अथ उपनिषद् ॥>प्रश्नोपनिषद्>

॥ अथ उपनिषद् ॥>प्रश्नोपनिषद्>प्रथमः प्रश्नः

ॐ नमः परमात्मने। हरिः ॐ॥

सुकेशा च भारद्वाजः शब्यश्च सत्यकामः सूर्यायनि च गार्ग्यः कौशलश्चश्वलायनो भास्करो वैदर्भिः क बंधादि कात्यायनस्ते हते ब्रह्मपरा ब्रह्मनितारः परं ब्राह्मणवेषमनाः एष ह वै तत्सर्वं वक्ष्यतिति ते हवित्पानयो भगवन्तं पिप्पलादमुसन्नाः ॥

विस्तार :

तंऽ ह स ऋषिरुवाच भूय एव तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धाया संवत्सरं संवत्स्यथ यथाकामं प्रश्नात् पृच्छत् यदि विद्यास्यामः सर्वं ह वो वक्षम् इति ॥

विस्तार :

अथ कबन्धदि कात्यायन उपेत्य पप्रच्छ भगवान कुतो ह वा इमाः प्रजाः प्रजायन्त इति ॥

विस्तार :

तस्मै स होवाच -- - प्रजाकामो वै प्रजापतिः स तपोऽतपयत् स तपस्तप्त्वा समित्रमुत्पादयते।

रयिं च प्राणञ्चेति एतौ मे बहुधा प्रजाः करिष्यत् इति ॥

विस्तार :

आदित्यो ह वै प्राणो रयिरेव चन्द्रमाः रयिर्वा एतत् सर्वं यन्मूर्तं चामूर्तं च तस्मान्मूर्तिरेव रयिः ॥

विस्तार :

अथादित्य उदयं यत् प्राचीं दिशं प्रविशति तेन प्राच्यन् प्राणान् रामु सन्निधत्ते।

यद्ददक्षिणां यत् प्रतिचिं यदुदिचिन् यद्धो यदुर्ध्वं यदन्तरा दिशो यत्सर्वं प्रकाशयति तेन सर्वान् प्राणां रमतु सन्निधत्ते ॥

व्याख्या -

स एष वैश्वानरो विश्वरूपः प्राणोऽग्निरुदयते।

तदेतद् ऋचाऽभयुक्तम् ॥

विस्तार :

विश्वरूपं हरिणं जातवेदसं परायणं ज्योतिरेकं तपन्तम।।

सहस्त्रार्स्मिः शतधा वर्तमानः प्राणः प्रजानामुद्येष सूर्यः ॥

व्याख्या:

संवत्सरो वै प्रजापतिः स्तस्यायने दक्षिणाञ्चकोटं च।

तद्ये ह वै तदिष्टपूर्ते कृतमित्युपासते ते चन्द्रमामेव लोकमभिजायन्ते त एव पुनरावर्तन्ते।

तस्मादेत ऋषयः प्रजाकामा दक्षिणं प्रतिपद्यन्ते। एष ह वै रायर्यः पितृयाणः ॥

विस्तार :

अथोत्तेन तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धाया विध्यात्मनमनविष्यादित्यमभिजायन्ते।

एतद्वै प्राणायतनमेतदमृतमभ्यमेतत् परायणमेतस्मान्न पुनरावर्तन इत्येष निरोधः। तदेष श्लोकः ॥

विस्तार :

पंचपादं पितरं द्वादशाकृतिं दिव आहुः परे अर्धे पुरीषींम्।

अथेमे अन्य उ परे विचक्षणं सप्तचक्रे षडर अहुर्पितमिति ॥

व्याख्या:

मासो वै प्रजापतिस्तस्य कृष्णपक्ष एव रयिः शुक्लः प्राणस्तसमादेत ऋषयः शुक्ल इष्टं कुर्वन्तितर इतरस्मिन्॥

विस्तार :

अहोरात्रो वै प्रजापतिस्तस्याहरेव प्राणो रात्रिरेव रयिः।

प्राणं वा एते प्रस्कन्दन्ति ये दिवा रत्या संयुज्यन्ते ब्रह्मचर्यमेव तद्यद्रत्रौ रत्या संयुज्यन्ते ॥

विस्तार :

अन्नं वैजपतिजत्तो ह वै तद्रेतस्तसमादिमाः प्रजायन्त इति ॥

विस्तार :

तद्ये ह वै तत्प्रजापतिव्रतं चरन्ति ते मिथुनमुत्पद्यन्ते।

तेषामेवैष ब्रह्मलोको येषां तपो ब्रह्मचर्यं येषु सत्यं प्रतिष्ठितम् ॥

विस्तार :

तेषामसौ विरजो ब्रह्मलोको न येषु जिहमानृतं न माया चेति ॥

विस्तार :

॥ अथ उपनिषद् ॥

प्रश्नोपनिषद्द्वितीयः प्रश्नः

अथ हनानं भगवतो वैदर्भिः पप्रच्छ।

वन्नृ कात्येव देवाः प्रजां विवाहन्ते कतर एतत्प्रकाशयन्ते कः पुनर्रेषां भगवद वरिष्ठः इति ॥

विस्तार :

तस्मै स होवाचाकाशो ह वा एष देवो वायुराग्निर्पः पृथिवी वामनश्चक्षुः श्रोत्रं च।

ते प्रकाश्याभिवदन्ति वयमेतद्भनमवस्ताभ्य विद्यामः ॥

विस्तार :

तानवृद्ध वृद्धः प्राण उवाच।

मा मोहमापद्यथ अहमेवैतत्पञ्चधात्मानं प्रविभज्यैतदबनमवस्ताभ्य व्यापारयामिति तेऽश्रद्धाधाना बभूवुः ॥

विस्तार :

सोऽभिमाननादूर्ध्वमुत्क्रमात् इव तस्मिन्नुतक्रमत्यतेत्रे सर्व एवोत्क्रमन्ते तस्मिञ्च प्रतिष्ठामाने सर्व एव प्रतिष्ठाते।

तद्यथा मक्षिका मधुकंमुत्क्रमन्तं सर्व एवोत्क्रमंते तस्मिश्श्च प्रतिष्ठामानेराज सर्व एव प्रतिष्ठान्त एवं वामनश्चक्षुः श्रोत्रं च ते प्रीताः प्राणं स्तुन्वन्ति॥

विस्तार :

एशोऽग्निस्तपत्येष सूर्य एष पर्जन्यो मेघवनेश वायुः।

एष पृथिवी रायदेवः सदसच्चामृतं च यत् ॥

विस्तार :

अरा इव रथनाभौ प्राणे सर्वं प्रतिष्ठितम्।

ऋचो यजुषि सामानि यज्ञः क्षत्रियं ब्रह्म च ॥

विस्तार :

प्रजापतिश्चरसि गर्भे त्वमेव प्रतिजायसे।

तुभ्यं प्राण प्रजास्त्विमा बलिं हरन्ति यः प्राणैः प्रतितिष्ठसि ॥

विस्तार :

देवानामसि वह्नितमः पितृणां प्रथमा स्वधा।

ऋषिणां चरितं सत्यमथर्वाङ्गिरसामसि ॥

विस्तार :

इन्द्रस्त्वं प्राण तेजसा रुद्रोऽसि परिरक्षिता।

त्वमन्तरिक्षे चरसि सूर्यस्त्वं ज्योतिषं पतिः ॥

विस्तार :

यदा त्वमभिवर्षस्यथेमाः प्राण ते प्रजाः।

सुखदरूपस्थान्ति कामयान्नं भविष्यतिति ॥

विस्तार :

व्रत्यस्त्वं प्राणानर्कता विश्वस्य शतपतिः।

व्यामद्यस्य दातारः पिता त्वं मातरिश्वा नः ॥

विस्तार :

या ते तनूर्वाचि प्रतिष्ठिता या श्रोत्रे या च चक्षुषि।

या च मनसि संतता शिवं तं कुरु मोत्क्रमीः ॥

विस्तार :

प्राणस्येदं वशे सर्वं त्रिदिवे यत् प्रतिष्ठितम्।

मातेव पुत्रान राक्षसस्व श्रीश्च प्रज्ञां च विधेय न इति ॥

व्याख्या:

॥ अथ उपनिषद् ॥

प्रश्नोपनिषद्

तृतीयः प्रश्नः

अथ हनानं कौशल्यश्चश्लायनः पप्रच्छ।

भगवान कुत एष प्राणो जायते कथमैत्यस्मिन्शरीर आत्मानं वा प्रविभज्य कथं प्रतिष्ठितते केनोत्रक्रमते कथं दृश्यमाभिधते कथमध्यआत्ममिति ॥

विस्तार :

तस्मै स होवाचतिप्रश्न पृच्छसि ब्रह्मिष्ठोऽसीति तस्मात्तेऽहं ब्रवीमि ॥

: ... :

आत्मन एष प्राणो जायते यथाशा पुरुषे छायात्स्मिन्नेतदात् मनोक्रोतेनयात्यस्मिन्शरीरे ॥

: ... :

यथा समरदेवाधिकृतान विनियुक्ते।

एतान्ग्रामोतान् ग्रामानधितिष्ठस्वेत्येवमेवश्च प्राण इतरान् प्राणान पृथक्पृथगेव सन्निधत्ते ॥

: ... :

प्युपस्थेऽपानं चक्षुश्रोत्रे मुखानासिकाभ्यां प्राणः स्वयं प्रतिष्ठितते मध्ये तु समानः।

एष ह्येतद्धुतमन्नं समं नयति तस्मादेताः सप्तार्चिषो भवन्ति ॥

: ... :

हृदि ह्येश आत्मा।

अत्रैतेदेक्षतं नादीनां तासां शतं शतमेकैकस्यां द्वासप्ततिर्द्वसप्ततिः प्रतिष्ठाखानादिसहस्राणी भवन्त्यासु व्यानश्चरति ॥

: ... :

अथैकयोर्ध्व उदानः पुण्येन पुण्यं लोकं नयति।

पापेन पापमुभाभ्यमेव मनुष्यलोकम् ॥

: ... :

आदित्यो ह वैलुपः प्राण उदयेष ह्येनं चाक्षुषं प्राणमनुगृहणानः।

पृथिव्यां या देवता सैषा पुरुषस्यापानमवस्ताभ्यन्तरा यदाकाशः स समानो वायुर्व्यणः ॥

: ... :

तेजो ह वव उदानस्तस्मादुपशान्ततेजाः पुनर्भवमिन्द्रियैर्मनसि संपद्यमानैः ॥

व्याख्या:

यच्चित्तस्तेनैष प्राणमायाति प्राणस्तेजसा युक्तः।

सहात्मना यथासङ्कल्पितं लोकं नयति ॥

: ... :

य एवं विद्वान् प्राणं वेद।

न हास्य प्रजा हयतेऽमृतो भवति तदेषः श्लोकः ॥

व्याख्या:

उत्पत्तिमयतिं स्थानं विभुत्वं चैव पञ्चधा।

अध्यात्मं चैव प्राणस्य विज्ञायामृतमश्नुते विज्ञायामृतमश्नुत इति ॥

विस्तार :

॥ अथ उपनिषद् ॥

प्रश्नोपनिषद्

चतुर्थः प्रश्नः

अथ हनानं सूर्यायनि गार्ग्यः पप्रच्छ।

भगवान्नेतस्मिन पुरुषे कानि स्वपन्ति कन्यास्मिञ्जाग्रति कतर एष देवः स्वप्न पश्यति कस्यसुखं भवति कस्मिन्नु सर्वे सम्प्रतिष्ठिता भवन्तिति ॥

1. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1 ...:

तस्मै स होवाच। यथा गार्ग्य मरीचयोऽर्कस्यास्तं गच्छतः सर्वा एत्समिनस्टेजोमोंडल एकीभवन्ति।

ताः पुनःपुनरुदयतः प्रचारन्तयेवं ह वै तत् सर्वं परे देवे मनस्येकिभवति।

तेन त्राह्येष पुरुषो न शृणोति न पश्यति न जिघ्रति न रसयते न सृष्टते नाभिवदते नादत्ते नन्दनयते न विसृजते नेययते स्वपितीयचक्षते ॥

विस्तार :

प्राणाग्रय एवैतस्मिन् पूर्ण जाग्रति।

गार्हपतयो ह वा एशोऽपानो व्यनोऽनवहार्यपचानो यद् गार्हपत्यत् प्रणीयते प्रणयदाहवनीयः प्राणः ॥

व्याख्या:

यदुच्छवासनिःश्वसावेतावाहुति समं नयतीति स समानः।

मनो ह वव यजमानः इष्टफलमेवोदानः स एनं यजमानमहर्ब्रह्म गमयति॥

विस्तार :

अत्रैष देवः स्वप्ने महिमानमनुभवति।

यद् दृष्टं दृष्टं मनुपश्यति श्रुतं श्रुतमेवार्थमनुश्रणोति देशदिगंत्रैश्च प्रत्यनुभूतं पुनः आरंभ प्रत्युभवति दृष्टं चदृष्टं च श्रुतं चाश्रुतं चानुभूतं चानुभूतं च सचश्च सर्वं पश्यति सर्वः पश्यति ॥

विस्तार :

स यदा तेजसाभिभूतो भवत्यत्रैष देवः स्वप्न न पश्यत्य यदैतस्मिञ्च शरीरे एत्सुखं भवति ॥

विस्तार :

स यथा सोभ्य वयांसि वसोवृक्षं संप्रतिष्ठन्ते एवं ह वै तत् सर्वं पर आत्मनि संप्रतिष्ठते ॥

विस्तार :

पृथिवी च पृथिवीमात्रा चापपोमात्रा च तेजश्च तेजोमात्रा च वायुश्च वायुमात्रा चाकाशश्चाकाशमात्रा च चक्षुश्च दृष्टव्यं च श्रोत्रं च श्रोतव्यं च घ्राणं च घृतव्यं च रसश्च रसयितव्यं च त्वक्च्छ स्पर्शयितव्यं च वक्ष पदार्थं च हस्तौ चादतव्यं चोपस्थश्चानन्दयितव्यं च पयुश्च विषयितव्यं चदौ च गन्तव्यं च मनश्च मंतव्यं च बुद्धिश्च बोधद्यं चंकारश्चहंकर्तव्यं च चित्तं च चेतायितव्यं च तेजश्च विद्योतयितव्यं च प्राणश्च विद्यारायितव्यं च ॥

विस्तार :

एष हि दृष्टा प्रष्टा श्रोता घ्राता रसयिता मन्ता बोधा कर्ता विज्ञानात्मा पुरुषः।

स परेऽक्षर आत्मनि संप्रतिष्ठते ॥

विस्तार :

परमेवाक्षरं प्रतिपद्यते स यो ह वै तदच्चयं शरीरमलोहितं शुभ्रमाक्षरं वेद्यते यस्तु सोम्य स सर्वज्ञः सर्वो भवति तदेष श्लोकः ॥

विस्तार :

विज्ञानात्मा सह देवैश्च सर्वैः प्राण भूतानि संप्रतिष्ठान्ति यत्र।

तदक्षरं वेद्यते यस्तु सोम्य स सर्वज्ञः सर्वमेवाविवेशेति ॥

विस्तार :

॥ अथ उपनिषद् ॥

प्रश्नोपनिषद्

पंचमः प्रश्नः

अथ हनं सब्यः सत्यकामः पप्रच्छ।

स यो ह वै तद् वाग्वन्मनुष्येषु प्रयानान्तमोङकर्मभिध्यायित कतमं वव स तेन लोकं जयतिति ॥

व्याख्या:

तस्मै स होवाच एतद् वै सत्यकाम परं चापरं च ब्रह्म यदोङ्कारः।

तस्माद् विद्वान्तेनैवैतनेनैकतरमन्वेति ॥

व्याख्या:

स यद्येकमात्रमभिध्यायित स तेनैव संवेदितस्तुर्नमेव जगत्याभिसंपध्यते।

तमृचो मनुष्यलोकमुपन्यन्ते स तत्र तपसा ब्रह्मचर्येण श्रद्धया सत्यो महिमानमनुभवति ॥

व्याख्या:

अथ यदि द्विमात्रेण मनसि संपद्यते सोऽन्तरिक्षं यजुर्भिरुन्नीयते सोमलोकम्।

स सोमलोके विभूतिमनुभूय पुनरावर्तते ॥

व्याख्या:

यः पुनरेतं त्रिमात्रेनोमित्येतेनैवक्षरेण परं पुरुषमभिध्यायित स तेजसि सूर्ये सूर्यायः।

यथा पदोदरस्त्वचा विनिर्भुच्यत् एवं ह वै स पापमना विनिर्भुक्तः स सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोक स एतस्माज्जीवघनात्परत्परं पुरिशयं पुरूषमीक्षते तदेतौ श्लोकौ भवतः ॥

व्याख्या:

तिसरो मात्रा मृत्युमात्यः संयुक्ता अन्योन्यसक्तः अनविप्रयुक्ताः।

क्रियासु प्रकाशान्तरमध्यमासु सम्यक्प्रयुक्तासु न कम्पते ज्ञः ॥

व्याख्या:

ऋग्भिरेतं यजुर्भिरन्तरिक्षं सामभिर्यत्तत्तकवयो वेदयन्ते।

तमोंकारेणैवायत्नेनान्वेति विद्वान् यत्तच्छन्तमजराममृतमभयं परं चेति ॥

व्याख्या:

॥ अथ उपनिषद् ॥

प्रश्नोपनिषद्

षष्ठः प्रश्नः

अथ हनानं सुकेशा भारद्वाजः पप्रच्छ - - भगवान हिरण्यनाभः कौशल्यो राजपुत्रो मामुपेत्यैतं प्रश्नमपृच्छत् - - षोडशक्लं भारद्वाज पुरुषं वेत्थ। तमहंकुमारवं नहमिमं वेद यद्यह्ममेदिषं कथं ते नावक्ष्यमिति।

समूलो वा एष परिशुष्यति योऽनृतमभिवदति। तस्मान्नर्हम्यनृतं समयम्। स तुष्णीमुरुह्य प्रव्रज:। तं त्वा पृच्छामिसौ क्वा पुरुष इति ॥

व्याख्या:

तस्मै स होवाच।

इहैवंतःशरीरे सोभ्य स पुरुषो यस्मिन्नताः षोडशकलाः प्रभावन्ति ॥

व्याख्या:

एस ईक्षांचक्रेसी। कस्मिन्नहमुत्क्रांत उत्क्रान्तो भविष्यामि कस्मिन् वा प्रतिष्ठिते प्रतिष्ठितस्यामिति ॥

व्याख्या:

स प्रार्थनासृजित। प्राणाच्छ्रद्धां खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवीन्द्रियं मनोऽन्नमन्नदवीर्यं तपो मन्त्रः कर्मलोक लोकेषु च नाम च ॥

व्याख्या:

स यथेमा नद्यः स्यन्द्मनाः समुद्रयनाः समुद्रं प्राप्यस्तं गच्छन्ति बिध्यते तासां नामरूपे समुद्र इत्येवं प्रोच्यते।

एवमेवास्य परिदृष्टुरिमाः षोडशकलाः पुरुषायणाः पुरुषं प्राप्यस्तं गच्छन्ति बिध्यते चासं नामरूपे पुरुष इत्येवं प्रोच्यते स एशोऽकलोऽमृतो भवति तदेष श्लोकः ॥

व्याख्या:

अरा इव रथनाभौ कला यस्मिन् प्रतिष्ठितः।

तं वेध्यं पुरुषं वेद यथा मा वो मृत्युः परिव्यथा इति ॥

व्याख्या:

तंऽ होवाचैतवदेवहमेतत्ऽ परं ब्रह्म वेद। नातः परमस्तति ॥

व्याख्या:

ते तामर्चयन्तस्त्वं हि नः पिता योऽस्माकमविद्याः परं परं तारयसीति।

नमः परमऋषिभ्यो नमः परमऋषिभ्यः ॥

व्याख्या:

॥ अथ उपनिषद् ॥