दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः स दृश्यभ्यन्तरो ह्यजः।

दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः स दृश्यभ्यन्तरो ह्यजः। प्राणो ह्यमानः शुभ्रो ह्यक्षत्रत् परतः परः ॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः स बाह्यभ्यन्तरो ह्यजः | अप्राणो ह्यमानः शुभ्रो ह्यक्षरात् परतः परः ||

॥अन्वयः ॥

दिव्यः अमृतः अजः शुभ्रः पुरुषः सबाभ्यन्तरः हि हि अप्राणः आमनाः सः अक्षरात् परतः ह॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

दिव्यः अमृतः अजः शुभ्रः पुरूषः सभायाभ्यन्तरः हि हि अपराः अमानः (सः) अक्षरात् परतः हा ||

॥ सुदुदिनिभाष्यम् - गोपालानन्दस्वामीचितम् ॥

इमामाशयमनवगच्छतो मंदस्यानेन दृष्टान्तेनापाततः प्रत्यमानार्थन्तरं निरस्यान्नः - दिव्यो ह्यमूर्त इति।

दिव्यो ह्यमूर्त: पुरुष: स लुभाभ्यन्तरो ह्यज:।

प्राणो ह्यमानः शुभ्रो ह्यक्षरात्परतः परः 2॥

यदिमे भव विस्फुलिङ्गा इव पावकादक्षरात्सरूपाः सहस्रषाः प्रादुर्भूतस्थर्हि वैधादिभ्यो न भेदोऽऽक्षरस्य विस्फुलिङ्गादिव पावकस्येति न मषव्यम्, स ह्यक्षरातत्परतः परः - यद्वियादादेर्वकारस्यस्य सर्वस्य मूलमक्षरं प्रधानं ततः परः, यच्च ततः परं जीवतत्त्वं ततोऽपि परः - भिन्नः। तत्र प्रधानादन्यत्वे लिंगं दिव्यो ह्यमूर्त अन्य। स हि दिव्यः - द्योतनगुणवान्। यद्यं ज्ञानात्मा स्वयं विद्योते तत् एवायं जदात्प्रधानादन्यः। अपराश्च प्रधानं तु भवति पृथिव्यादिरूपेण मूर्तम्, अयं तु न जातु तथा, अपरिच्छिन्नस्वरूपो ह्ययम्। पुरुषश्च - प्रधानं हि वपुरात्मना परिणतं पुरिष्यते, अयं तु पुरी तस्यामन्त्रात्मया शेते। बाह्याभ्यन्तरश्च - बहिरन्तश्च सर्व व्याप्य वर्तमानः, प्रधानं त्वस्मात्परिमितं व्याप्तेतेन। अजश्च प्रधानं तु महदाद्यात्मना स्वरूपतो जनिमत्। जीवतत्त्वात्परत्वे लिंगमुच्यते - प्राप्राण अन्य। जीवो ह्यनादिकर्मणा गुणमयेनावृतो रजसा धूसरः, अयं तु न तथा, शुभ्रः सर्वदा - अत एव प्राणेन मनसा चावयः, स हि ताभ्यमितस्तत् आकृष्यते ॥2॥

॥ आंगल-अर्थः ॥

वह दिव्य, निराकार आत्मा, वह बाह्य भी है, आंतरिक भी है, वह अजन्मा भी है; वह जीवन से परे है, मन से परे है, प्रकाशमान है, अपरिवर्तन से परे परम है।

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वह दिव्य अमूर्त 'पुरुष', बाह्य और अंतर (सत्य) है और वह 'अज' है; वह प्राणों से परे (अप्राण) एवं मन से परे (अमन) है, वह शुभ्र ज्योतिर्मय एवं अक्षर से भी परे 'परमात्मतत्त्व' है।

॥ ॥

दिव्यः - दिव्यः - परमात्मा

अमृतः - अमृतः - निराकार

अजः - अजः - अजन्मा

शुभ्रः - शुभ्रः - अजन्मा

पुरुषः - पुरुषः - आत्मा

सबाभ्यभ्यन्तरः - सबाभ्यभ्यन्तरः - बाहर और अन्दर

अप्राणः - अपराणः - जीवन से परे

आमनाः - अमानः - मन से परे

अक्षरात् परतः - अक्षरात् परतः - अपरिवर्तनीय से परे सर्वोच्च

ह - हा - सचमुच

॥ अथ उपनिषद् ॥