दुरात्मा; यो योद्धुमाकाङ्क्षति सूतपुत्रः |

तमेव मां प्रापय राजपुत्र; दुर्योधनापाश्रयजातदर्पम् ||५||

स तैर्हयैर्वातजवैर्बृहद्भिः; पुत्रो विराटस्य सुवर्णकक्ष्यैः |

विध्वंसयंस्तद्रथिनामनीकं; ततोऽवहत्पाण्डवमाजिमध्ये ||६||

तं चित्रसेनो विशिखैर्विपाठैः; सङ्ग्रामजिच्छत्रुसहो जयश्च |

प्रत्युद्ययुर्भारतमापतन्तं; महारथाः कर्णमभीप्समानाः ||७||

ततः स तेषां पुरुषप्रवीरः; शरासनार्चिः शरवेगतापः |

व्रातान्रथानामदहत्स मन्यु; र्वनं यथाग्निः कुरुपुङ्गवानाम् ||८||

तस्मिंस्तु युद्धे तुमुले प्रवृत्ते; पार्थं विकर्णोऽतिरथं रथेन |

विपाठवर्षेण कुरुप्रवीरो; भीमेन भीमानुजमाससाद ||९||

ततो विकर्णस्य धनुर्विकृष्य; जाम्बूनदाग्र्योपचितं दृढज्यम् |

अपातयद्ध्वजमस्य प्रमथ्य; छिन्नध्वजः सोऽप्यपयाज्जवेन ||१०||

तं शात्रवाणां गणबाधितारं; कर्माणि कुर्वाणममानुषाणि |

शत्रुन्तपः कोपममृष्यमाणः; समर्पयत्कूर्मनखेन पार्थम् ||११||

स तेन राज्ञातिरथेन विद्धो; विगाहमानो ध्वजिनीं कुरूणाम् |

शत्रुन्तपं पञ्चभिराशु विद्ध्वा; ततोऽस्य सूतं दशभिर्जघान ||१२||

ततः स विद्धो भरतर्षभेण; बाणेन गात्रावरणातिगेन |

गतासुराजौ निपपात भूमौ; नगो नगाग्रादिव वातरुग्णः ||१३||

रथर्षभास्ते तु रथर्षभेण; वीरा रणे वीरतरेण भग्नाः |

चकम्पिरे वातवशेन काले; प्रकम्पितानीव महावनानि ||१४||

हतास्तु पार्थेन नरप्रवीरा; भूमौ युवानः सुषुपुः सुवेषाः |

वसुप्रदा वासवतुल्यवीर्याः; पराजिता वासवजेन सङ्ख्ये ||१५||

सुवर्णकार्ष्णायसवर्मनद्धा; नागा यथा हैमवताः प्रवृद्धाः ||१५||

तथा स शत्रून्समरे विनिघ्न; न्गाण्डीवधन्वा पुरुषप्रवीरः |

चचार सङ्ख्ये प्रदिशो दिशश्च; दहन्निवाग्निर्वनमातपान्ते ||१६||

प्रकीर्णपर्णानि यथा वसन्ते; विशातयित्वात्यनिलो नुदन्खे |

तथा सपत्नान्विकिरन्किरीटी; चचार सङ्ख्येऽतिरथो रथेन ||१७||

शोणाश्ववाहस्य हयान्निहत्य; वैकर्तनभ्रातुरदीनसत्त्वः |

एकेन सङ्ग्रामजितः शरेण; शिरो जहाराथ किरीटमाली ||१८||

तस्मिन्हते भ्रातरि सूतपुत्रो; वैकर्तनो वीर्यमथाददानः |

प्रगृह्य दन्ताविव नागराजो; महर्षभं व्याघ्र इवाभ्यधावत् ||१९||

स पाण्डवं द्वादशभिः पृषत्कै; र्वैकर्तनः शीघ्रमुपाजघान |

विव्याध गात्रेषु हयांश्च सर्वा; न्विराटपुत्रं च शरैर्निजघ्ने ||२०||

स हस्तिनेवाभिहतो गजेन्द्रः; प्रगृह्य भल्लान्निशितान्निषङ्गात् |

आकर्णपूर्णं च धनुर्विकृष्य; विव्याध बाणैरथ सूतपुत्रम् ||२१||

अथास्य बाहूरुशिरोललाटं; ग्रीवां रथाङ्गानि परावमर्दी |

स्थितस्य बाणैर्युधि निर्बिभेद; गाण्डीवमुक्तैरशनिप्रकाशैः ||२२||

स पार्थमुक्तैर्विशिखैः प्रणुन्नो; गजो गजेनेव जितस्तरस्वी |

विहाय सङ्ग्रामशिरः प्रयातो; वैकर्तनः पाण्डवबाणतप्तः ||२३||

                  ५०

वैशम्पायन उवाच||

अपयाते तु राधेये दुर्योधनपुरोगमाः |

अनीकेन यथास्वेन शरैरार्च्छन्त पाण्डवम् ||१||

बहुधा तस्य सैन्यस्य व्यूढस्यापततः शरैः |

अभियानीयमाज्ञाय वैराटिरिदमब्रवीत् ||२||

आस्थाय रुचिरं जिष्णो रथं सारथिना मया |

कतमद्यास्यसेऽनीकमुक्तो यास्याम्यहं त्वया ||३||

अर्जुन उवाच||

लोहिताक्षमरिष्टं यं वैयाघ्रमनुपश्यसि |

नीलां पताकामाश्रित्य रथे तिष्ठन्तमुत्तर ||४||

कृपस्यैतद्रथानीकं प्रापयस्वैतदेव माम् |

एतस्य दर्शयिष्यामि शीघ्रास्त्रं दृढधन्विनः ||५||

कमण्डलुर्ध्वजे यस्य शातकुम्भमयः शुभः |

आचार्य एष वै द्रोणः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||६||

सुप्रसन्नमना वीर कुरुष्वैनं प्रदक्षिणम् |

अत्रैव चाविरोधेन एष धर्मः सनातनः ||७||

यदि मे प्रथमं द्रोणः शरीरे प्रहरिष्यति |

ततोऽस्य प्रहरिष्यामि नास्य कोपो भविष्यति ||८||

अस्याविदूरे तु धनुर्ध्वजाग्रे यस्य दृश्यते |

आचार्यस्यैष पुत्रो वै अश्वत्थामा महारथः ||९||

सदा ममैष मान्यश्च सर्वशस्त्रभृतामपि |

एतस्य त्वं रथं प्राप्य निवर्तेथाः पुनः पुनः ||१०||

य एष तु रथानीके सुवर्णकवचावृतः |

सेनाग्र्येण तृतीयेन व्यवहार्येण तिष्ठति ||११||

यस्य नागो ध्वजाग्रे वै हेमकेतनसंश्रितः |

धृतराष्ट्रात्मजः श्रीमानेष राजा सुयोधनः ||१२||

एतस्याभिमुखं वीर रथं पररथारुजः |

प्रापयस्वैष तेजोभिप्रमाथी युद्धदुर्मदः ||१३||

एष द्रोणस्य शिष्याणां शीघ्रास्त्रः प्रथमो मतः |

एतस्य दर्शयिष्यामि शीघ्रास्त्रं विपुलं शरैः ||१४||

नागकक्ष्या तु रुचिरा ध्वजाग्रे यस्य तिष्ठति |

एष वैकर्तनः कर्णो विदितः पूर्वमेव ते ||१५||

एतस्य रथमास्थाय राधेयस्य दुरात्मनः |

यत्तो भवेथाः सङ्ग्रामे स्पर्धत्येष मया सदा ||१६||

यस्तु नीलानुसारेण पञ्चतारेण केतुना |

हस्तावापी बृहद्धन्वा रथे तिष्ठति वीर्यवान् ||१७||

यस्य तारार्कचित्रोऽसौ रथे ध्वजवरः स्थितः |

यस्यैतत्पाण्डुरं छत्रं विमलं मूर्ध्नि तिष्ठति ||१८||

महतो रथवंशस्य नानाध्वजपताकिनः |

बलाहकाग्रे सूर्यो वा य एष प्रमुखे स्थितः ||१९||

हैमं चन्द्रार्कसङ्काशं कवचं यस्य दृश्यते |

जातरूपशिरस्त्राणस्त्रासयन्निव मे मनः ||२०||

एष शान्तनवो भीष्मः सर्वेषां नः पितामहः |

राजश्रियावबद्धस्तु दुर्योधनवशानुगः ||२१||

पश्चादेष प्रयातव्यो न मे विघ्नकरो भवेत् |

एतेन युध्यमानस्य यत्तः संयच्छ मे हयान् ||२२||

ततोऽभ्यवहदव्यग्रो वैराटिः सव्यसाचिनम् |

यत्रातिष्ठत्कृपो राजन्योत्स्यमानो धनञ्जयम् ||२३||

                  ५१

वैशम्पायन उवाच||

तान्यनीकान्यदृश्यन्त कुरूणामुग्रधन्विनाम् |

संसर्पन्तो यथा मेघा घर्मान्ते मन्दमारुताः ||१||

अभ्याशे वाजिनस्तस्थुः समारूढाः प्रहारिभिः |

भीमरूपाश्च मातङ्गास्तोमराङ्कुशचोदिताः ||२||

ततः शक्रः सुरगणैः समारुह्य सुदर्शनम् |

सहोपायात्तदा राजन्विश्वाश्विमरुतां गणैः ||३||

तद्देवयक्षगन्धर्वमहोरगसमाकुलम् |

शुशुभेऽभ्रविनिर्मुक्तं ग्रहैरिव नभस्तलम् ||४||

अस्त्राणां च बलं तेषां मानुषेषु प्रयुज्यताम् |

तच्च घोरं महद्युद्धं भीष्मार्जुनसमागमे ||५||

शतं शतसहस्राणां यत्र स्थूणा हिरण्मयाः |

मणिरत्नमयाश्चान्याः प्रासादमुपधारयन् ||६||

तत्र कामगमं दिव्यं सर्वरत्नविभूषितम् |

विमानं देवराजस्य शुशुभे खेचरं तदा ||७||

तत्र देवास्त्रयस्त्रिंशत्तिष्ठन्ति सहवासवाः |

गन्धर्वा राक्षसाः सर्पाः पितरश्च महर्षिभिः ||८||

तथा राजा वसुमना बलाक्षः सुप्रतर्दनः |

अष्टकश्च शिबिश्चैव ययातिर्नहुषो गयः ||९||

मनुः क्षुपो रघुर्भानुः कृशाश्वः सगरः शलः |

विमाने देवराजस्य समदृश्यन्त सुप्रभाः ||१०||

अग्नेरीशस्य सोमस्य वरुणस्य प्रजापतेः |

तथा धातुर्विधातुश्च कुबेरस्य यमस्य च ||११||

अलम्बुसोग्रसेनस्य गन्धर्वस्य च तुम्बुरोः |

यथाभागं यथोद्देशं विमानानि चकाशिरे ||१२||

सर्वदेवनिकायाश्च सिद्धाश्च परमर्षयः |

अर्जुनस्य कुरूणां च द्रष्टुं युद्धमुपागताः ||१३||

दिव्यानां तत्र माल्यानां गन्धः पुण्योऽथ सर्वशः |

प्रससार वसन्ताग्रे वनानामिव पुष्पिताम् ||१४||

रक्तारक्तानि देवानां समदृश्यन्त तिष्ठताम् |

आतपत्राणि वासांसि स्रजश्च व्यजनानि च ||१५||

उपशाम्यद्रजो भौमं सर्वं व्याप्तं मरीचिभिः |

दिव्यान्गन्धानुपादाय वायुर्योधानसेवत ||१६||

प्रभासितमिवाकाशं चित्ररूपमलङ्कृतम् |

सम्पतद्भिः स्थितैश्चैव नानारत्नावभासितैः ||१७||

विमानैर्विविधैश्चित्रैरुपानीतैः सुरोत्तमैः ||१७||

                  ५२

वैशम्पायन उवाच||

एतस्मिन्नन्तरे तत्र महावीर्यपराक्रमः |

आजगाम महासत्त्वः कृपः शस्त्रभृतां वरः ||१||

अर्जुनं प्रति संयोद्धुं युद्धार्थी स महारथः ||१||

तौ रथौ सूर्यसङ्काशौ योत्स्यमानौ महाबलौ |

शारदाविव जीमूतौ व्यरोचेतां व्यवस्थितौ ||२||

पार्थोऽपि विश्रुतं लोके गाण्डीवं परमायुधम् |

विकृष्य चिक्षेप बहून्नाराचान्मर्मभेदिनः ||३||

तानप्राप्ताञ्शितैर्बाणैर्नाराचान्रक्तभोजनान् |

कृपश्चिच्छेद पार्थस्य शतशोऽथ सहस्रशः ||४||

ततः पार्थश्च सङ्क्रुद्धश्चित्रान्मार्गान्प्रदर्शयन् |

दिशः सञ्छादयन्बाणैः प्रदिशश्च महारथः ||५||

एकच्छायमिवाकाशं प्रकुर्वन्सर्वतः प्रभुः |

प्रच्छादयदमेयात्मा पार्थः शरशतैः कृपम् ||६||

स शरैरर्पितः क्रुद्धः शितैरग्निशिखोपमैः |

तूर्णं शरसहस्रेण पार्थमप्रतिमौजसम् ||७||

अर्पयित्वा महात्मानं ननाद समरे कृपः ||७||

ततः कनकपुङ्खाग्रैर्वीरः संनतपर्वभिः |

त्वरन्गाण्डीवनिर्मुक्तैरर्जुनस्तस्य वाजिनः ||८||

चतुर्भिश्चतुरस्तीक्ष्णैरविध्यत्परमेषुभिः ||८||

ते हया निशितैर्विद्धा ज्वलद्भिरिव पन्नगैः |

उत्पेतुः सहसा सर्वे कृपः स्थानादथाच्यवत् ||९||

च्युतं तु गौतमं स्थानात्समीक्ष्य कुरुनन्दनः |

नाविध्यत्परवीरघ्नो रक्षमाणोऽस्य गौरवम् ||१०||

स तु लब्ध्वा पुनः स्थानं गौतमः सव्यसाचिनम् |

विव्याध दशभिर्बाणैस्त्वरितः कङ्कपत्रिभिः ||११||

ततः पार्थो धनुस्तस्य भल्लेन निशितेन च |

चिच्छेदैकेन भूयश्च हस्ताच्चापमथाहरत् ||१२||

अथास्य कवचं बाणैर्निशितैर्मर्मभेदिभिः |

व्यधमन्न च पार्थोऽस्य शरीरमवपीडयत् ||१३||

तस्य निर्मुच्यमानस्य कवचात्काय आबभौ |

समये मुच्यमानस्य सर्पस्येव तनुर्यथा ||१४||

छिन्ने धनुषि पार्थेन सोऽन्यदादाय कार्मुकम् |

चकार गौतमः सज्यं तदद्भुतमिवाभवत् ||१५||

स तदप्यस्य कौन्तेयश्चिच्छेद नतपर्वणा |

एवमन्यानि चापानि बहूनि कृतहस्तवत् ||१६||

शारद्वतस्य चिच्छेद पाण्डवः परवीरहा ||१६||

स छिन्नधनुरादाय अथ शक्तिं प्रतापवान् |

प्राहिणोत्पाण्डुपुत्राय प्रदीप्तामशनीमिव ||१७||

तामर्जुनस्तदायान्तीं शक्तिं हेमविभूषिताम् |

वियद्गतां महोल्काभां चिच्छेद दशभिः शरैः ||१८||

सापतद्दशधा छिन्ना भूमौ पार्थेन धीमता ||१८||

युगमध्ये तु भल्लैस्तु ततः स सधनुः कृपः |

तमाशु निशितैः पार्थं बिभेद दशभिः शरैः ||१९||

ततः पार्थो महातेजा विशिखानग्नितेजसः |

चिक्षेप समरे क्रुद्धस्त्रयोदश शिलाशितान् ||२०||

अथास्य युगमेकेन चतुर्भिश्चतुरो हयान् |

षष्ठेन च शिरः कायाच्छरेण रथसारथेः ||२१||

त्रिभिस्त्रिवेणुं समरे द्वाभ्यामक्षौ महाबलः |

द्वादशेन तु भल्लेन चकर्तास्य ध्वजं तथा ||२२||

ततो वज्रनिकाशेन फल्गुनः प्रहसन्निव |

त्रयोदशेनेन्द्रसमः कृपं वक्षस्यताडयत् ||२३||

स छिन्नधन्वा विरथो हताश्वो हतसारथिः |

गदापाणिरवप्लुत्य तूर्णं चिक्षेप तां गदाम् ||२४||

सा तु मुक्ता गदा गुर्वी कृपेण सुपरिष्कृता |

अर्जुनेन शरैर्नुन्ना प्रतिमार्गमथागमत् ||२५||

ततो योधाः परीप्सन्तः शारद्वतममर्षणम् |

सर्वतः समरे पार्थं शरवर्षैरवाकिरन् ||२६||

ततो विराटस्य सुतः सव्यमावृत्य वाजिनः |

यमकं मण्डलं कृत्वा तान्योधान्प्रत्यवारयत् ||२७||

ततः कृपमुपादाय विरथं ते नरर्षभाः |

अपाजह्रुर्महावेगाः कुन्तीपुत्राद्धनञ्जयात् ||२८||

                  ५३

अर्जुन उवाच||

यत्रैषा काञ्चनी वेदी प्रदीप्ताग्निशिखोपमा |

उच्छ्रिता काञ्चने दण्डे पताकाभिरलङ्कृता ||१||

तत्र मां वह भद्रं ते द्रोणानीकाय मारिष ||१||

अश्वाः शोणाः प्रकाशन्ते बृहन्तश्चारुवाहिनः |

स्निग्धविद्रुमसङ्काशास्ताम्रास्याः प्रियदर्शनाः ||२||

युक्ता रथवरे यस्य सर्वशिक्षाविशारदाः ||२||

दीर्घबाहुर्महातेजा बलरूपसमन्वितः |

सर्वलोकेषु विख्यातो भारद्वाजः प्रतापवान् ||३||

बुद्ध्या तुल्यो ह्युशनसा बृहस्पतिसमो नये |

वेदास्तथैव चत्वारो ब्रह्मचर्यं तथैव च ||४||

ससंहाराणि दिव्यानि सर्वाण्यस्त्राणि मारिष |

धनुर्वेदश्च कार्त्स्न्येन यस्मिन्नित्यं प्रतिष्ठितः ||५||

क्षमा दमश्च सत्यं च आनृशंस्यमथार्जवम् |

एते चान्ये च बहवो गुणा यस्मिन्द्विजोत्तमे ||६||

तेनाहं योद्धुमिच्छामि महाभागेन संयुगे |

तस्मात्त्वं प्रापयाचार्यं क्षिप्रमुत्तर वाहय ||७||

वैशम्पायन उवाच||

अर्जुनेनैवमुक्तस्तु वैराटिर्हेमभूषितान् |

चोदयामास तानश्वान्भारद्वाजरथं प्रति ||८||

तमापतन्तं वेगेन पाण्डवं रथिनां वरम् |

द्रोणः प्रत्युद्ययौ पार्थं मत्तो मत्तमिव द्विपम् ||९||

ततः प्राध्मापयच्छङ्खं भेरीशतनिनादितम् |

प्रचुक्षुभे बलं सर्वमुद्धूत इव सागरः ||१०||

अथ शोणान्सदश्वांस्तान्हंसवर्णैर्मनोजवैः |

मिश्रितान्समरे दृष्ट्वा व्यस्मयन्त रणे जनाः ||११||

तौ रथौ वीर्यसम्पन्नौ दृष्ट्वा सङ्ग्राममूर्धनि |

आचार्यशिष्यावजितौ कृतविद्यौ मनस्विनौ ||१२||

समाश्लिष्टौ तदान्योन्यं द्रोणपार्थौ महाबलौ |

दृष्ट्वा प्राकम्पत मुहुर्भरतानां महद्बलम् ||१३||

हर्षयुक्तस्तथा पार्थः प्रहसन्निव वीर्यवान् |

रथं रथेन द्रोणस्य समासाद्य महारथः ||१४||

अभिवाद्य महाबाहुः सान्त्वपूर्वमिदं वचः |

उवाच श्लक्ष्णया वाचा कौन्तेयः परवीरहा ||१५||

उषिताः स्म वने वासं प्रतिकर्म चिकीर्षवः |

कोपं नार्हसि नः कर्तुं सदा समरदुर्जय ||१६||

अहं तु प्रहृते पूर्वं प्रहरिष्यामि तेऽनघ |

इति मे वर्तते बुद्धिस्तद्भवान्कर्तुमर्हति ||१७||

ततोऽस्मै प्राहिणोद्द्रोणः शरानधिकविंशतिम् |

अप्राप्तांश्चैव तान्पार्थश्चिच्छेद कृतहस्तवत् ||१८||

ततः शरसहस्रेण रथं पार्थस्य वीर्यवान् |

अवाकिरत्ततो द्रोणः शीघ्रमस्त्रं विदर्शयन् ||१९||

एवं प्रववृते युद्धं भारद्वाजकिरीटिनोः |

समं विमुञ्चतोः सङ्ख्ये विशिखान्दीप्ततेजसः ||२०||

तावुभौ ख्यातकर्माणावुभौ वायुसमौ जवे |

उभौ दिव्यास्त्रविदुषावुभावुत्तमतेजसौ ||२१||

क्षिपन्तौ शरजालानि मोहयामासतुर्नृपान् ||२१||

व्यस्मयन्त ततो योधाः सर्वे तत्र समागताः |

शरान्विसृजतोस्तूर्णं साधु साध्विति पूजयन् ||२२||

द्रोणं हि समरे कोऽन्यो योद्धुमर्हति फल्गुनात् |

रौद्रः क्षत्रियधर्मोऽयं गुरुणा यदयुध्यत ||२३||

इत्यब्रुवञ्जनास्तत्र सङ्ग्रामशिरसि स्थिताः ||२३||

वीरौ तावपि संरब्धौ संनिकृष्टौ महारथौ |

छादयेतां शरव्रातैरन्योन्यमपराजितौ ||२४||

विस्फार्य सुमहच्चापं हेमपृष्ठं दुरासदम् |

संरब्धोऽथ भरद्वाजः फल्गुनं प्रत्ययुध्यत ||२५||

स सायकमयैर्जालैरर्जुनस्य रथं प्रति |

भानुमद्भिः शिलाधौतैर्भानोः प्रच्छादयत्प्रभाम् ||२६||

पार्थं च स महाबाहुर्महावेगैर्महारथः |

विव्याध निशितैर्बाणैर्मेघो वृष्ट्येव पर्वतम् ||२७||

तथैव दिव्यं गाण्डीवं धनुरादाय पाण्डवः |

शत्रुघ्नं वेगवद्धृष्टो भारसाधनमुत्तमम् ||२८||

विससर्ज शरांश्चित्रान्सुवर्णविकृतान्बहून् ||२८||

नाशयञ्शरवर्षाणि भारद्वाजस्य वीर्यवान् |

तूर्णं चापविनिर्मुक्तैस्तदद्भुतमिवाभवत् ||२९||

स रथेन चरन्पार्थः प्रेक्षणीयो धनञ्जयः |

युगपद्दिक्षु सर्वासु सर्वशस्त्राण्यदर्शयत् ||३०||

एकच्छायमिवाकाशं बाणैश्चक्रे समन्ततः |

नादृश्यत तदा द्रोणो नीहारेणेव संवृतः ||३१||

तस्याभवत्तदा रूपं संवृतस्य शरोत्तमैः |

जाज्वल्यमानस्य यथा पर्वतस्येव सर्वतः ||३२||

दृष्ट्वा तु पार्थस्य रणे शरैः स्वरथमावृतम् |

स विस्फार्य धनुश्चित्रं मेघस्तनितनिस्वनम् ||३३||

अग्निचक्रोपमं घोरं विकर्षन्परमायुधम् |

व्यशातयच्छरांस्तांस्तु द्रोणः समितिशोभनः ||३४||

महानभूत्ततः शब्दो वंशानामिव दह्यताम् ||३४||

जाम्बूनदमयैः पुङ्खैश्चित्रचापवरातिगैः |

प्राच्छादयदमेयात्मा दिशः सूर्यस्य च प्रभाम् ||३५||

ततः कनकपुङ्खानां शराणां नतपर्वणाम् |

वियच्चराणां वियति दृश्यन्ते बहुशः प्रजाः ||३६||

द्रोणस्य पुङ्खसक्ताश्च प्रभवन्तः शरासनात् |

एको दीर्घ इवादृश्यदाकाशे संहतः शरः ||३७||

एवं तौ स्वर्णविकृतान्विमुञ्चन्तौ महाशरान् |

आकाशं संवृतं वीरावुल्काभिरिव चक्रतुः ||३८||

शरास्तयोश्च विबभुः कङ्कबर्हिणवाससः |

पङ्क्त्यः शरदि खस्थानां हंसानां चरतामिव ||३९||

युद्धं समभवत्तत्र सुसंरब्धं महात्मनोः |

द्रोणपाण्डवयोर्घोरं वृत्रवासवयोरिव ||४०||

तौ गजाविव चासाद्य विषाणाग्रैः परस्परम् |

शरैः पूर्णायतोत्सृष्टैरन्योन्यमभिजघ्नतुः ||४१||

तौ व्यवाहरतां शूरौ संरब्धौ रणशोभिनौ |

उदीरयन्तौ समरे दिव्यान्यस्त्राणि भागशः ||४२||

अथ त्वाचार्यमुख्येन शरान्सृष्टाञ्शिलाशितान् |

न्यवारयच्छितैर्बाणैरर्जुनो जयतां वरः ||४३||

दर्शयन्नैन्द्रिरात्मानमुग्रमुग्रपराक्रमः |

इषुभिस्तूर्णमाकाशं बहुभिश्च समावृणोत् ||४४||

जिघांसन्तं नरव्याघ्रमर्जुनं तिग्मतेजसम् |

आचार्यमुख्यः समरे द्रोणः शस्त्रभृतां वरः ||४५||

अर्जुनेन सहाक्रीडच्छरैः संनतपर्वभिः ||४५||

दिव्यान्यस्त्राणि मुञ्चन्तं भारद्वाजं महारणे |

अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य फल्गुनः समयोधयत् ||४६||

तयोरासीत्सम्प्रहारः क्रुद्धयोर्नरसिंहयोः |

अमर्षिणोस्तदान्योन्यं देवदानवयोरिव ||४७||

ऐन्द्रं वायव्यमाग्नेयमस्त्रमस्त्रेण पाण्डवः |

द्रोणेन मुक्तं मुक्तं तु ग्रसते स्म पुनः पुनः ||४८||

एवं शूरौ महेष्वासौ विसृजन्तौ शिताञ्शरान् |

एकच्छायं चक्रतुस्तावाकाशं शरवृष्टिभिः ||४९||

ततोऽर्जुनेन मुक्तानां पततां च शरीरिषु |

पर्वतेष्विव वज्राणां शराणां श्रूयते स्वनः ||५०||

ततो नागा रथाश्चैव सादिनश्च विशां पते |

शोणिताक्ता व्यदृश्यन्त पुष्पिता इव किंशुकाः ||५१||

बाहुभिश्च सकेयूरैर्विचित्रैश्च महारथैः |

सुवर्णचित्रैः कवचैर्ध्वजैश्च विनिपातितैः ||५२||

योधैश्च निहतैस्तत्र पार्थबाणप्रपीडितैः |

बलमासीत्समुद्भ्रान्तं द्रोणार्जुनसमागमे ||५३||

विधुन्वानौ तु तौ वीरौ धनुषी भारसाधने |

आच्छादयेतामन्योन्यं तितक्षन्तौ रणेषुभिः ||५४||

अथान्तरिक्षे नादोऽभूद्द्रोणं तत्र प्रशंसताम् |

दुष्करं कृतवान्द्रोणो यदर्जुनमयोधयत् ||५५||

प्रमाथिनं महावीर्यं दृढमुष्टिं दुरासदम् |

जेतारं देवदैत्यानां सर्पाणां च महारथम् ||५६||

अविश्रमं च शिक्षां च लाघवं दूरपातिताम् |

पार्थस्य समरे दृष्ट्वा द्रोणस्याभूच्च विस्मयः ||५७||

अथ गाण्डीवमुद्यम्य दिव्यं धनुरमर्षणः |

विचकर्ष रणे पार्थो बाहुभ्यां भरतर्षभ ||५८||

तस्य बाणमयं वर्षं शलभानामिवायतम् |

न च बाणान्तरे वायुरस्य शक्नोति सर्पितुम् ||५९||

अनिशं संदधानस्य शरानुत्सृजतस्तदा |

ददृशे नान्तरं किञ्चित्पार्थस्याददतोऽपि च ||६०||

तथा शीघ्रास्त्रयुद्धे तु वर्तमाने सुदारुणे |

शीघ्राच्छीघ्रतरं पार्थः शरानन्यानुदीरयत् ||६१||

ततः शतसहस्राणि शराणां नतपर्वणाम् |

युगपत्प्रापतंस्तत्र द्रोणस्य रथमन्तिकात् ||६२||

अवकीर्यमाणे द्रोणे तु शरैर्गाण्डीवधन्वना |

हाहाकारो महानासीत्सैन्यानां भरतर्षभ ||६३||

पाण्डवस्य तु शीघ्रास्त्रं मघवान्समपूजयत् |

गन्धर्वाप्सरसश्चैव ये च तत्र समागताः ||६४||

ततो वृन्देन महता रथानां रथयूथपः |

आचार्यपुत्रः सहसा पाण्डवं प्रत्यवारयत् ||६५||

अश्वत्थामा तु तत्कर्म हृदयेन महात्मनः |

पूजयामास पार्थस्य कोपं चास्याकरोद्भृशम् ||६६||

स मन्युवशमापन्नः पार्थमभ्यद्रवद्रणे |

किरञ्शरसहस्राणि पर्जन्य इव वृष्टिमान् ||६७||

आवृत्य तु महाबाहुर्यतो द्रौणिस्ततो हयान् |

अन्तरं प्रददौ पार्थो द्रोणस्य व्यपसर्पितुम् ||६८||

स तु लब्ध्वान्तरं तूर्णमपायाज्जवनैर्हयैः |

छिन्नवर्मध्वजः शूरो निकृत्तः परमेषुभिः ||६९||

                  ५४

वैशम्पायन उवाच||

तं पार्थः प्रतिजग्राह वायुवेगमिवोद्धतम् |

शरजालेन महता वर्षमाणमिवाम्बुदम् ||१||

तयोर्देवासुरसमः संनिपातो महानभूत् |

किरतोः शरजालानि वृत्रवासवयोरिव ||२||

न स्म सूर्यस्तदा भाति न च वाति समीरणः |

शरगाढे कृते व्योम्नि छायाभूते समन्ततः ||३||

महांश्चटचटाशब्दो योधयोर्हन्यमानयोः |

दह्यतामिव वेणूनामासीत्परपुरञ्जय ||४||

हयानस्यार्जुनः सर्वान्कृतवानल्पजीवितान् |

स राजन्न प्रजानाति दिशं काञ्चन मोहितः ||५||

ततो द्रौणिर्महावीर्यः पार्थस्य विचरिष्यतः |

विवरं सूक्ष्ममालोक्य ज्यां चिच्छेद क्षुरेण ह ||६||

तदस्यापूजयन्देवाः कर्म दृष्ट्वातिमानुषम् ||६||

ततो द्रौणिर्धनूंष्यष्टौ व्यपक्रम्य नरर्षभम् |

पुनरभ्याहनत्पार्थं हृदये कङ्कपत्रिभिः ||७||

ततः पार्थो महाबाहुः प्रहस्य स्वनवत्तदा |

योजयामास नवया मौर्व्या गाण्डीवमोजसा ||८||

ततोऽर्धचन्द्रमावृत्य तेन पार्थः समागमत् |

वारणेनेव मत्तेन मत्तो वारणयूथपः ||९||

ततः प्रववृते युद्धं पृथिव्यामेकवीरयोः |

रणमध्ये द्वयोरेव सुमहल्लोमहर्षणम् ||१०||

तौ वीरौ कुरवः सर्वे ददृशुर्विस्मयान्विताः |

युध्यमानौ महात्मानौ यूथपाविव सङ्गतौ ||११||

तौ समाजघ्नतुर्वीरावन्योन्यं पुरुषर्षभौ |

शरैराशीविषाकारैर्ज्वलद्भिरिव पन्नगैः ||१२||

अक्षय्याविषुधी दिव्यौ पाण्डवस्य महात्मनः |

तेन पार्थो रणे शूरस्तस्थौ गिरिरिवाचलः ||१३||

अश्वत्थाम्नः पुनर्बाणाः क्षिप्रमभ्यस्यतो रणे |

जग्मुः परिक्षयं शीघ्रमभूत्तेनाधिकोऽर्जुनः ||१४||

ततः कर्णो महच्चापं विकृष्याभ्यधिकं रुषा |

अवाक्षिपत्ततः शब्दो हाहाकारो महानभूत् ||१५||

तत्र चक्षुर्दधे पार्थो यत्र विस्फार्यते धनुः |

ददर्श तत्र राधेयं तस्य कोपोऽत्यवीवृधत् ||१६||

स रोषवशमापन्नः कर्णमेव जिघांसया |

अवैक्षत विवृत्ताभ्यां नेत्राभ्यां कुरुपुङ्गवः ||१७||

तथा तु विमुखे पार्थे द्रोणपुत्रस्य सायकान् |

त्वरिताः पुरुषा राजन्नुपाजह्रुः सहस्रशः ||१८||

उत्सृज्य च महाबाहुर्द्रोणपुत्रं धनञ्जयः |

अभिदुद्राव सहसा कर्णमेव सपत्नजित् ||१९||

तमभिद्रुत्य कौन्तेयः क्रोधसंरक्तलोचनः |

कामयन्द्वैरथे युद्धमिदं वचनमब्रवीत् ||२०||

                  ५५

अर्जुन उवाच||

कर्ण यत्ते सभामध्ये बहु वाचा विकत्थितम् |

न मे युधि समोऽस्तीति तदिदं प्रत्युपस्थितम् ||१||

अवोचः परुषा वाचो धर्ममुत्सृज्य केवलम् |

इदं तु दुष्करं मन्ये यदिदं ते चिकीर्षितम् ||२||

यत्त्वया कथितं पूर्वं मामनासाद्य किञ्चन |

तदद्य कुरु राधेय कुरुमध्ये मया सह ||३||

यत्सभायां स्म पाञ्चालीं क्लिश्यमानां दुरात्मभिः |

दृष्टवानसि तस्याद्य फलमाप्नुहि केवलम् ||४||

धर्मपाशनिबद्धेन यन्मया मर्षितं पुरा |

तस्य राधेय कोपस्य विजयं पश्य मे मृधे ||५||

एहि कर्ण मया सार्धं प्रतिपद्यस्व सङ्गरम् |

प्रेक्षकाः कुरवः सर्वे भवन्तु सहसैनिकाः ||६||

कर्ण उवाच||

ब्रवीषि वाचा यत्पार्थ कर्मणा तत्समाचर |

अतिशेते हि वै वाचं कर्मेति प्रथितं भुवि ||७||

यत्त्वया मर्षितं पूर्वं तदशक्तेन मर्षितम् |

इति गृह्णामि तत्पार्थ तव दृष्ट्वापराक्रमम् ||८||

धर्मपाशनिबद्धेन यदि ते मर्षितं पुरा |

तथैव बद्धमात्मानमबद्धमिव मन्यसे ||९||

यदि तावद्वने वासो यथोक्तश्चरितस्त्वया |

तत्त्वं धर्मार्थवित्क्लिष्टः समयं भेत्तुमिच्छसि ||१०||

यदि शक्रः स्वयं पार्थ युध्यते तव कारणात् |

तथापि न व्यथा काचिन्मम स्याद्विक्रमिष्यतः ||११||

अयं कौन्तेय कामस्ते नचिरात्समुपस्थितः |

योत्स्यसे त्वं मया सार्धमद्य द्रक्ष्यसि मे बलम् ||१२||

अर्जुन उवाच||

इदानीमेव तावत्त्वमपयातो रणान्मम |

तेन जीवसि राधेय निहतस्त्वनुजस्तव ||१३||

भ्रातरं घातयित्वा च त्यक्त्वा रणशिरश्च कः |

त्वदन्यः पुरुषः सत्सु ब्रूयादेवं व्यवस्थितः ||१४||

वैशम्पायन उवाच||

इति कर्णं ब्रुवन्नेव बीभत्सुरपराजितः |

अभ्ययाद्विसृजन्बाणान्कायावरणभेदिनः ||१५||

प्रतिजग्राह तान्कर्णः शरानग्निशिखोपमान् |

शरवर्षेण महता वर्षमाण इवाम्बुदः ||१६||

उत्पेतुः शरजालानि घोररूपाणि सर्वशः |

अविध्यदश्वान्बाह्वोश्च हस्तावापं पृथक्पृथक् ||१७||

सोऽमृष्यमाणः कर्णस्य निषङ्गस्यावलम्बनम् |

चिच्छेद निशिताग्रेण शरेण नतपर्वणा ||१८||

उपासङ्गादुपादाय कर्णो बाणानथापरान् |

विव्याध पाण्डवं हस्ते तस्य मुष्टिरशीर्यत ||१९||

ततः पार्थो महाबाहुः कर्णस्य धनुरच्छिनत् |

स शक्तिं प्राहिणोत्तस्मै तां पार्थो व्यधमच्छरैः ||२०||

ततोऽभिपेतुर्बहवो राधेयस्य पदानुगाः |

तांश्च गाण्डीवनिर्मुक्तैः प्राहिणोद्यमसादनम् ||२१||

ततोऽस्याश्वाञ्शरैस्तीक्ष्णैर्बीभत्सुर्भारसाधनैः |

आकर्णमुक्तैरभ्यघ्नंस्ते हताः प्रापतन्भुवि ||२२||

अथापरेण बाणेन ज्वलितेन महाभुजः |

विव्याध कर्णं कौन्तेयस्तीक्ष्णेनोरसि वीर्यवान् ||२३||

तस्य भित्त्वा तनुत्राणं कायमभ्यपतच्छरः |

ततः स तमसाविष्टो न स्म किञ्चित्प्रजज्ञिवान् ||२४||

स गाढवेदनो हित्वा रणं प्रायादुदङ्मुखः |

ततोऽर्जुन उपाक्रोशदुत्तरश्च महारथः ||२५||

                  ५६

वैशम्पायन उवाच||

ततो वैकर्तनं जित्वा पार्थो वैराटिमब्रवीत् |

एतन्मां प्रापयानीकं यत्र तालो हिरण्मयः ||१||

अत्र शान्तनवो भीष्मो रथेऽस्माकं पितामहः |

काङ्क्षमाणो मया युद्धं तिष्ठत्यमरदर्शनः ||२||

आदास्याम्यहमेतस्य धनुर्ज्यामपि चाहवे ||२||

अस्यन्तं दिव्यमस्त्रं मां चित्रमद्य निशामय |

शतह्रदामिवायान्तीं स्तनयित्नोरिवाम्बरे ||३||

सुवर्णपृष्ठं गाण्डीवं द्रक्ष्यन्ति कुरवो मम |

दक्षिणेनाथ वामेन कतरेण स्विदस्यति ||४||

इति मां सङ्गताः सर्वे तर्कयिष्यन्ति शत्रवः ||४||

शोणितोदां रथावर्तां नागनक्रां दुरत्ययाम् |

नदीं प्रस्यन्दयिष्यामि परलोकप्रवाहिनीम् ||५||

पाणिपादशिरःपृष्ठबाहुशाखानिरन्तरम् |

वनं कुरूणां छेत्स्यामि भल्लैः संनतपर्वभिः ||६||

जयतः कौरवीं सेनामेकस्य मम धन्विनः |

शतं मार्गा भविष्यन्ति पावकस्येव कानने ||७||

मया चक्रमिवाविद्धं सैन्यं द्रक्ष्यसि केवलम् ||७||

असम्भ्रान्तो रथे तिष्ठ समेषु विषमेषु च |

दिवमावृत्य तिष्ठन्तं गिरिं भेत्स्यामि धारिभिः ||८||

अहमिन्द्रस्य वचनात्सङ्ग्रामेऽभ्यहनं पुरा |

पौलोमान्कालखञ्जांश्च सहस्राणि शतानि च ||९||

अहमिन्द्राद्दृढां मुष्टिं ब्रह्मणः कृतहस्तताम् |

प्रगाढं तुमुलं चित्रमतिविद्धं प्रजापतेः ||१०||

अहं पारे समुद्रस्य हिरण्यपुरमारुजम् |

जित्वा षष्टिसहस्राणि रथिनामुग्रधन्विनाम् ||११||

ध्वजवृक्षं पत्तितृणं रथसिंहगणायुतम् |

वनमादीपयिष्यामि कुरूणामस्त्रतेजसा ||१२||

तानहं रथनीडेभ्यः शरैः संनतपर्वभिः |

एकः सङ्कालयिष्यामि वज्रपाणिरिवासुरान् ||१३||

रौद्रं रुद्रादहं ह्यस्त्रं वारुणं वरुणादपि |

अस्त्रमाग्नेयमग्नेश्च वायव्यं मातरिश्वनः ||१४||

वज्रादीनि तथास्त्राणि शक्रादहमवाप्तवान् ||१४||

धार्तराष्ट्रवनं घोरं नरसिंहाभिरक्षितम् |

अहमुत्पाटयिष्यामि वैराटे व्येतु ते भयम् ||१५||

एवमाश्वासितस्तेन वैराटिः सव्यसाचिना |

व्यगाहत रथानीकं भीमं भीष्मस्य धीमतः ||१६||

तमायान्तं महाबाहुं जिगीषन्तं रणे परान् |

अभ्यवारयदव्यग्रः क्रूरकर्मा धनञ्जयम् ||१७||

तं चित्रमाल्याभरणाः कृतविद्या मनस्विनः |

आगच्छन्भीमधन्वानं मौर्वीं पर्यस्य बाहुभिः ||१८||

दुःशासनो विकर्णश्च दुःसहोऽथ विविंशतिः |

आगत्य भीमधन्वानं बीभत्सुं पर्यवारयन् ||१९||

दुःशासनस्तु भल्लेन विद्ध्वा वैराटिमुत्तरम् |

द्वितीयेनार्जुनं वीरः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे ||२०||

तस्य जिष्णुरुपावृत्य पृथुधारेण कार्मुकम् |

चकर्त गार्ध्रपत्रेण जातरूपपरिष्कृतम् ||२१||

अथैनं पञ्चभिः पश्चात्प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे |

सोऽपयातो रणं हित्वा पार्थबाणप्रपीडितः ||२२||

तं विकर्णः शरैस्तीक्ष्णैर्गार्ध्रपत्रैरजिह्मगैः |

विव्याध परवीरघ्नमर्जुनं धृतराष्ट्रजः ||२३||

ततस्तमपि कौन्तेयः शरेणानतपर्वणा |

ललाटेऽभ्यहनत्तूर्णं स विद्धः प्रापतद्रथात् ||२४||

ततः पार्थमभिद्रुत्य दुःसहः सविविंशतिः |

अवाकिरच्छरैस्तीक्ष्णैः परीप्सन्भ्रातरं रणे ||२५||

तावुभौ गार्ध्रपत्राभ्यां निशिताभ्यां धनञ्जयः |

विद्ध्वा युगपदव्यग्रस्तयोर्वाहानसूदयत् ||२६||

तौ हताश्वौ विविद्धाङ्गौ धृतराष्ट्रात्मजावुभौ |

अभिपत्य रथैरन्यैरपनीतौ पदानुगैः ||२७||

सर्वा दिशश्चाभ्यपतद्बीभत्सुरपराजितः |

किरीटमाली कौन्तेयो लब्धलक्षो महाबलः ||२८||

                  ५७

वैशम्पायन उवाच||

अथ सङ्गम्य सर्वे तु कौरवाणां महारथाः |

अर्जुनं सहिता यत्ताः प्रत्ययुध्यन्त भारत ||१||

स सायकमयैर्जालैः सर्वतस्तान्महारथान् |

प्राच्छादयदमेयात्मा नीहार इव पर्वतान् ||२||

नदद्भिश्च महानागैर्हेषमाणैश्च वाजिभिः |

भेरीशङ्खनिनादैश्च स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ||३||

नराश्वकायान्निर्भिद्य लोहानि कवचानि च |

पार्थस्य शरजालानि विनिष्पेतुः सहस्रशः ||४||

त्वरमाणः शरानस्यन्पाण्डवः स बभौ रणे |

मध्यंदिनगतोऽर्चिष्माञ्शरदीव दिवाकरः ||५||

उपप्लवन्त वित्रस्ता रथेभ्यो रथिनस्तदा |

सादिनश्चाश्वपृष्ठेभ्यो भूमौ चापि पदातयः ||६||

शरैः सन्ताड्यमानानां कवचानां महात्मनाम् |

ताम्रराजतलोहानां प्रादुरासीन्महास्वनः ||७||

छन्नमायोधनं सर्वं शरीरैर्गतचेतसाम् |

गजाश्वसादिभिस्तत्र शितबाणात्तजीवितैः ||८||

रथोपस्थाभिपतितैरास्तृता मानवैर्मही |

प्रनृत्यदिव सङ्ग्रामे चापहस्तो धनञ्जयः ||९||

श्रुत्वा गाण्डीवनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः |

त्रस्तानि सर्वभूतानि व्यगच्छन्त महाहवात् ||१०||

कुण्डलोष्णीषधारीणि जातरूपस्रजानि च |

पतितानि स्म दृश्यन्ते शिरांसि रणमूर्धनि ||११||

विशिखोन्मथितैर्गात्रैर्बाहुभिश्च सकार्मुकैः |

सहस्ताभरणैश्चान्यैः प्रच्छन्ना भाति मेदिनी ||१२||

शिरसां पात्यमानानामन्तरा निशितैः शरैः |

अश्मवृष्टिरिवाकाशादभवद्भरतर्षभ ||१३||

दर्शयित्वा तथात्मानं रौद्रं रुद्रपराक्रमः |

अवरुद्धश्चरन्पार्थो दशवर्षाणि त्रीणि च ||१४||

क्रोधाग्निमुत्सृजद्घोरं धार्तराष्ट्रेषु पाण्डवः ||१४||

तस्य तद्दहतः सैन्यं दृष्ट्वा चैव पराक्रमम् |

सर्वे शान्तिपरा योधा धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः ||१५||

वित्रासयित्वा तत्सैन्यं द्रावयित्वा महारथान् |

अर्जुनो जयतां श्रेष्ठः पर्यवर्तत भारत ||१६||

प्रावर्तयन्नदीं घोरां शोणितौघतरङ्गिणीम् |

अस्थिशैवलसम्बाधां युगान्ते कालनिर्मिताम् ||१७||

शरचापप्लवां घोरां मांसशोणितकर्दमाम् |

महारथमहाद्वीपां शङ्खदुन्दुभिनिस्वनाम् ||१८||

चकार महतीं पार्थो नदीमुत्तरशोणिताम् ||१८||

आददानस्य हि शरान्सन्धाय च विमुञ्चतः |

विकर्षतश्च गाण्डीवं न किञ्चिद्दृश्यतेऽन्तरम् ||१९||

                  ५८

वैशम्पायन उवाच||

अथ दुर्योधनः कर्णो दुःशासनविविंशती |

द्रोणश्च सह पुत्रेण कृपश्चातिरथो रणे ||१||

पुनरीयुः सुसंरब्धा धनञ्जयजिघांसया |

विस्फारयन्तश्चापानि बलवन्ति दृढानि च ||२||

तान्प्रकीर्णपताकेन रथेनादित्यवर्चसा |

प्रत्युद्ययौ महाराज समस्तान्वानरध्वजः ||३||

ततः कृपश्च कर्णश्च द्रोणश्च रथिनां वरः |

तं महास्त्रैर्महावीर्यं परिवार्य धनञ्जयम् ||४||

शरौघान्सम्यगस्यन्तो जीमूता इव वार्षिकाः |

ववर्षुः शरवर्षाणि प्रपतन्तं किरीटिनम् ||५||

इषुभिर्बहुभिस्तूर्णं समरे लोमवाहिभिः |

अदूरात्पर्यवस्थाय पूरयामासुरादृताः ||६||

तथावकीर्णस्य हि तैर्दिव्यैरस्त्रैः समन्ततः |

न तस्य द्व्यङ्गुलमपि विवृतं समदृश्यत ||७||

ततः प्रहस्य बीभत्सुर्दिव्यमैन्द्रं महारथः |

अस्त्रमादित्यसङ्काशं गाण्डीवे समयोजयत् ||८||

स रश्मिभिरिवादित्यः प्रतपन्समरे बली |

किरीटमाली कौन्तेयः सर्वान्प्राच्छादयत्कुरून् ||९||

यथा बलाहके विद्युत्पावको वा शिलोच्चये |

तथा गाण्डीवमभवदिन्द्रायुधमिवाततम् ||१०||

यथा वर्षति पर्जन्ये विद्युद्विभ्राजते दिवि |

तथा दश दिशः सर्वाः पतद्गाण्डीवमावृणोत् ||११||

त्रस्ताश्च रथिनः सर्वे बभूवुस्तत्र सर्वशः |

सर्वे शान्तिपरा भूत्वा स्वचित्तानि न लेभिरे ||१२||

सङ्ग्रामविमुखाः सर्वे योधास्ते हतचेतसः ||१२||

एवं सर्वाणि सैन्यानि भग्नानि भरतर्षभ |

प्राद्रवन्त दिशः सर्वा निराशानि स्वजीविते ||१३||

                  ५९

वैशम्पायन उवाच||

ततः शान्तनवो भीष्मो दुराधर्षः प्रतापवान् |

वध्यमानेषु योधेषु धनञ्जयमुपाद्रवत् ||१||

प्रगृह्य कार्मुकश्रेष्ठं जातरूपपरिष्कृतम् |

शरानादाय तीक्ष्णाग्रान्मर्मभेदप्रमाथिनः ||२||

पाण्डुरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्धनि |

शुशुभे स नरव्याघ्रो गिरिः सूर्योदये यथा ||३||

प्रध्माय शङ्खं गाङ्गेयो धार्तराष्ट्रान्प्रहर्षयन् |

प्रदक्षिणमुपावृत्य बीभत्सुं समवारयत् ||४||

तमुद्वीक्ष्य तथायान्तं कौन्तेयः परवीरहा |

प्रत्यगृह्णात्प्रहृष्टात्मा धाराधरमिवाचलः ||५||

ततो भीष्मः शरानष्टौ ध्वजे पार्थस्य वीर्यवान् |

समपर्यन्महावेगाञ्श्वसमानानिवोरगान् ||६||

ते ध्वजं पाण्डुपुत्रस्य समासाद्य पतत्रिणः |

ज्वलन्तः कपिमाजघ्नुर्ध्वजाग्रनिलयांश्च तान् ||७||

ततो भल्लेन महता पृथुधारेण पाण्डवः |

छत्रं चिच्छेद भीष्मस्य तूर्णं तदपतद्भुवि ||८||

ध्वजं चैवास्य कौन्तेयः शरैरभ्यहनद्दृढम् |

शीघ्रकृद्रथवाहांश्च तथोभौ पार्ष्णिसारथी ||९||

तयोस्तदभवद्युद्धं तुमुलं लोमहर्षणम् |

भीष्मस्य सह पार्थेन बलिवासवयोरिव ||१०||

भल्लैर्भल्लाः समागम्य भीष्मपाण्डवयोर्युधि |

अन्तरिक्षे व्यराजन्त खद्योताः प्रावृषीव हि ||११||

अग्निचक्रमिवाविद्धं सव्यदक्षिणमस्यतः |

गाण्डीवमभवद्राजन्पार्थस्य सृजतः शरान् ||१२||

स तैः सञ्छादयामास भीष्मं शरशतैः शितैः |

पर्वतं वारिधाराभिश्छादयन्निव तोयदः ||१३||

तां स वेलामिवोद्धूतां शरवृष्टिं समुत्थिताम् |

व्यधमत्सायकैर्भीष्मो अर्जुनं संनिवारयत् ||१४||

ततस्तानि निकृत्तानि शरजालानि भागशः |

समरेऽभिव्यशीर्यन्त फल्गुनस्य रथं प्रति ||१५||

ततः कनकपुङ्खानां शरवृष्टिं समुत्थिताम् |

पाण्डवस्य रथात्तूर्णं शलभानामिवायतिम् ||१६||

व्यधमत्तां पुनस्तस्य भीष्मः शरशतैः शितैः ||१६||

ततस्ते कुरवः सर्वे साधु साध्विति चाब्रुवन् |

दुष्करं कृतवान्भीष्मो यदर्जुनमयोधयत् ||१७||

बलवांस्तरुणो दक्षः क्षिप्रकारी च पाण्डवः |

कोऽन्यः समर्थः पार्थस्य वेगं धारयितुं रणे ||१८||

ऋते शान्तनवाद्भीष्मात्कृष्णाद्वा देवकीसुतात् |

आचार्यप्रवराद्वापि भारद्वाजान्महाबलात् ||१९||

अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य क्रीडतः पुरुषर्षभौ |

चक्षूंषि सर्वभूतानां मोहयन्तौ महाबलौ ||२०||

प्राजापत्यं तथैवैन्द्रमाग्नेयं च सुदारुणम् |

कौबेरं वारुणं चैव याम्यं वायव्यमेव च ||२१||

प्रयुञ्जानौ महात्मानौ समरे तौ विचेरतुः ||२१||

विस्मितान्यथ भूतानि तौ दृष्ट्वा संयुगे तदा |

साधु पार्थ महाबाहो साधु भीष्मेति चाब्रुवन् ||२२||

नेदं युक्तं मनुष्येषु योऽयं संदृश्यते महान् |

महास्त्राणां सम्प्रयोगः समरे भीष्मपार्थयोः ||२३||

एवं सर्वास्त्रविदुषोरस्त्रयुद्धमवर्तत |

अथ जिष्णुरुपावृत्य पृथुधारेण कार्मुकम् ||२४||

चकर्त भीष्मस्य तदा जातरूपपरिष्कृतम् ||२४||

निमेषान्तरमात्रेण भीष्मोऽन्यत्कार्मुकं रणे |

समादाय महाबाहुः सज्यं चक्रे महाबलः ||२५||

शरांश्च सुबहून्क्रुद्धो मुमोचाशु धनञ्जये ||२५||

अर्जुनोऽपि शरांश्चित्रान्भीष्माय निशितान्बहून् |

चिक्षेप सुमहातेजास्तथा भीष्मश्च पाण्डवे ||२६||

तयोर्दिव्यास्त्रविदुषोरस्यतोरनिशं शरान् |

न विशेषस्तदा राजँल्लक्ष्यते स्म महात्मनोः ||२७||

अथावृणोद्दश दिशः शरैरतिरथस्तदा |

किरीटमाली कौन्तेयः शूरः शान्तनवस्तथा ||२८||

अतीव पाण्डवो भीष्मं भीष्मश्चातीव पाण्डवम् |

बभूव तस्मिन्सङ्ग्रामे राजँल्लोके तदद्भुतम् ||२९||

पाण्डवेन हताः शूरा भीष्मस्य रथरक्षिणः |

शेरते स्म तदा राजन्कौन्तेयस्याभितो रथम् ||३०||

ततो गाण्डीवनिर्मुक्ता निरमित्रं चिकीर्षवः |

आगच्छन्पुङ्खसंश्लिष्टाः श्वेतवाहनपत्रिणः ||३१||

निष्पतन्तो रथात्तस्य धौता हैरण्यवाससः |

आकाशे समदृश्यन्त हंसानामिव पङ्क्तयः ||३२||

तस्य तद्दिव्यमस्त्रं हि प्रगाढं चित्रमस्यतः |

प्रेक्षन्ते स्मान्तरिक्षस्थाः सर्वे देवाः सवासवाः ||३३||

तद्दृष्ट्वा परमप्रीतो गन्धर्वश्चित्रमद्भुतम् |

शशंस देवराजाय चित्रसेनः प्रतापवान् ||३४||

पश्येमानरिनिर्दारान्संसक्तानिव गच्छतः |

चित्ररूपमिदं जिष्णोर्दिव्यमस्त्रमुदीर्यतः ||३५||

नेदं मनुष्याः श्रद्दध्युर्न हीदं तेषु विद्यते |

पौराणानां महास्त्राणां विचित्रोऽयं समागमः ||३६||

मध्यंदिनगतं सूर्यं प्रतपन्तमिवाम्बरे |

न शक्नुवन्ति सैन्यानि पाण्डवं प्रतिवीक्षितुम् ||३७||

उभौ विश्रुतकर्माणावुभौ युद्धविशारदौ |

उभौ सदृशकर्माणावुभौ युधि दुरासदौ ||३८||

इत्युक्तो देवराजस्तु पार्थभीष्मसमागमम् |

पूजयामास दिव्येन पुष्पवर्षेण भारत ||३९||

ततो भीष्मः शान्तनवो वामे पार्श्वे समर्पयत् |

अस्यतः प्रतिसन्धाय विवृतं सव्यसाचिनः ||४०||

ततः प्रहस्य बीभत्सुः पृथुधारेण कार्मुकम् |

न्यकृन्तद्गार्ध्रपत्रेण भीष्मस्यामिततेजसः ||४१||

अथैनं दशभिर्बाणैः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे |

यतमानं पराक्रान्तं कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः ||४२||

स पीडितो महाबाहुर्गृहीत्वा रथकूबरम् |

गाङ्गेयो युधि दुर्धर्षस्तस्थौ दीर्घमिवातुरः ||४३||

तं विसञ्ज्ञमपोवाह संयन्ता रथवाजिनाम् |

उपदेशमनुस्मृत्य रक्षमाणो महारथम् ||४४||

                  ६०

वैशम्पायन उवाच||

भीष्मे तु सङ्ग्रामशिरो विहाय; पलायमाने धृतराष्ट्रपुत्रः |

उच्छ्रित्य केतुं विनदन्महात्मा; स्वयं विगृह्यार्जुनमाससाद ||१||

स भीमधन्वानमुदग्रवीर्यं; धनञ्जयं शत्रुगणे चरन्तम् |

आकर्णपूर्णायतचोदितेन; भल्लेन विव्याध ललाटमध्ये ||२||

स तेन बाणेन समर्पितेन; जाम्बूनदाभेन सुसंशितेन |

रराज राजन्महनीयकर्मा; यथैकपर्वा रुचिरैकशृङ्गः ||३||

अथास्य बाणेन विदारितस्य; प्रादुर्बभूवासृगजस्रमुष्णम् |

सा तस्य जाम्बूनदपुष्पचित्रा; मालेव चित्राभिविराजते स्म ||४||

स तेन बाणाभिहतस्तरस्वी; दुर्योधनेनोद्धतमन्युवेगः |

शरानुपादाय विषाग्निकल्पा; न्विव्याध राजानमदीनसत्त्वः ||५||

दुर्योधनश्चापि तमुग्रतेजाः; पार्थश्च दुर्योधनमेकवीरः |

अन्योन्यमाजौ पुरुषप्रवीरौ; समं समाजघ्नतुराजमीढौ ||६||

ततः प्रभिन्नेन महागजेन; महीधराभेन पुनर्विकर्णः |

रथैश्चतुर्भिर्गजपादरक्षैः; कुन्तीसुतं जिष्णुमथाभ्यधावत् ||७||

तमापतन्तं त्वरितं गजेन्द्रं; धनञ्जयः कुम्भविभागमध्ये |

आकर्णपूर्णेन दृढायसेन; बाणेन विव्याध महाजवेन ||८||

पार्थेन सृष्टः स तु गार्ध्रपत्र; आ पुङ्खदेशात्प्रविवेश नागम् |

विदार्य शैलप्रवरप्रकाशं; यथाशनिः पर्वतमिन्द्रसृष्टः ||९||

शरप्रतप्तः स तु नागराजः; प्रवेपिताङ्गो व्यथितान्तरात्मा |

संसीदमानो निपपात मह्यां; वज्राहतं शृङ्गमिवाचलस्य ||१०||

निपातिते दन्तिवरे पृथिव्यां; त्रासाद्विकर्णः सहसावतीर्य |

तूर्णं पदान्यष्टशतानि गत्वा; विविंशतेः स्यन्दनमारुरोह ||११||

निहत्य नागं तु शरेण तेन; वज्रोपमेनाद्रिवराम्बुदाभम् |

तथाविधेनैव शरेण पार्थो; दुर्योधनं वक्षसि निर्बिभेद ||१२||

ततो गजे राजनि चैव भिन्ने; भग्ने विकर्णे च सपादरक्षे |

गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैः प्रणुन्ना; स्ते योधमुख्याः सहसापजग्मुः ||१३||

दृष्ट्वैव बाणेन हतं तु नागं; योधांश्च सर्वान्द्रवतो निशम्य |

रथं समावृत्य कुरुप्रवीरो; रणात्प्रदुद्राव यतो न पार्थः ||१४||

तं भीमरूपं त्वरितं द्रवन्तं; दुर्योधनं शत्रुसहो निषङ्गी |

प्राक्ष्वेडयद्योद्धुमनाः किरीटी; बाणेन विद्धं रुधिरं वमन्तम् ||१५||

अर्जुन उवाच||

विहाय कीर्तिं विपुलं यशश्च; युद्धात्परावृत्य पलायसे किम् |

न तेऽद्य तूर्याणि समाहतानि; यथावदुद्यान्ति गतस्य युद्धे ||१६||

युधिष्ठिरस्यास्मि निदेशकारी; पार्थस्तृतीयो युधि च स्थिरोऽस्मि |

तदर्थमावृत्य मुखं प्रयच्छ; नरेन्द्रवृत्तं स्मर धार्तराष्ट्र ||१७||

मोघं तवेदं भुवि नामधेयं; दुर्योधनेतीह कृतं पुरस्तात् |

न हीह दुर्योधनता तवास्ति; पलायमानस्य रणं विहाय ||१८||

न ते पुरस्तादथ पृष्ठतो वा; पश्यामि दुर्योधन रक्षितारम् |

परैहि युद्धेन कुरुप्रवीर; प्राणान्प्रियान्पाण्डवतोऽद्य रक्ष ||१९||

                  ६१

वैशम्पायन उवाच||

आहूयमानस्तु स तेन सङ्ख्ये; महामना धृतराष्ट्रस्य पुत्रः |

निवर्तितस्तस्य गिराङ्कुशेन; गजो यथा मत्त इवाङ्कुशेन ||१||

सोऽमृष्यमाणो वचसाभिमृष्टो; महारथेनातिरथस्तरस्वी |

पर्याववर्ताथ रथेन वीरो; भोगी यथा पादतलाभिमृष्टः ||२||

तं प्रेक्ष्य कर्णः परिवर्तमानं; निवर्त्य संस्तभ्य च विद्धगात्रः |

दुर्योधनं दक्षिणतोऽभ्यगच्छ; त्पार्थं नृवीरो युधि हेममाली ||३||

भीष्मस्ततः शान्तनवो निवृत्य; हिरण्यकक्ष्यांस्त्वरयंस्तुरङ्गान् |

दुर्योधनं पश्चिमतोऽभ्यरक्ष; त्पार्थान्महाबाहुरधिज्यधन्वा ||४||

द्रोणः कृपश्चैव विविंशतिश्च; दुःशासनश्चैव निवृत्य शीघ्रम् |

सर्वे पुरस्ताद्विततेषुचापा; दुर्योधनार्थं त्वरिताभ्युपेयुः ||५||

स तान्यनीकानि निवर्तमाना; न्यालोक्य पूर्णौघनिभानि पार्थः |

हंसो यथा मेघमिवापतन्तं; धनञ्जयः प्रत्यपतत्तरस्वी ||६||

ते सर्वतः सम्परिवार्य पार्थ; मस्त्राणि दिव्यानि समाददानाः |

ववर्षुरभ्येत्य शरैः समन्ता; न्मेघा यथा भूधरमम्बुवेगैः ||७||

ततोऽस्त्रमस्त्रेण निवार्य तेषां; गाण्डीवधन्वा कुरुपुङ्गवानाम् |

संमोहनं शत्रुसहोऽन्यदस्त्रं; प्रादुश्चकारैन्द्रिरपारणीयम् ||८||

ततो दिशश्चानुदिशो विवृत्य; शरैः सुधारैर्निशितैः सुपुङ्खैः |

गाण्डीवघोषेण मनांसि तेषां; महाबलः प्रव्यथयां चकार ||९||

ततः पुनर्भीमरवं प्रगृह्य; दोर्भ्यां महाशङ्खमुदारघोषम् |

व्यनादयत्स प्रदिशो दिशः खं; भुवं च पार्थो द्विषतां निहन्ता ||१०||

ते शङ्खनादेन कुरुप्रवीराः; संमोहिताः पार्थसमीरितेन |

उत्सृज्य चापानि दुरासदानि; सर्वे तदा शान्तिपरा बभूवुः ||११||

तथा विसञ्ज्ञेषु परेषु पार्थः; स्मृत्वा तु वाक्यानि तथोत्तरायाः |

निर्याहि मध्यादिति मत्स्यपुत्र; मुवाच यावत्कुरवो विसञ्ज्ञाः ||१२||

आचार्य शारद्वतयोः सुशुक्ले; कर्णस्य पीतं रुचिरं च वस्त्रम् |

द्रौणेश्च राज्ञश्च तथैव नीले; वस्त्रे समादत्स्व नरप्रवीर ||१३||

भीष्मस्य सञ्ज्ञां तु तथैव मन्ये; जानाति मेऽस्त्रप्रतिघातमेषः |

एतस्य वाहान्कुरु सव्यतस्त्व; मेवं हि यातव्यममूढसञ्ज्ञैः ||१४||

रश्मीन्समुत्सृज्य ततो महात्मा; रथादवप्लुत्य विराटपुत्रः |

वस्त्राण्युपादाय महारथानां; तूर्णं पुनः स्वं रथमारुरोह ||१५||

ततोऽन्वशासच्चतुरः सदश्वा; न्पुत्रो विराटस्य हिरण्यकक्ष्यान् |

ते तद्व्यतीयुर्ध्वजिनामनीकं; श्वेता वहन्तोऽर्जुनमाजिमध्यात् ||१६||

तथा तु यान्तं पुरुषप्रवीरं; भीष्मः शरैरभ्यहनत्तरस्वी |

स चापि भीष्मस्य हयान्निहत्य; विव्याध पार्श्वे दशभिः पृषत्कैः ||१७||

ततोऽर्जुनो भीष्ममपास्य युद्धे; विद्ध्वास्य यन्तारमरिष्टधन्वा |

तस्थौ विमुक्तो रथवृन्दमध्या; द्राहुं विदार्येव सहस्ररश्मिः ||१८||

लब्ध्वा तु सञ्ज्ञां च कुरुप्रवीरः; पार्थं समीक्ष्याथ महेन्द्रकल्पम् |

रणाद्विमुक्तं स्थितमेकमाजौ; स धार्तराष्ट्रस्त्वरितो बभाषे ||१९||

अयं कथं स्विद्भवतां विमुक्त; स्तं वै प्रबध्नीत यथा न मुच्येत् |

तमब्रवीच्छान्तनवः प्रहस्य; क्व ते गता बुद्धिरभूत्क्व वीर्यम् ||२०||

शान्तिं पराश्वस्य यथा स्थितोऽभू; रुत्सृज्य बाणांश्च धनुश्च चित्रम् |

न त्वेव बीभत्सुरलं नृशंसं; कर्तुं न पापेऽस्य मनो निविष्टम् ||२१||

त्रैलोक्यहेतोर्न जहेत्स्वधर्मं; तस्मान्न सर्वे निहता रणेऽस्मिन् |

क्षिप्रं कुरून्याहि कुरुप्रवीर; विजित्य गाश्च प्रतियातु पार्थः ||२२||

दुर्योधनस्तस्य तु तन्निशम्य; पितामहस्यात्महितं वचोऽथ |

अतीतकामो युधि सोऽत्यमर्षी; राजा विनिःश्वस्य बभूव तूष्णीम् ||२३||

तद्भीष्मवाक्यं हितमीक्ष्य सर्वे; धनञ्जयाग्निं च विवर्धमानम् |

निवर्तनायैव मनो निदध्यु; र्दुर्योधनं ते परिरक्षमाणाः ||२४||

तान्प्रस्थितान्प्रीतमनाः स पार्थो; धनञ्जयः प्रेक्ष्य कुरुप्रवीरान् |

आभाषमाणोऽनुययौ मुहूर्तं; सम्पूजयंस्तत्र गुरून्महात्मा ||२५||

पितामहं शान्तनवं स वृद्धं; द्रोणं गुरुं च प्रतिपूज्य मूर्ध्ना |

द्रौणिं कृपं चैव गुरूंश्च सर्वा; ञ्शरैर्विचित्रैरभिवाद्य चैव ||२६||

दुर्योधनस्योत्तमरत्नचित्रं; चिच्छेद पार्थो मुकुटं शरेण |

आमन्त्र्य वीरांश्च तथैव मान्या; न्गाण्डीवघोषेण विनाद्य लोकान् ||२७||

स देवदत्तं सहसा विनाद्य; विदार्य वीरो द्विषतां मनांसि |

ध्वजेन सर्वानभिभूय शत्रू; न्स हेमजालेन विराजमानः ||२८||

दृष्ट्वा प्रयातांस्तु कुरून्किरीटी; हृष्टोऽब्रवीत्तत्र स मत्स्यपुत्रम् |

आवर्तयाश्वान्पशवो जितास्ते; याताः परे याहि पुरं प्रहृष्टः ||२९||

                  ६२

वैशम्पायन उवाच||

ततो विजित्य सङ्ग्रामे कुरून्गोवृषभेक्षणः |

समानयामास तदा विराटस्य धनं महत् ||१||

गतेषु च प्रभग्नेषु धार्तराष्ट्रेषु सर्वशः |

वनान्निष्क्रम्य गहनाद्बहवः कुरुसैनिकाः ||२||

भयात्सन्त्रस्तमनसः समाजग्मुस्ततस्ततः |

मुक्तकेशा व्यदृश्यन्त स्थिताः प्राञ्जलयस्तदा ||३||

क्षुत्पिपासापरिश्रान्ता विदेशस्था विचेतसः |

ऊचुः प्रणम्य सम्भ्रान्ताः पार्थ किं करवाम ते ||४||

अर्जुन उवाच||

स्वस्ति व्रजत भद्रं वो न भेतव्यं कथञ्चन |

नाहमार्ताञ्जिघांसामि भृशमाश्वासयामि वः ||५||

वैशम्पायन उवाच||

तस्य तामभयां वाचं श्रुत्वा योधाः समागताः |

आयुःकीर्तियशोदाभिस्तमाशिर्भिरनन्दयन् ||६||

ततो निवृत्ताः कुरवः प्रभग्ना वशमास्थिताः |

पन्थानमुपसङ्गम्य फल्गुनो वाक्यमब्रवीत् ||७||

राजपुत्र प्रत्यवेक्ष समानीतानि सर्वशः |

गोकुलानि महाबाहो वीर गोपालकैः सह ||८||

ततोऽपराह्णे यास्यामो विराटनगरं प्रति |

आश्वास्य पाययित्वा च परिप्लाव्य च वाजिनः ||९||

गच्छन्तु त्वरिताश्चैव गोपालाः प्रेषितास्त्वया |

नगरे प्रियमाख्यातुं घोषयन्तु च ते जयम् ||१०||

वैशम्पायन उवाच||

उत्तरस्त्वरमाणोऽथ दूतानाज्ञापयत्ततः |

वचनादर्जुनस्यैव आचक्षध्वं जयं मम ||११||

              वैवाहिकपर्व

                  ६३

वैशम्पायन उवाच||

अवजित्य धनं चापि विराटो वाहिनीपतिः |

प्राविशन्नगरं हृष्टश्चतुर्भिः सह पाण्डवैः ||१||

जित्वा त्रिगर्तान्सङ्ग्रामे गाश्चैवादाय केवलाः |

अशोभत महाराजः सह पार्थैः श्रिया वृतः ||२||

तमासनगतं वीरं सुहृदां प्रीतिवर्धनम् |

उपतस्थुः प्रकृतयः समस्ता ब्राह्मणैः सह ||३||

सभाजितः ससैन्यस्तु प्रतिनन्द्याथ मत्स्यराट् |

विसर्जयामास तदा द्विजांश्च प्रकृतीस्तथा ||४||

ततः स राजा मत्स्यानां विराटो वाहिनीपतिः |

उत्तरं परिपप्रच्छ क्व यात इति चाब्रवीत् ||५||

आचख्युस्तस्य संहृष्टाः स्त्रियः कन्याश्च वेश्मनि |

अन्तःपुरचराश्चैव कुरुभिर्गोधनं हृतम् ||६||

विजेतुमभिसंरब्ध एक एवातिसाहसात् |

बृहन्नडासहायश्च निर्यातः पृथिवीञ्जयः ||७||

उपयातानतिरथान्द्रोणं शान्तनवं कृपम् |

कर्णं दुर्योधनं चैव द्रोणपुत्रं च षड्रथान् ||८||

राजा विराटोऽथ भृशं प्रतप्तः; श्रुत्वा सुतं ह्येकरथेन यातम् |

बृहन्नडासारथिमाजिवर्धनं; प्रोवाच सर्वानथ मन्त्रिमुख्यान् ||९||

सर्वथा कुरवस्ते हि ये चान्ये वसुधाधिपाः |

त्रिगर्तान्निर्जिताञ्श्रुत्वा न स्थास्यन्ति कदाचन ||१०||

तस्माद्गच्छन्तु मे योधा बलेन महता वृताः |

उत्तरस्य परीप्सार्थं ये त्रिगर्तैरविक्षताः ||११||

हयांश्च नागांश्च रथांश्च शीघ्रं; पदातिसङ्घांश्च ततः प्रवीरान् |

प्रस्थापयामास सुतस्य हेतो; र्विचित्रशस्त्राभरणोपपन्नान् ||१२||

एवं स राजा मत्स्यानां विराटोऽक्षौहिणीपतिः |

व्यादिदेशाथ तां क्षिप्रं वाहिनीं चतुरङ्गिणीम् ||१३||

कुमारमाशु जानीत यदि जीवति वा न वा |

यस्य यन्ता गतः षण्ढो मन्येऽहं न स जीवति ||१४||

तमब्रवीद्धर्मराजः प्रहस्य; विराटमार्तं कुरुभिः प्रतप्तम् |

बृहन्नडा सारथिश्चेन्नरेन्द्र; परे न नेष्यन्ति तवाद्य गास्ताः ||१५||

सर्वान्महीपान्सहितान्कुरूंश्च; तथैव देवासुरयक्षनागान् |

अलं विजेतुं समरे सुतस्ते; स्वनुष्ठितः सारथिना हि तेन ||१६||

अथोत्तरेण प्रहिता दूतास्ते शीघ्रगामिनः |

विराटनगरं प्राप्य जयमावेदयंस्तदा ||१७||

राज्ञस्ततः समाचख्यौ मन्त्री विजयमुत्तमम् |

पराजयं कुरूणां चाप्युपायान्तं तथोत्तरम् ||१८||

सर्वा विनिर्जिता गावः कुरवश्च पराजिताः |

उत्तरः सह सूतेन कुशली च परन्तप ||१९||

कङ्क उवाच||

दिष्ट्या ते निर्जिता गावः कुरवश्च पराजिताः |

दिष्ट्या ते जीवितः पुत्रः श्रूयते पार्थिवर्षभ ||२०||

नाद्भुतं त्वेव मन्येऽहं यत्ते पुत्रोऽजयत्कुरून् |

ध्रुव एव जयस्तस्य यस्य यन्ता बृहन्नडा ||२१||

वैशम्पायन उवाच||

ततो विराटो नृपतिः सम्प्रहृष्टतनूरुहः |

श्रुत्वा तु विजयं तस्य कुमारस्यामितौजसः ||२२||

आच्छादयित्वा दूतांस्तान्मन्त्रिणः सोऽभ्यचोदयत् ||२२||

राजमार्गाः क्रियन्तां मे पताकाभिरलङ्कृताः |

पुष्पोपहारैरर्च्यन्तां देवताश्चापि सर्वशः ||२३||

कुमारा योधमुख्याश्च गणिकाश्च स्वलङ्कृताः |

वादित्राणि च सर्वाणि प्रत्युद्यान्तु सुतं मम ||२४||

घण्टापणवकः शीघ्रं मत्तमारुह्य वारणम् |

शृङ्गाटकेषु सर्वेषु आख्यातु विजयं मम ||२५||

उत्तरा च कुमारीभिर्बह्वीभिरभिसंवृता |

शृङ्गारवेषाभरणा प्रत्युद्यातु बृहन्नडाम् ||२६||

श्रुत्वा तु तद्वचनं पार्थिवस्य; सर्वे पुनः स्वस्तिकपाणयश्च |

भेर्यश्च तूर्याणि च वारिजाश्च; वेषैः परार्ध्यैः प्रमदाः शुभाश्च ||२७||

तथैव सूताः सह मागधैश्च; नन्दीवाद्याः पणवास्तूर्यवाद्याः |

पुराद्विराटस्य महाबलस्य; प्रत्युद्ययुः पुत्रमनन्तवीर्यम् ||२८||

प्रस्थाप्य सेनां कन्याश्च गणिकाश्च स्वलङ्कृताः |

मत्स्यराजो महाप्राज्ञः प्रहृष्ट इदमब्रवीत् ||२९||

अक्षानाहर सैरन्ध्रि कङ्क द्यूतं प्रवर्तताम् ||२९||

तं तथा वादिनं दृष्ट्वा पाण्डवः प्रत्यभाषत |

न देवितव्यं हृष्टेन कितवेनेति नः श्रुतम् ||३०||

न त्वामद्य मुदा युक्तमहं देवितुमुत्सहे |

प्रियं तु ते चिकीर्षामि वर्ततां यदि मन्यसे ||३१||

विराट उवाच||

स्त्रियो गावो हिरण्यं च यच्चान्यद्वसु किञ्चन |

न मे किञ्चित्त्वया रक्ष्यमन्तरेणापि देवितुम् ||३२||

कङ्क उवाच||

किं ते द्यूतेन राजेन्द्र बहुदोषेण मानद |

देवने बहवो दोषास्तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ||३३||

श्रुतस्ते यदि वा दृष्टः पाण्डवो वै युधिष्ठिरः |

स राज्यं सुमहत्स्फीतं भ्रातॄंश्च त्रिदशोपमान् ||३४||

द्यूते हारितवान्सर्वं तस्माद्द्यूतं न रोचये |

अथ वा मन्यसे राजन्दीव्याव यदि रोचते ||३५||

वैशम्पायन उवाच||

प्रवर्तमाने द्यूते तु मत्स्यः पाण्डवमब्रवीत् |

पश्य पुत्रेण मे युद्धे तादृशाः कुरवो जिताः ||३६||

ततोऽब्रवीन्मत्स्यराजं धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |

बृहन्नडा यस्य यन्ता कथं स न विजेष्यति ||३७||

इत्युक्तः कुपितो राजा मत्स्यः पाण्डवमब्रवीत् |

समं पुत्रेण मे षण्ढं ब्रह्मबन्धो प्रशंससि ||३८||

वाच्यावाच्यं न जानीषे नूनं मामवमन्यसे |

भीष्मद्रोणमुखान्सर्वान्कस्मान्न स विजेष्यति ||३९||

वयस्यत्वात्तु ते ब्रह्मन्नपराधमिमं क्षमे |

नेदृशं ते पुनर्वाच्यं यदि जीवितुमिच्छसि ||४०||

युधिष्ठिर उवाच||

यत्र द्रोणस्तथा भीष्मो द्रौणिर्वैकर्तनः कृपः |

दुर्योधनश्च राजेन्द्र तथान्ये च महारथाः ||४१||

मरुद्गणैः परिवृतः साक्षादपि शतक्रतुः |

कोऽन्यो बृहन्नडायास्तान्प्रतियुध्येत सङ्गतान् ||४२||

विराट उवाच||

बहुशः प्रतिषिद्धोऽसि न च वाचं नियच्छसि |

नियन्ता चेन्न विद्येत न कश्चिद्धर्ममाचरेत् ||४३||

वैशम्पायन उवाच||

ततः प्रकुपितो राजा तमक्षेणाहनद्भृशम् |

मुखे युधिष्ठिरं कोपान्नैवमित्येव भर्त्सयन् ||४४||

बलवत्प्रतिविद्धस्य नस्तः शोणितमागमत् |

तदप्राप्तं महीं पार्थः पाणिभ्यां प्रत्यगृह्णत ||४५||

अवैक्षत च धर्मात्मा द्रौपदीं पार्श्वतः स्थिताम् |

सा वेद तमभिप्रायं भर्तुश्चित्तवशानुगा ||४६||

पूरयित्वा च सौवर्णं पात्रं कांस्यमनिन्दिता |

तच्छोणितं प्रत्यगृह्णाद्यत्प्रसुस्राव पाण्डवात् ||४७||

अथोत्तरः शुभैर्गन्धैर्माल्यैश्च विविधैस्तथा |

अवकीर्यमाणः संहृष्टो नगरं स्वैरमागमत् ||४८||

सभाज्यमानः पौरैश्च स्त्रीभिर्जानपदैस्तथा |

आसाद्य भवनद्वारं पित्रे स प्रत्यहारयत् ||४९||

ततो द्वाःस्थः प्रविश्यैव विराटमिदमब्रवीत् |

बृहन्नडासहायस्ते पुत्रो द्वार्युत्तरः स्थितः ||५०||

ततो हृष्टो मत्स्यराजः क्षत्तारमिदमब्रवीत् |

प्रवेश्यतामुभौ तूर्णं दर्शनेप्सुरहं तयोः ||५१||

क्षत्तारं कुरुराजस्तु शनैः कर्ण उपाजपत् |

उत्तरः प्रविशत्वेको न प्रवेश्या बृहन्नडा ||५२||

एतस्य हि महाबाहो व्रतमेतत्समाहितम् |

यो ममाङ्गे व्रणं कुर्याच्छोणितं वापि दर्शयेत् ||५३||

अन्यत्र सङ्ग्रामगतान्न स जीवेदसंशयम् ||५३||

न मृष्याद्भृशसङ्क्रुद्धो मां दृष्ट्वैव सशोणितम् |

विराटमिह सामात्यं हन्यात्सबलवाहनम् ||५४||

                  ६४

वैशम्पायन उवाच||

ततो राज्ञः सुतो ज्येष्ठः प्राविशत्पृथिवीञ्जयः |

सोऽभिवाद्य पितुः पादौ धर्मराजमपश्यत ||१||

स तं रुधिरसंसिक्तमनेकाग्रमनागसम् |

भूमावासीनमेकान्ते सैरन्ध्र्या समुपस्थितम् ||२||

ततः पप्रच्छ पितरं त्वरमाण इवोत्तरः |

केनायं ताडितो राजन्केन पापमिदं कृतम् ||३||

विराट उवाच||

मयायं ताडितो जिह्मो न चाप्येतावदर्हति |

प्रशस्यमाने यः शूरे त्वयि षण्ढं प्रशंसति ||४||

उत्तर उवाच||

अकार्यं ते कृतं राजन्क्षिप्रमेव प्रसाद्यताम् |

मा त्वा ब्रह्मविषं घोरं समूलमपि निर्दहेत् ||५||

वैशम्पायन उवाच||

स पुत्रस्य वचः श्रुत्वा विराटो राष्ट्रवर्धनः |

क्षमयामास कौन्तेयं भस्मच्छन्नमिवानलम् ||६||

क्षमयन्तं तु राजानं पाण्डवः प्रत्यभाषत |

चिरं क्षान्तमिदं राजन्न मन्युर्विद्यते मम ||७||

यदि ह्येतत्पतेद्भूमौ रुधिरं मम नस्ततः |

सराष्ट्रस्त्वं महाराज विनश्येथा न संशयः ||८||

न दूषयामि ते राजन्यच्च हन्याददूषकम् |

बलवन्तं महाराज क्षिप्रं दारुणमाप्नुयात् ||९||

शोणिते तु व्यतिक्रान्ते प्रविवेश बृहन्नडा |

अभिवाद्य विराटं च कङ्कं चाप्युपतिष्ठत ||१०||

क्षमयित्वा तु कौरव्यं रणादुत्तरमागतम् |

प्रशशंस ततो मत्स्यः शृण्वतः सव्यसाचिनः ||११||

त्वया दायादवानस्मि कैकेयीनन्दिवर्धन |

त्वया मे सदृशः पुत्रो न भूतो न भविष्यति ||१२||

पदं पदसहस्रेण यश्चरन्नापराध्नुयात् |

तेन कर्णेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१३||

मनुष्यलोके सकले यस्य तुल्यो न विद्यते |

यः समुद्र इवाक्षोभ्यः कालाग्निरिव दुःसहः ||१४||

तेन भीष्मेण ते तात कथमासीत्समागमः ||१४||

आचार्यो वृष्णिवीराणां पाण्डवानां च यो द्विजः |

सर्वक्षत्रस्य चाचार्यः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||१५||

तेन द्रोणेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१५||

आचार्यपुत्रो यः शूरः सर्वशस्त्रभृतामपि |

अश्वत्थामेति विख्यातः कथं तेन समागमः ||१६||

रणे यं प्रेक्ष्य सीदन्ति हृतस्वा वणिजो यथा |

कृपेण तेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१७||

पर्वतं योऽभिविध्येत राजपुत्रो महेषुभिः |

दुर्योधनेन ते तात कथमासीत्समागमः ||१८||

उत्तर उवाच||

न मया निर्जिता गावो न मया निर्जिताः परे |

कृतं तु कर्म तत्सर्वं देवपुत्रेण केनचित् ||१९||

स हि भीतं द्रवन्तं मां देवपुत्रो न्यवारयत् |

स चातिष्ठद्रथोपस्थे वज्रहस्तनिभो युवा ||२०||

तेन ता निर्जिता गावस्तेन ते कुरवो जिताः |

तस्य तत्कर्म वीरस्य न मया तात तत्कृतम् ||२१||

स हि शारद्वतं द्रोणं द्रोणपुत्रं च वीर्यवान् |

सूतपुत्रं च भीष्मं च चकार विमुखाञ्शरैः ||२२||

दुर्योधनं च समरे सनागमिव यूथपम् |

प्रभग्नमब्रवीद्भीतं राजपुत्रं महाबलम् ||२३||

न हास्तिनपुरे त्राणं तव पश्यामि किञ्चन |

व्यायामेन परीप्सस्व जीवितं कौरवात्मज ||२४||

न मोक्ष्यसे पलायंस्त्वं राजन्युद्धे मनः कुरु |

पृथिवीं भोक्ष्यसे जित्वा हतो वा स्वर्गमाप्स्यसि ||२५||

स निवृत्तो नरव्याघ्रो मुञ्चन्वज्रनिभाञ्शरान् |

सचिवैः संवृतो राजा रथे नाग इव श्वसन् ||२६||

तत्र मे रोमहर्षोऽभूदूरुस्तम्भश्च मारिष |

यदभ्रघनसङ्काशमनीकं व्यधमच्छरैः ||२७||

तत्प्रणुद्य रथानीकं सिंहसंहननो युवा |

कुरूंस्तान्प्रहसन्राजन्वासांस्यपहरद्बली ||२८||

एकेन तेन वीरेण षड्रथाः परिवारिताः |

शार्दूलेनेव मत्तेन मृगास्तृणचरा वने ||२९||

विराट उवाच||

क्व स वीरो महाबाहुर्देवपुत्रो महायशाः |

यो मे धनमवाजैषीत्कुरुभिर्ग्रस्तमाहवे ||३०||

इच्छामि तमहं द्रष्टुमर्चितुं च महाबलम् |

येन मे त्वं च गावश्च रक्षिता देवसूनुना ||३१||

उत्तर उवाच||

अन्तर्धानं गतस्तात देवपुत्रः प्रतापवान् |

स तु श्वो वा परश्वो वा मन्ये प्रादुर्भविष्यति ||३२||

वैशम्पायन उवाच||

एवमाख्यायमानं तु छन्नं सत्रेण पाण्डवम् |

वसन्तं तत्र नाज्ञासीद्विराटः पार्थमर्जुनम् ||३३||

ततः पार्थोऽभ्यनुज्ञातो विराटेन महात्मना |

प्रददौ तानि वासांसि विराटदुहितुः स्वयम् ||३४||

उत्तरा तु महार्हाणि विविधानि तनूनि च |

प्रतिगृह्याभवत्प्रीता तानि वासांसि भामिनी ||३५||

मन्त्रयित्वा तु कौन्तेय उत्तरेण रहस्तदा |

इतिकर्तव्यतां सर्वां राजन्यथ युधिष्ठिरे ||३६||

ततस्तथा तद्व्यदधाद्यथावत्पुरुषर्षभ |

सह पुत्रेण मत्स्यस्य प्रहृष्टो भरतर्षभः ||३७||

                  ६५

वैशम्पायन उवाच||

ततस्तृतीये दिवसे भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः |

स्नाताः शुक्लाम्बरधराः समये चरितव्रताः ||१||

युधिष्ठिरं पुरस्कृत्य सर्वाभरणभूषिताः |

अभिपद्मा यथा नागा भ्राजमाना महारथाः ||२||

विराटस्य सभां गत्वा भूमिपालासनेष्वथ |

निषेदुः पावकप्रख्याः सर्वे धिष्ण्येष्विवाग्नयः ||३||

तेषु तत्रोपविष्टेषु विराटः पृथिवीपतिः |

आजगाम सभां कर्तुं राजकार्याणि सर्वशः ||४||

श्रीमतः पाण्डवान्दृष्ट्वा ज्वलतः पावकानिव |

अथ मत्स्योऽब्रवीत्कङ्कं देवरूपमवस्थितम् ||५||

मरुद्गणैरुपासीनं त्रिदशानामिवेश्वरम् ||५||

स किलाक्षातिवापस्त्वं सभास्तारो मया कृतः |

अथ राजासने कस्मादुपविष्टोऽस्यलङ्कृतः ||६||

परिहासेप्सया वाक्यं विराटस्य निशम्य तत् |

स्मयमानोऽर्जुनो राजन्निदं वचनमब्रवीत् ||७||

इन्द्रस्याप्यासनं राजन्नयमारोढुमर्हति |

ब्रह्मण्यः श्रुतवांस्त्यागी यज्ञशीलो दृढव्रतः ||८||

अयं कुरूणामृषभः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |

अस्य कीर्तिः स्थिता लोके सूर्यस्येवोद्यतः प्रभा ||९||

संसरन्ति दिशः सर्वा यशसोऽस्य गभस्तयः |

उदितस्येव सूर्यस्य तेजसोऽनु गभस्तयः ||१०||

एनं दश सहस्राणि कुञ्जराणां तरस्विनाम् |

अन्वयुः पृष्ठतो राजन्यावदध्यावसत्कुरून् ||११||

त्रिंशदेनं सहस्राणि रथाः काञ्चनमालिनः |

सदश्वैरुपसम्पन्नाः पृष्ठतोऽनुययुः सदा ||१२||

एनमष्टशताः सूताः सुमृष्टमणिकुण्डलाः |

अस्तुवन्मागधैः सार्धं पुरा शक्रमिवर्षयः ||१३||

एनं नित्यमुपासन्त कुरवः किङ्करा यथा |

सर्वे च राजन्राजानो धनेश्वरमिवामराः ||१४||

एष सर्वान्महीपालान्करमाहारयत्तदा |

वैश्यानिव महाराज विवशान्स्ववशानपि ||१५||

अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातकानां महात्मनाम् |

उपजीवन्ति राजानमेनं सुचरितव्रतम् ||१६||

एष वृद्धाननाथांश्च व्यङ्गान्पङ्गूंश्च मानवान् |

पुत्रवत्पालयामास प्रजा धर्मेण चाभिभो ||१७||

एष धर्मे दमे चैव क्रोधे चापि यतव्रतः |

महाप्रसादो ब्रह्मण्यः सत्यवादी च पार्थिवः ||१८||

श्रीप्रतापेन चैतस्य तप्यते स सुयोधनः |

सगणः सह कर्णेन सौबलेनापि वा विभुः ||१९||

न शक्यन्ते ह्यस्य गुणाः प्रसङ्ख्यातुं नरेश्वर |

एष धर्मपरो नित्यमानृशंस्यश्च पाण्डवः ||२०||

एवंयुक्तो महाराजः पाण्डवः पार्थिवर्षभः |

कथं नार्हति राजार्हमासनं पृथिवीपतिः ||२१||

                  ६६

विराट उवाच||

यद्येष राजा कौरव्यः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |

कतमोऽस्यार्जुनो भ्राता भीमश्च कतमो बली ||१||

नकुलः सहदेवो वा द्रौपदी वा यशस्विनी |

यदा द्यूते जिताः पार्था न प्राज्ञायन्त ते क्वचित् ||२||

अर्जुन उवाच||

य एष बल्लवो ब्रूते सूदस्तव नराधिप |

एष भीमो महाबाहुर्भीमवेगपराक्रमः ||३||

एष क्रोधवशान्हत्वा पर्वते गन्धमादने |

सौगन्धिकानि दिव्यानि कृष्णार्थे समुपाहरत् ||४||

गन्धर्व एष वै हन्ता कीचकानां दुरात्मनाम् |

व्याघ्रानृक्षान्वराहांश्च हतवान्स्त्रीपुरे तव ||५||

यश्चासीदश्वबन्धस्ते नकुलोऽयं परन्तपः |

गोसङ्ख्यः सहदेवश्च माद्रीपुत्रौ महारथौ ||६||

शृङ्गारवेषाभरणौ रूपवन्तौ यशस्विनौ |

नानारथसहस्राणां समर्थौ पुरुषर्षभौ ||७||

एषा पद्मपलाशाक्षी सुमध्या चारुहासिनी |

सैरन्ध्री द्रौपदी राजन्यत्कृते कीचका हताः ||८||

अर्जुनोऽहं महाराज व्यक्तं ते श्रोत्रमागतः |

भीमादवरजः पार्थो यमाभ्यां चापि पूर्वजः ||९||

उषिताः स्म महाराज सुखं तव निवेशने |

अज्ञातवासमुषिता गर्भवास इव प्रजाः ||१०||

वैशम्पायन उवाच||

यदार्जुनेन ते वीराः कथिताः पञ्च पाण्डवाः |

तदार्जुनस्य वैराटिः कथयामास विक्रमम् ||११||

अयं स द्विषतां मध्ये मृगाणामिव केसरी |

अचरद्रथवृन्देषु निघ्नंस्तेषां वरान्वरान् ||१२||

अनेन विद्धो मातङ्गो महानेकेषुणा हतः |

हिरण्यकक्ष्यः सङ्ग्रामे दन्ताभ्यामगमन्महीम् ||१३||

अनेन विजिता गावो जिताश्च कुरवो युधि |

अस्य शङ्खप्रणादेन कर्णौ मे बधिरीकृतौ ||१४||

तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मत्स्यराजः प्रतापवान् |

उत्तरं प्रत्युवाचेदमभिपन्नो युधिष्ठिरे ||१५||

प्रसादनं पाण्डवस्य प्राप्तकालं हि रोचये |

उत्तरां च प्रयच्छामि पार्थाय यदि ते मतम् ||१६||

उत्तर उवाच||

अर्च्याः पूज्याश्च मान्याश्च प्राप्तकालं च मे मतम् |

पूज्यन्तां पूजनार्हाश्च महाभागाश्च पाण्डवाः ||१७||

विराट उवाच||

अहं खल्वपि सङ्ग्रामे शत्रूणां वशमागतः |

मोक्षितो भीमसेनेन गावश्च विजितास्तथा ||१८||

एतेषां बाहुवीर्येण यदस्माकं जयो मृधे |

वयं सर्वे सहामात्याः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||१९||

प्रसादयामो भद्रं ते सानुजं पाण्डवर्षभम् ||१९||

यदस्माभिरजानद्भिः किञ्चिदुक्तो नराधिपः |

क्षन्तुमर्हति तत्सर्वं धर्मात्मा ह्येष पाण्डवः ||२०||

वैशम्पायन उवाच||

ततो विराटः परमाभितुष्टः; समेत्य राज्ञा समयं चकार |

राज्यं च सर्वं विससर्ज तस्मै; सदण्डकोशं सपुरं महात्मा ||२१||

पाण्डवांश्च ततः सर्वान्मत्स्यराजः प्रतापवान् |

धनञ्जयं पुरस्कृत्य दिष्ट्या दिष्ट्येति चाब्रवीत् ||२२||

समुपाघ्राय मूर्धानं संश्लिष्य च पुनः पुनः |

युधिष्ठिरं च भीमं च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||२३||

नातृप्यद्दर्शने तेषां विराटो वाहिनीपतिः |

सम्प्रीयमाणो राजानं युधिष्ठिरमथाब्रवीत् ||२४||

दिष्ट्या भवन्तः सम्प्राप्ताः सर्वे कुशलिनो वनात् |

दिष्ट्या च पारितं कृच्छ्रमज्ञातं वै दुरात्मभिः ||२५||

इदं च राज्यं नः पार्था यच्चान्यद्वसु किञ्चन |

प्रतिगृह्णन्तु तत्सर्वं कौन्तेया अविशङ्कया ||२६||

उत्तरां प्रतिगृह्णातु सव्यसाची धनञ्जयः |

अयं ह्यौपयिको भर्ता तस्याः पुरुषसत्तमः ||२७||

एवमुक्तो धर्मराजः पार्थमैक्षद्धनञ्जयम् |

ईक्षितश्चार्जुनो भ्रात्रा मत्स्यं वचनमब्रवीत् ||२८||

प्रतिगृह्णाम्यहं राजन्स्नुषां दुहितरं तव |

युक्तश्चावां हि सम्बन्धो मत्स्यभारतसत्तमौ ||२९||

                  ६७

विराट उवाच||

किमर्थं पाण्डवश्रेष्ठ भार्यां दुहितरं मम |

प्रतिग्रहीतुं नेमां त्वं मया दत्तामिहेच्छसि ||१||

अर्जुन उवाच||

अन्तःपुरेऽहमुषितः सदा पश्यन्सुतां तव |

रहस्यं च प्रकाशं च विश्वस्ता पितृवन्मयि ||२||

प्रियो बहुमतश्चाहं नर्तको गीतकोविदः |

आचार्यवच्च मां नित्यं मन्यते दुहिता तव ||३||

वयःस्थया तया राजन्सह संवत्सरोषितः |

अतिशङ्का भवेत्स्थाने तव लोकस्य चाभिभो ||४||

तस्मान्निमन्त्रये त्वाहं दुहितुः पृथिवीपते |

शुद्धो जितेन्द्रियो दान्तस्तस्याः शुद्धिः कृता मया ||५||

स्नुषाया दुहितुर्वापि पुत्रे चात्मनि वा पुनः |

अत्र शङ्कां न पश्यामि तेन शुद्धिर्भविष्यति ||६||

अभिषङ्गादहं भीतो मिथ्याचारात्परन्तप |

स्नुषार्थमुत्तरां राजन्प्रतिगृह्णामि ते सुताम् ||७||

स्वस्रीयो वासुदेवस्य साक्षाद्देवशिशुर्यथा |

दयितश्चक्रहस्तस्य बाल एवास्त्रकोविदः ||८||

अभिमन्युर्महाबाहुः पुत्रो मम विशां पते |

जामाता तव युक्तो वै भर्ता च दुहितुस्तव ||९||

विराट उवाच||

उपपन्नं कुरुश्रेष्ठे कुन्तीपुत्रे धनञ्जये |

य एवं धर्मनित्यश्च जातज्ञानश्च पाण्डवः ||१०||

यत्कृत्यं मन्यसे पार्थ क्रियतां तदनन्तरम् |

सर्वे कामाः समृद्धा मे सम्बन्धी यस्य मेऽर्जुनः ||११||

वैशम्पायन उवाच||

एवं ब्रुवति राजेन्द्रे कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |

अन्वजानात्स संयोगं समये मत्स्यपार्थयोः ||१२||

ततो मित्रेषु सर्वेषु वासुदेवे च भारत |

प्रेषयामास कौन्तेयो विराटश्च महीपतिः ||१३||

ततस्त्रयोदशे वर्षे निवृत्ते पञ्च पाण्डवाः |

उपप्लव्ये विराटस्य समपद्यन्त सर्वशः ||१४||

तस्मिन्वसंश्च बीभत्सुरानिनाय जनार्दनम् |

आनर्तेभ्योऽपि दाशार्हानभिमन्युं च पाण्डवः ||१५||

काशिराजश्च शैब्यश्च प्रीयमाणौ युधिष्ठिरे |

अक्षौहिणीभ्यां सहितावागतौ पृथिवीपते ||१६||

अक्षौहिण्या च तेजस्वी यज्ञसेनो महाबलः |

द्रौपद्याश्च सुता वीराः शिखण्डी चापराजितः ||१७||

धृष्टद्युम्नश्च दुर्धर्षः सर्वशस्त्रभृतां वरः |

समस्ताक्षौहिणीपाला यज्वानो भूरिदक्षिणाः ||१८||

सर्वे शस्त्रास्त्रसम्पन्नाः सर्वे शूरास्तनुत्यजः ||१८||

तानागतानभिप्रेक्ष्य मत्स्यो धर्मभृतां वरः |

प्रीतोऽभवद्दुहितरं दत्त्वा तामभिमन्यवे ||१९||

ततः प्रत्युपयातेषु पार्थिवेषु ततस्ततः |

तत्रागमद्वासुदेवो वनमाली हलायुधः ||२०||

कृतवर्मा च हार्दिक्यो युयुधानश्च सात्यकिः ||२०||

अनाधृष्टिस्तथाक्रूरः साम्बो निशठ एव च |

अभिमन्युमुपादाय सह मात्रा परन्तपाः ||२१||

इन्द्रसेनादयश्चैव रथैस्तैः सुसमाहितैः |

आययुः सहिताः सर्वे परिसंवत्सरोषिताः ||२२||

दश नागसहस्राणि हयानां च शतायुतम् |

रथानामर्बुदं पूर्णं निखर्वं च पदातिनाम् ||२३||

वृष्ण्यन्धकाश्च बहवो भोजाश्च परमौजसः |

अन्वयुर्वृष्णिशार्दूलं वासुदेवं महाद्युतिम् ||२४||

पारिबर्हं ददौ कृष्णः पाण्डवानां महात्मनाम् |

स्त्रियो रत्नानि वासांसि पृथक्पृथगनेकशः ||२५||

ततो विवाहो विधिवद्ववृते मत्स्यपार्थयोः ||२५||

ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च गोमुखाडम्बरास्तथा |

पार्थैः संयुज्यमानस्य नेदुर्मत्स्यस्य वेश्मनि ||२६||

उच्चावचान्मृगाञ्जघ्नुर्मेध्यांश्च शतशः पशून् |

सुरामैरेयपानानि प्रभूतान्यभ्यहारयन् ||२७||

गायनाख्यानशीलाश्च नटा वैतालिकास्तथा |

स्तुवन्तस्तानुपातिष्ठन्सूताश्च सह मागधैः ||२८||

सुदेष्णां च पुरस्कृत्य मत्स्यानां च वरस्त्रियः |

आजग्मुश्चारुसर्वाङ्ग्यः सुमृष्टमणिकुण्डलाः ||२९||

वर्णोपपन्नास्ता नार्यो रूपवत्यः स्वलङ्कृताः |

सर्वाश्चाभ्यभवत्कृष्णा रूपेण यशसा श्रिया ||३०||

परिवार्योत्तरां तास्तु राजपुत्रीमलङ्कृताम् |

सुतामिव महेन्द्रस्य पुरस्कृत्योपतस्थिरे ||३१||

तां प्रत्यगृह्णात्कौन्तेयः सुतस्यार्थे धनञ्जयः |

सौभद्रस्यानवद्याङ्गीं विराटतनयां तदा ||३२||

तत्रातिष्ठन्महाराजो रूपमिन्द्रस्य धारयन् |

स्नुषां तां प्रतिजग्राह कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||३३||

प्रतिगृह्य च तां पार्थः पुरस्कृत्य जनार्दनम् |

विवाहं कारयामास सौभद्रस्य महात्मनः ||३४||

तस्मै सप्त सहस्राणि हयानां वातरंहसाम् |

द्वे च नागशते मुख्ये प्रादाद्बहु धनं तदा ||३५||

कृते विवाहे तु तदा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |

ब्राह्मणेभ्यो ददौ वित्तं यदुपाहरदच्युतः ||३६||

गोसहस्राणि रत्नानि वस्त्राणि विविधानि च |

भूषणानि च मुख्यानि यानानि शयनानि च ||३७||

तन्महोत्सवसङ्काशं हृष्टपुष्टजनावृतम् |

नगरं मत्स्यराजस्य शुशुभे भरतर्षभ ||३८||