॥ अथ उपनिषद् >मुंडकोपनिषद् >
प्रथमो मुण्डकः>प्रथमः खंडः
ब्रह्मा देवानां प्रथमः संभुव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोपता। स ब्रह्मविद्या सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्र: ॥
विस्तार :>>>
अथर्वणे यं प्रवदेत ब्रह्माथर्व तं पुरोवाचाङ्गिरे ब्रह्मविद्याम्।। स भारद्वाजाय सत्यवाहय प्राह चार्जोऽङगिरसे पर्वम्॥
विस्तार :>>>
शौनको ह वै महाश्लोऽङगिरसं विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ। कस्मिन् नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवति ॥
विस्तार :>>>
तस्मै स होवाच - - द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म यद् ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च ॥
विवरण: >>>
तत्रपरा ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्षा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति। अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ॥
विवरण: >>>
यत् तदृश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुःश्रोत्रं तदपाणिपादम्। नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तद्वयं यद् भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः ॥
विवरण: >>>
यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः संभवन्ति। यथा सतः पुरूषात् केशलोमनि तथाऽक्षरात् दुर्लभतः विश्वम्॥
विवरण: >>>
तपसा चीयते ब्रह्म ततोऽन्नमभिजायते। अनात् प्राणो मनः सत्यं लोकः कर्मसु चामृतम् ॥
विवरण: >>>
यः सर्वज्ञः सर्वविद् यस्य ज्ञानमयं तपः। तस्मादेतद् ब्रह्म नाम रूपमन्नं च जायते ॥
विस्तार :>>>
मुंडकोपनिषद्>प्रथमो मुंडकः>द्वितीयः खंडः
तदेतत् सत्यं मंत्रेषु कर्माणि कवयो यान्यपश्यंस्तानि त्रेतायां बहुधा संततानि। तन्यचरथ नियतं सत्यकामा एष वः पन्थाः सुकृतस्य लोके ॥
विस्तार :>>>
यदा लेलयते ह्यर्चिः समिद्धे हव्यवाहने। तदज्यभगवंतरेणाहुतिः प्रतिपदायेत्॥
विस्तार :>>>
यस्याग्निहोत्रमदर्शमपौर्णमास-मचतुर्मास्यमनागरायण्मतिवर्जितं च। अहुतमवैश्वदेवमविधिना हुत-मासप्तमांस्तस्य लोकान् हिनस्ति ॥
विस्तार :>>>
काली कराली च मनस्वा च सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा। स्फुलिङ्गिनी विश्वरुचि च देवी लीलियमना इति सप्त जिह्वाः ॥
विस्तार :>>>
एतेषु यश्चत्रते ब्रजमानेषु यथाकालं च्युतयो ह्यददायन।। तं नयनत्येतः सूर्यस्य रश्मयो यत्र देवानां पतिरेकोऽधिवासः ॥
विस्तार :>>>
एहयेहिति तमहुतयः सुवर्चसः सूर्यस्य रश्मीभिर्यजमानं वहन्ति। प्रियं वाचमभिवदन्त्योऽर्चयन्त्य एष वः पुण्यः सुक्रोतो ब्रह्मलोकः ॥
विस्तार :>>>
प्लवा ह्येते अदृधा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं येषु कर्म। एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढ़ा जरामृत्युं ते पुनरेवापि यन्त्ति ॥
विस्तार :>>>
अविद्यमन्त्रे वर्तमानः स्वयं धीराः पण्डितं मन्यदमनाः। जङ्घन्यामानाः परियन्ति मूढ़ा अन्धेनैव नियमाणा यथान्धाः ॥
विस्तार :>>>
अविद्यायां बहुधा वर्तमान वयं कृतार्थ इत्यभिमन्ति बालाः। यत् कर्मणो न प्रवेदयन्ति रागात् तेनातुराः क्षणलोकश्च्यवन्ते ॥
विवरण: >>>
इष्टापूर्तं मन्यमाना वृद्धं नान्यच्छ्रेयो वेदयन्ते प्रमुधाः। नाकस्य पृष्ठे ते सुकृतेऽनुभूत्वेमं लोकं हीनतरं वा विष्ण्ति ॥
विस्तार :>>>
तपःश्रद्धे ये ह्युपवसन्त्यरण्ये शान्ता विद्वानो भैक्ष्यचर्यं चरन्तः। सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति यत्रामृतः स पुरुषो ह्यव्ययात्मा॥
विस्तार :>>>
परिक्ष्य लोकान् कर्मचितान् ब्राह्मणो निर्वेदमयन्नस्त्यकृतः कृतेन। तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिग्च्छेत् समित्पणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम् ॥
विस्तार :>>>
तस्मै स विद्वान्पासनाय सम्यकत् प्रशांतचित्तय शमन्वितय। येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाच तं तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम् ॥
विस्तार :>>>
मुंडकोपनिषद्>द्वितीयो मुंडकः>प्रथमः खंड
तदेत् सत्यं यथा सुदीप्तात् पावकाद् विस्फुल्लिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः। तत्क्षराद् भिन्नाः सोम्य भवः प्रजायन्ते तत्र चैवापि यन्ति ॥
विस्तार :>>>
दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः स दृश्यभ्यन्तरो ह्यजः। प्राणो ह्यमानः शुभ्रो ह्यक्षत्रात् परतः परः ॥
विस्तार :>>>
एतस्माज्ज्यते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च। खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ॥
विवरण: >>>
अग्निमूर्धा चक्षुषि चन्द्रसूर्यौ दिशाः श्रोत्रे वाग्वृताश्च वेदाः। वायुः प्राणो हृदयं विश्वमस्य पद्भ्यां पृथिवी ह्येष सर्वभूतान्तरात्मा॥
विस्तार :>>>
तस्मादग्निः समिधो यस्य सूर्यः सोमातत् पर्जन्य ओषधयः पृथिव्याम्। पुमान रेतः सिञ्चति योषितान् भविः प्रजाः पुरूषात् संप्रसुताः ॥
विस्तार :>>>
तस्मादृचः सम यजुन्शि दिगम् यज्ञश्च सर्वे क्रतवो दक्षिणाश्च। संवत्सरश्च यजमानश्च लोकाः सोमो यत्र पवते यत्र सूर्यः ॥
व्याख्या :>>>
तस्माच्च देवा बहुधा संप्रसुताः साध्य मनुष्याः पश्वो वयांसि। प्राणापानौ वृहियौ तपश्च श्रद्धा सत्यं ब्रह्मचर्यं विधिश्च ॥
व्याख्या :>>>
सप्त प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात् सप्तार्चिषः समिधाः सप्त होमः। सप्त इमे लोका येषु चरणन्ति प्राण गुलाशय निहिताः सप्त सप्त ॥
व्याख्या :>>>
मूलतः समुद्रा गिर्यश्च सर्वेऽसमात् सिन्दन्ते सिंहुः सर्वरूपाः। अतश्च सर्व ओषधयो रसाश्च येनैष भूतस्तिष्ठते ह्यन्तरात्मा॥
व्याख्या :>>>
पुरुष एवेदं विश्वं कर्म तपो ब्रह्म परमार्थम्। एतद्यो वेद निहितं गुलायां सोऽविद्याग्रन्तिं विकीरतिह सोम्य॥
व्याख्या :>>>
मुंडकोपनिषद् > द्वितीयो मुंडकः > द्वितीय खंड
अविवः सन्निहितं गुलाचरं नाम महत् पद्मात्रेत् समर्पितम्। एजत् प्रणन्निमिशश्च यदेत्ज्जनाथ सदस-द्वारेण्यं परं विज्ञानद्यदृष्टं प्रजानाम ॥
यदर्चिमद्यदनुभ्योऽनु च स्मिंल्लोका निहित यदा लोकिनश्च। तदेतदक्षरं ब्रह्म स प्राणस्तदु वाङ् मनः तदेतत् सत्यं तदमृतं तद् वेद्धव्यं सोम्य विद्धि ॥
धनुर्गृहीत्वौपनिषदं महास्त्रं शरं ह्युपासनिसितं संयमित। आयम्य तद् भावगतेन चेतसा लक्ष्यं तदेवाक्षरं सोम्य विद्धि ॥
प्रणवो धनुः श्रो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते। अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत तन्मयो भवेत् ॥
यस्मिन द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणैश्च सर्वैः। तमेवैकं जानथ आत्मानमन्य वाचो विमुञ्चथामृतस्यैष सेतुः ॥
अरा इव रथनाभौ संहता यत्र नाद्यः स एशोऽन्तश्चरते बहुधा जायमानः। ओमितयेवं ध्यायथ आत्मानं स्वस्ति वः पराय तमसः प्रस्तात् ॥
यः सर्वज्ञः सर्वविद्या यस्यैष महिमा भुवि। दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योमन्यात्मा प्रतिष्ठितः ॥
मनोमयः प्राणशरीरनेता प्रतिष्ठितोऽन्ने हृदयं सन्निधाय। तद्विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा आनंदरूपममृतं यद्विभाति ॥
भिद्यते हृदयग्रंथिश्चिद्यन्ते सर्वसंशयः। क्षण्यन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन दृष्टे परवरे ॥
हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म निष्कलम्। तच्छुभ्रं ज्योतिषं ज्योतिषं यदात्मविदो विदुः ॥
न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमाइलेक्ट्रो भन्ति कुतोऽयमग्निः। तमेव भन्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥
ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्ताद् ब्रह्म पश्चद् ब्रह्म दक्षिणाश्चोत्तेन। अधश्चोर्ध्वं च प्रसृतं ब्रह्मैवेदं विश्वमिदं वरिष्ठम् ॥
॥ अथ उपनिषद् ॥
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
0 टिप्पणियाँ
If you have any Misunderstanding Please let me know