एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो

MKP मार्च 19, 2025

एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो यस्मिन्‌ प्राणः पञ्चधा संविवेश। प्राणैश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानां यस्मिन्‌ विशुद्धे विभवत्येष आत्मा ॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eṣo'ṇurātmā cetasā veditavyo yasmin prāṇaḥ pañcadhā saṁviveśa | prāṇaiścittaṁ sarvamotaṁ prajānāṁ yasmin viśuddhe vibhavatyeṣa ātmā ||

॥ अन्वयः ॥

एषः अणुः आत्मा चेतसा तस्मिन् शरीरे वेदितव्यः यस्मिन् प्राणः पञ्चधा संविवेश। प्राणैः प्रजानाम् सर्वं चित्तम् ओतं यस्मिन् विशुद्धे एषः आत्मा विभवति ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

eṣaḥ aṇuḥ ātmā cetasā ( tasmin śarīre ) veditavyaḥ yasmin prāṇaḥ pañcadhā saṁviveśa| prāṇaiḥ prajānām sarvaṁ cittam otaṁ yasmin viśuddhe eṣaḥ ātmā vibhavati ||

॥ सुबोधिनीभाष्यम् - गोपालानन्दस्वामिरचितम् ॥

[ जीवात्मस्वरूपनिरूपणम् ]

इदमिह निष्पन्नम्, परमात्मसाक्षात्कारो ध्यानेन, ध्यानयोग्यता च ज्ञानप्रसादेनेति, ज्ञानप्रसाद एव परमात्मसाक्षात्कारे निदानमिति, इदमेव पुनर्विविच्यते - एषोऽणुरिति ।

एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो यस्मिन्प्राणः पञ्चधा संविवेश । प्राणैश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानां यस्मिन्विशुद्धे विभवत्येष आत्मा ॥९॥

सहजमपि ज्ञानं कलुषं भवति केन ? अनात्मन्यात्माभिमानेन । तत्र केषाञ्चिदिन्द्रिये केषाञ्चित्प्राणे केषाञ्चिन्मनसि चात्माभिमानः । तेन तेनाभिमानेन तथा तथा सङ्कल्पः कामः क्रोधस्ततश्चान्ततो ज्ञाने सर्वतः कालुष्यम् । तत्तेभ्यो विलक्षणमविषमं सर्वत्र योनौ परमात्मशेषतैकवेषमात्मनः स्वरूपं यदाऽसाववलोकयेत्, कालुष्यमूलस्याभिमानस्यापगमेन ज्ञाननैर्मल्यं, तेन च परमात्म ध्यानयोग्यता चेतसस्ततो ध्यानं, तेन तस्य साक्षात्कारः स्यात् । तस्मात्प्रथममेषोऽणुरात्मा जीवश्चेतसा विवेकशीलेन वेदितव्यः । यस्मिन् - जीवे प्राण: पञ्चधा संविवेशोपकरणतया । यस्मिन्प्रजानां प्राणैः चक्षुरादिभिरिन्द्रियैः सह सर्वं चित्तमोतम् सम्बद्धमुपकरणतया । यद्यपि चित्तमेकमेवैकस्य, तथापि वृत्तिभेदाद्बहुत्वमभिप्रेत्य सर्वमित्युक्तिः । प्रत्येकमेकस्मिन्नेकं सम्बद्धमिति वाऽऽशयः । अणुरिति निर्देशात्स्थूलाच्छरीराद्वैलक्षण्यं व्यज्यते । प्राणादीनामुपकरणतया सम्बन्धाभि- धानात्तेभ्योऽपि वैलक्षण्यं ज्ञापितम् । एवं विलक्षणस्यात्मनो जीवस्य स्वरूपं प्रथमतो वेदितव्यम् । यस्मिन्स्वात्मनि विशुद्धे - देहादिभ्यो विशोधिते, विजातीयतया यथावस्थितवेषेणावलोकिते एष आत्मा बृहत्त्वादिधर्मविशिष्टतयाऽव्यवहितमन्त्र उक्तः परमात्मा, विभवति प्रकाशते । - चेतसो ध्यानयोग्यतासम्पत्त्या ध्यानद्वारा साक्षात्कारपथगो भवतीति यावत् ।

यद्वा - पञ्चधाऽवस्थितो जीवोपकरणभूतः प्राणोऽपि यस्मिन्नेव संविवेश यस्मिन्नेव प्रतिष्ठितः । प्रजानां चित्तं प्राणैरिन्द्रियैः सह यस्मिन्नेवौतम् यच्चान्यत्सर्वं यस्मिन्नेवतं, स सर्वस्य प्रतिष्ठाभूत एषोऽणुरात्मा सर्वतः सूक्ष्मः परमात्मा चेतसा वेदितव्यः । ननु चेतसा कथमस्य वेदनं ? तद्धि प्रतिक्षणसमुन्मिषत्सङ्कल्पसहस्रसङ्कुलमित्यत्राह - यस्मिन्विशुद्धे विभवत्येष आत्मा - एष परमात्मा यस्मिन्विशुद्धे निर्मले सति विभवति - विशेषत: प्रकाशते, साक्षात्कारगोचरो भवति, तेन विमलेन चेतसा वेदितव्य इति पूर्वेण सम्बन्धः ॥९॥

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This Self is subtle and has to be known by a thought-mind into which the life-force has made its fivefold entry: all the conscious heart of creatures is shot through and inwoven with the currents of the life-force and only when it is purified can this Self manifest its power.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह 'आत्मा' अणुवत् सूक्ष्म है तथा इसे विचारात्मक मन (चित्त) के द्वारा जाना जाता है जिसमें प्राण ने पञ्चविध प्रवेश किया हैː प्राणियों का सचेतन मन (चित्त) प्राणों से ओत-प्रोत है जिसके विशुद्ध हो जाने पर ही यह 'आत्मा' अपनी शक्ति को अभिव्यक्त कर सकती है।८

॥ शब्दावली ॥

एषः आत्मा - eṣaḥ ātmā - this Self

अणुः - aṇuḥ - is subtle

चेतसा - cetasā - by a thought-mind

वेदितव्यः - veditavyaḥ - has to be known

यस्मिन् - yasmin - into which

प्राणः - prāṇaḥ - the life-force

पञ्चधा संविवेश - pañcadhā saṁviveśa - has made its fivefold entry

प्राणैः - prāṇaiḥ - with the currents of the life-force

प्रजानाम् - prajānām - of creatures

सर्वम् चित्तम् - sarvam cittam - all the conscious heart

ओतम् - otam - is shot through and inwoven