श्वेताश्वतरोपनिषद् प्रथमोऽध्यायः

श्वेताश्वतरोपनिषद्

प्रथमोऽध्यायः

ॐ ब्रह्मवादिनो वदन्ति॥ किं कारणं ब्रह्म कुतः स्म जाता जीवाम केन क्व च संप्रतिष्ठाः। अधिष्ठिताः केन सुखेतरेषु वर्तामहे ब्रह्मविदो व्यवस्थाम्‌॥1॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

om brahmavādino vadanti|| kiṁ kāraṇaṁ brahma kutaḥ sma jātā jīvāma kena kva ca saṁpratiṣṭhāḥ| adhiṣṭhitāḥ kena sukhetareṣu vartāmahe brahmavido vyavasthām ||

॥ अन्वयः ॥

ब्रह्मवादिनः वदन्ति किम् कारणम् ब्रह्म कुतः जाताः स्मः केन जीवामः क्व च सम्प्रतिष्ठा केन अधिष्ठिताः सुखेतरेषु ब्रह्मविदः व्यवस्थां वर्तामहे॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

anvayaḥ-brahmavādinaḥ vadanti kim kāraṇam brahma kutaḥ jātāḥ smaḥ kena jīvāmaḥ kva ca sampratiṣṭhā kena adhiṣṭhitāḥ sukhetareṣu brahmavidaḥ vyavasthāṁ vartāmahe||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Rishis, discoursing on Brahman, ask: Is Brahman the cause? Whence are we born? By what do we live? Where is our final rest? O ye who know Brahman, under whose guidance we abide by the law of happiness and misery.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

ब्रह्म पर चर्चा करते हुए ऋषिगण प्रश्न करते हैं: क्या ब्रह्म (जगत का) कारण है? हम कहाँ से उत्पन्न हुए, किसके द्वारा जीवित रहते हैं और अन्त में किसमें विलीन हो जाते हैं? हे ब्रह्मविदो! वह कौन अधिष्ठाता है जिसके मार्गदर्शन में हम सुख-दुःख के विधान का पालन करते हैं?

॥ शब्दावली ॥

ब्रह्मवादिनः - brahmavādinaḥ - Rishis, discoursing on Brahman

वदन्ति - vadanti - discuss / ask

किम् ब्रह्म कारणम् - kim brahma kāraṇam - Is Brahman the cause?

कुतः - kutaḥ - Whence

जाताः स्मः - jātāḥ smaḥ - are we born

केन - kena - by what

जीवामः - jīvāmaḥ - do we live

क्व च - kva ca - where is our

सम्प्रतिष्ठा - sampratiṣṭhā - final rest

ब्रह्मविदः - brahmavidaḥ - O ye who know the Brahman

केन अधिष्ठिताः - kena adhiṣṭhitāḥ - under whose guidance

सुखेतरेषु व्यवस्थाम् - sukhetareṣu vyavasthām - law of happiness and misery

वर्तामहे - vartāmahe -

कालः स्वभावो नियतिर्यदृच्छा भूतानि योनिः पुरुष इति चिन्त्या। संयोग एषां न त्वात्मभावादात्माप्यनीशः सुखदुःखहेतोः ॥ 2 ॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

kālaḥ svabhāvo niyatiryadṛcchā bhūtāni yoniḥ puruṣa iti cintyā | saṁyoga eṣāṁ na tvātmabhāvādātmāpyanīśaḥ sukhaduḥkhahetoḥ ||

॥ अन्वयः ॥

कालः स्वभावः नियतिः यदृच्छा भूतानि योनिः पुरुषः इति चिन्त्या न तु एषां संयोगः आत्मभावात्। आत्मा अपि अनीशः सुखदुःखहेतोः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

kālaḥ svabhāvaḥ niyatiḥ yadṛcchā bhūtāni yoniḥ puruṣaḥ iti cintyā na tu eṣāṁ saṁyogaḥ ātmabhāvāt| ātmā api anīśaḥ sukhaduḥkhahetoḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Time, nature, law, chance, matter, the living self - none of these surely is the cause; nor even the combination of these is the cause because of their own birth, identity and the existence of the self. The Self being under the sway of happiness and misery is not a free agent and thus not the cause.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

काल, प्रकृति, नियति, यदृच्छा, जड़-पदार्थ, प्राणी इनमें से कोई या इनका संयोग भी कारण नहीं हो सकता क्योंकि इनका भी अपना जन्म होता है, अपनी पहचान है और अपना अस्तित्व है। जीवात्मा भी कारण नहीं हो सकता, क्योंकि वह भी सुख-दुःख से मुक्त नहीं है।

॥ शब्दावली ॥

कालः - kālaḥ - time

स्वभावः - svabhāvaḥ - nature

नियतिः - niyatiḥ - law

यदृच्छा - yadṛcchā - chance

भूतानि - bhūtāni - matter

पुरुषः - puruṣaḥ - the living self

योनिः - yoniḥ - as the cause

इति चिन्त्या - iti cintyā - to be thought of

न तु - na tu - nor

एषाम् संयोगः - eṣām saṁyogaḥ - combination of these (is the cause)

आत्मभावात् - ātmabhāvāt - because of their own birth, identity and the existence of the self

आत्मा अपि - ātmā api - even the Self also

अनीशः - anīśaḥ - is not a free agent

सुखदुःखहेतोः - sukhaduḥkhahetoḥ - this being under the sway of happiness and misery

ते ध्यानयोगानुगता अपश्यन्ह्देवात्मशक्तिं स्वगुणैर्निगूढाम्‌। यः कारणानि निखिलानि तानि कालात्मयुक्तान्यधितिष्ठत्येकः॥3॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

te dhyānayogānugatā apaśyanhdevātmaśaktiṁ svaguṇairnigūḍhām | yaḥ kāraṇāni nikhilāni tāni kālātmayuktānyadhitiṣṭhatyekaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

ते ध्यानयोगानुगताः स्वगुणैः निगूढां देवात्मशक्तिम् अपश्यन् यः एकः कालात्मयुक्तानि निखिलानि तानि कारणानि अधितिष्ठति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

te dhyānayogānugatāḥ svaguṇaiḥ nigūḍhāṁ devātmaśaktim apaśyan yaḥ ekaḥ kālātmayuktāni nikhilāni tāni kāraṇāni adhitiṣṭhati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The sages, absorbed in meditation through one-pointedness of mind, discovered the creative power, belonging to the Lord Himself and hidden in its own gunas. This is that Lord who is one without second and who rules over all those causes - time, the self and the rest.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

तब ऋषियों ने एकाग्रचित्त होकर ध्यान योग में स्वयं भगवान की सृजन-शक्ति को देखा जो अपने गुणों में छिपी हुई थी। ये वही एकमेवाद्वितीयं हैं जो काल, आत्मा तथा सभी कारणों के अधिपति हैं।

॥ शब्दावली ॥

ते - te - they, the sages

ध्यानयोगानुगताः - dhyānayogānugatāḥ - absorbed in meditation through one-pointedness of mind

स्वगुणैः निगूढाम् - svaguṇaiḥ nigūḍhām - hidden in its own gunas

देवात्मशक्तिम् - devātmaśaktim - the creative power, belonging to the Lord Himself

अपश्यन् - apaśyan - saw / discoverd

यः एकः - yaḥ ekaḥ - that Lord who is one without a second

कालात्मयुक्तानि - kālātmayuktāni - time, the self and the rest

निखिलानि तानि कारणानि - nikhilāni tāni kāraṇāni - all those causes (as enumerated above)

अधितिष्ठति - adhitiṣṭhati - rules over

तमेकनेमिं त्रिवृतं षोडशान्तं शतार्धारं विंशतिप्रत्यराभिः। अष्टकैः षड्भिर्विश्वरूपैकपाशं त्रिमार्गभेदं द्विनिमित्तैकमोहम्‌॥4॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tamekanemiṁ trivṛtaṁ ṣoḍaśāntaṁ śatārdhāraṁ viṁśatipratyarābhiḥ | aṣṭakaiḥ ṣaḍbhirviśvarūpaikapāśaṁ trimārgabhedaṁ dvinimittaikamoham ||

॥ अन्वयः ॥

तम् एकनेमिं त्रिवृतम् षोडशान्तं शतार्धारं विंशतिप्रत्यराभिः युक्तं षड्भिः अष्टकैः युक्तं विस्वरूपैकपाशम् त्रिमार्गभेदं द्विनिमित्तैकमोहं अधीमः ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tam ekanemiṁ trivṛtam ṣoḍaśāntaṁ śatārdhāraṁ viṁśatipratyarābhiḥ ( yuktaṁ ) ṣaḍbhiḥ aṣṭakaiḥ ( yuktaṁ ) visvarūpaikapāśam trimārgabhedaṁ dvinimittaikamohaṁ ( adhīmaḥ )||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The sages saw the wheel of Brahman, which has one felly, a triple tire, sixteen end-parts, fifty spokes with twenty counter-spokes and six sets of eight; which is driven along three different roads by means of a belt that is single yet manifold; and whose illusion arises from two causes.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

ऋषियों ने एक चक्र या पहिया देखा जिसमें एक नेमि है, तीन वृत्त हैं, सोलह सिरे या अन्त-भाग हैं, पचास अरें हैं, बीस प्रत्यरे हैं, छः अष्टक हैं, भिन्न-भिन्न रूपों का एक पाश है जिसके द्वारा तीन भिन्न-भिन्न मार्गों पर वह चालित होता है तथा उसके मोह के दो निमित्त हैं।

॥ शब्दावली ॥

तम् - tam - Him

एकनेमिम् त्रिवृतम् - ekanemim trivṛtam - (which has) one felly with a triple tire

षोडशान्तम् - ṣoḍaśāntam - sixteen end-parts

शतार्धारम् - śatārdhāram - fifty spokes

विंशतिप्रत्यराभिः - viṁśatipratyarābhiḥ - twenty counter-spokes

षड्भिः अष्टकैः - ṣaḍbhiḥ aṣṭakaiḥ - six sets of eight

विस्वरूपैकपाशम् - visvarūpaikapāśam - a belt that is single yet manifold

त्रिमार्गभेदम् - trimārgabhedam - which is driven along three different roads

द्विनिमित्तैकमोहम् - dvinimittaikamoham - and whose illusion arises from two causes

अपश्यन् - apaśyan - saw (Him as)

पञ्चस्रोतोम्बुं पञ्चयोन्युग्रवक्रां पञ्चप्राणोर्मिं पञ्चबुद्ध्यादिमूलाम्‌। पञ्चावर्तां पञ्चदुःखौघवेगां पञ्चाशद्भेदां पञ्चपर्वामधीमः॥5 ॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

pañcasrotombuṁ pañcayonyugravakrāṁ pañcaprāṇormiṁ pañcabuddhyādimūlām | pañcāvartāṁ pañcaduḥkhaughavegāṁ pañcāśadbhedāṁ pañcaparvāmadhīmaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

तं पञ्चस्रोतोम्बुं पञ्चयोन्युग्रवक्रां पञ्चप्राणोर्मिं पञ्चबुद्ध्यादिमूलां पञ्चावर्तां पञ्चदुःखौघवेगां पञ्चाशद्भेदां पञ्चपर्वाम् अधीमः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

( taṁ ) pañcasrotombuṁ pañcayonyugravakrāṁ pañcaprāṇormiṁ pañcabuddhyādimūlāṁ pañcāvartāṁ pañcaduḥkhaughavegāṁ pañcāśadbhedāṁ pañcaparvām adhīmaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

We think of Him (in His manifestation as the universe) who is like a river that contains the waters of five streams; that has five big turnings due to five causes; that has the five Pranas for the waves, the mind - the basis of five-fold perception - for the source, and the five-fold misery for its rapids; and that has five whirlpools, five branches and innumerable aspects.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

अथवा हम ब्रह्म को ध्यान में एक नदी के रूप में देखते हैं जिसमें पाँच स्रोतों का जल है। पाँच कारणों से उसमें पाँच उग्र घुमाव हैं। इसमें पाँच प्राण रूपी लहरें हैं। उसका मन पंचविध ज्ञान का मूल उद्गम है। पंचविध दुःख इसकी क्षीप्तिकाएं हैं जिनमें पांच भंवर हैं, पांच शाखाएं और असंख्य पक्ष हैं।

॥ शब्दावली ॥

तम् - tam - Him

पञ्चस्रोतोम्बुम् - pañcasrotombum - (who is like) a river that contains the waters of five streams

पञ्चयोन्युग्रवक्राम् - pañcayonyugravakrām - that has five big turnings due to five causes

पञ्चप्राणोर्मिम् - pañcaprāṇormim - that has the five Pranas for the waves

पञ्चबुद्ध्यादिमूलाम् - pañcabuddhyādimūlām - the mind - the basis of five-fold perception - for the source

पञ्चावर्ताम् - pañcāvartām - that has five big turnings due to five causes)

पञ्चदुःखौघवेगाम् - pañcaduḥkhaughavegām - the five-fold misery for its rapids

पञ्चाशद्भेदाम् - pañcāśadbhedām - (and that has) five whirlpools

पञ्चपर्वाम् - pañcaparvām - five branches and innumerable aspects

अधीमः - adhīmaḥ - We think (of Him)

सर्वाजीवे सर्वसंस्थे बृहन्ते अस्मिन्हंसो भ्राम्यते ब्रह्मचक्रे। पृथगात्मानं प्रेरितारं च मत्वा जुष्टस्ततस्तेनामृतत्वमेति॥6॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sarvājīve sarvasaṁsthe bṛhante asminhaṁso bhrāmyate brahmacakre | pṛthagātmānaṁ preritāraṁ ca matvā juṣṭastatastenāmṛtatvameti ||

॥ अन्वयः ॥

सर्वाजीवे सर्वसंस्थे बृहन्ते अस्मिन् ब्रह्मचक्रे हंसः भ्राम्यते। पृथगात्मानम् च प्रेरितारं मत्वा ततः तेन जुष्टः अमृतत्वम् एति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

sarvājīve sarvasaṁsthe bṛhante asmin brahmacakre haṁsaḥ bhrāmyate | pṛthagātmānam ca preritāraṁ matvā tataḥ tena juṣṭaḥ amṛtatvam eti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

In this infinite wheel of Brahman, in which everything lives and rests, the pilgrim soul is whirled about. Knowing the individual soul, hitherto regarded as separate, to be itself the Moving Force, and blessed by Him, it attains immortality.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उस ब्रह्म चक्र में जो सबका जीवन और आश्रय है हंस (यात्री जीवात्मा) भ्रमण कर रहा है। जब वह अपनी वैयष्टिक आत्मा (जीवात्मा) को पृथक् कर अपने स्वयं को प्रेरक शक्ति (परमात्मा) के रूप में अनुभव करने लगता है तब वह उसकी कृपा से अमृतत्व को प्राप्त कर लेता है।

॥ शब्दावली ॥

सर्वाजीवे - sarvājīve - in which everything lives

सर्वसंस्थे - sarvasaṁsthe - in which everything rests

बृहन्ते - bṛhante - infinite ?

अस्मिन् - asmin - In this

ब्रह्मचक्रे - brahmacakre - wheel of Brahman

हंसः - haṁsaḥ - the pilgrim soul

भ्राम्यते - bhrāmyate - is whirled about

पृथगात्मानम् - pṛthagātmānam - the individual soul, hitherto regarded as separate

च - ca - and

प्रेरितारम् मत्वा - preritāram matvā - Knowing (the individual soul) to be itself the Moving Force

ततः - tataḥ -

तेन - tena - by Him

जुष्टः - juṣṭaḥ - blessed

अमृतत्वम् - amṛtatvam - immortality

एति - eti - attains

उद्गीतमेतत्परमं तु ब्रह्म तस्मिंस्त्रयं सुप्रतिष्ठाऽक्षरं च। अत्रान्तरं ब्रह्मविदो विदित्वा लीना ब्रह्मणि तत्परा योनिमुक्ताः॥7॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

udgītametatparamaṁ tu brahma tasmiṁstrayaṁ supratiṣṭhā'kṣaraṁ ca | atrāntaraṁ brahmavido viditvā līnā brahmaṇi tatparā yonimuktāḥ ||

॥ अन्वयः ॥

एतत् परमं ब्रह्म इति उद्गीतम्। तस्मिन्त्रयम्। तत् सुप्रतिष्ठा तत् अक्षरं च। अत्र अन्तरं ब्रह्मविदः विदित्वा तत्पराः ब्रह्मणि लीनाः योनिमुक्ताः भवन्ति ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

etat paramaṁ brahma ( iti ) udgītam| tasmintrayam| ( tat ) supratiṣṭhā ( tat ) akṣaraṁ ca| atra antaraṁ brahmavidaḥ viditvā tatparāḥ brahmaṇi līnāḥ yonimuktāḥ ( bhavanti ) ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This is expressly declared to be the Supreme Brahman. In that is the triad. It is the firm support, and it is the imperishable. Knowing the inner essence of this, the knowers of Veda become devoted to Brahman, merge themselves in It, and are released from birth.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उपनिषदों में स्पष्ट रूप से परम ब्रह्म की घोषणा की गयी है। यह त्रिपक्षीय है। यह सुदृढ़ आश्रय तथा अविनाशी है। इसके आन्तरिक सारतत्व को जानकर वेदज्ञ ऋषि उसमें लीन हो गये और जन्म से मुक्त हो गये।

॥ शब्दावली ॥

एतत् - etat - This

परमम् ब्रह्म - paramam brahma - the Supreme Brahman

इति उद्गीतम् - iti udgītam - is declared to be

तस्मिन्त्रयम् - tasmintrayam - In that is the triad

तत् - tat - it is

सुप्रतिष्ठा - supratiṣṭhā - the firm support

तत् - tat - it is

अक्षरम् - akṣaram - the imperishable

च - ca - and

अत्र - atra - of this

अन्तरम् - antaram - the inner essence

ब्रह्मविदः - brahmavidaḥ - the knowers of Veda

विदित्वा - viditvā - Knowing

तत्पराः - tatparāḥ - devoted to

ब्रह्मणि - brahmaṇi - in Brahman

लीनाः - līnāḥ - merge themselves

योनिमुक्ताः भवन्ति - yonimuktāḥ bhavanti - are released from birth

संयुक्तमेतत्क्षरमक्षरं च व्यक्ताव्यक्तं भरते विश्वमीशः। अनीशश्चात्मा बध्यते भोक्तृभावाज्ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः॥8॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

saṁyuktametatkṣaramakṣaraṁ ca vyaktāvyaktaṁ bharate viśvamīśaḥ | anīśaścātmā badhyate bhoktṛbhāvājjñātvā devaṁ mucyate sarvapāśaiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

संयुक्तं क्षरम् अक्षरं व्यक्ताव्यक्तं च एतत् विश्वं ईशः भरते। अनीशः आत्मा भोक्तृभावात् बध्यते। देवं ज्ञात्वा सर्वपाशैः मुच्यते च॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

saṁyuktaṁ kṣaram akṣaraṁ vyaktāvyaktaṁ ca etat viśvaṁ īśaḥ bharate| anīśaḥ ātmā bhoktṛbhāvāt badhyate| devaṁ jñātvā sarvapāśaiḥ mucyate ca||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The Lord supports this universe, which consists of a combination of the perishable and the imperishable, the manifest and the unmanifest. As long as the self does not know the Lord, it gets attached to worldly pleasures, and is bound; but when it knows Him, all fetters fall away from it.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

नाशवान और अविनाशी, अभिव्यक्त और अनभिव्यक्त दोनों से निर्मित इस विश्व का ईश्वर पालन-पोषण करता है। जब तक जीवात्मा ईश्वर को नहीं जानता, यह सांसारिक भोगों से आसक्त और आबद्ध रहता है। किन्तु जब वह परमात्मा को जान लेता है तब वह समस्त बन्धनों से मुक्त हो जाता है।

॥ शब्दावली ॥

संयुक्तम् - saṁyuktam - a combination

क्षरम् - kṣaram - the perishable

अक्षरम् - akṣaram - the imperishable

व्यक्ताव्यक्तम् च - vyaktāvyaktam ca - the manifest and the unmanifest

एतत् - etat - this

विश्वम् - viśvam - universe

ईशः - īśaḥ - The Lord

भरते - bharate - supports

अनीशः आत्मा - anīśaḥ ātmā - As long as the self does not know the Lord

भोक्तृभावात् - bhoktṛbhāvāt - worldly pleasures

बध्यते - badhyate - gets attached to

देवम् ज्ञात्वा - devam jñātvā - but when it knows Him

सर्वपाशैः - sarvapāśaiḥ - all fetters

मुच्यते च - mucyate ca - fall away (from it)

ज्ञाज्ञौ द्वावजावीशनीशावजा ह्येका भोक्तृभोग्यार्थयुक्ता। अनन्तश्चात्मा विश्वरूपो ह्यकर्ता त्रयं यदा विन्दते ब्रह्ममेतत्‌॥9॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

jñājñau dvāvajāvīśanīśāvajā hyekā bhoktṛbhogyārthayuktā | anantaścātmā viśvarūpo hyakartā trayaṁ yadā vindate brahmametat ||

॥ अन्वयः ॥

ज्ञाज्ञौ ईशनीशौः द्वौ अजौ। भोक्तृभोग्यार्थयुक्ता एका हि अजा। यदा एतत् त्रयं ब्रह्म इति कश्चित् विन्दते आत्मा अनन्तः विश्वरूपः अकर्ता भवति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

jñājñau īśanīśauḥ dvau ajau| bhoktṛbhogyārthayuktā ekā hi ajā| yadā etat trayaṁ brahma ( iti ) ( kaścit ) vindate ātmā anantaḥ viśvarūpaḥ akartā bhavati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The conscious subject and the unconscious object, the master and the dependent, are both unborn. She, too, who is engaged in bringing about the relation of the enjoyer and the enjoyed (or between these two), is unborn. When all these three are realized as Brahman, the self becomes infinite, universal and free from the sense of agentship.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

सर्वज्ञ ईश्वर और अल्पज्ञ जीव दोनों अजन्मा हैं। वह शक्ति भी अनन्त आत्मा और अजन्मा है जो भोक्ता और भोग्य दोनों के बीच सम्बन्ध जोड़ती है। जब जीवात्मा यह ब्रह्म का तिर्यक जान जाता है तब वह अनन्त और वैश्व होकर कर्ता के भाव से मुक्त हो जाता है।

॥ शब्दावली ॥

ज्ञाज्ञौ - jñājñau - The conscious subject and the unconscious object

ईशनीशौः - īśanīśauḥ - the master and the dependent

द्वौ - dvau - both (are)

अजौ - ajau - unborn

भोक्तृभोग्यार्थयुक्ता - bhoktṛbhogyārthayuktā - (engaged in) bringing about the relation of the enjoyer and the enjoyed (or between these two)

एका - ekā - She

हि - hi - too

अजा - ajā - unborn

यदा - yadā - When

एतत् त्रयम् - etat trayam - all these three

ब्रह्म - brahma - Brahman

इति कश्चित् विन्दते - iti kaścit vindate - are realized as

आत्मा - ātmā - the self

अनन्तः - anantaḥ - becomes

विश्वरूपः - viśvarūpaḥ - universal

अकर्ता - akartā - free from the sense of agentship

भवति - bhavati - becomes

क्षरं प्रधानममृताक्षरं हरः क्षरात्मानावीशते देव एकः। तस्याभिध्यानाद्योजनात्तत्त्वभावात्‌ भूयश्चान्ते विश्वमायानिवृत्तिः॥10॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

kṣaraṁ pradhānamamṛtākṣaraṁ haraḥ kṣarātmānāvīśate deva ekaḥ | tasyābhidhyānādyojanāttattvabhāvāt bhūyaścānte viśvamāyānivṛttiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

प्रधानं क्षरं हरः अमृताक्षरम्। एकः देवः क्षरात्मानौ ईशते। तस्य अभिध्यानात् योजनात् तत्वभावात् भूयः अन्ते विश्वमायानिवृत्तिः च॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

pradhānaṁ kṣaraṁ haraḥ amṛtākṣaram | ekaḥ devaḥ kṣarātmānau īśate| tasya abhidhyānāt yojanāt tatvabhāvāt bhūyaḥ ante viśvamāyānivṛttiḥ ca||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Matter is perishable, but God is imperishable and immortal. He, the only God, rules over the perishable matter and individual souls. By meditating on him, by uniting with Him, and by becoming one with Him, there is cessation of all illusion in the end.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

प्रकृति नाशवान है और जीवात्मा अविनाशी है। वह, एक मात्र ईश्वर नाशवान और जीवात्मा दोनों पर शासन करता है। उस एकं पर ध्यान करने से और उसके साथ संयुक्त तथा तदात्म हो जाने से अन्त में समस्त अज्ञान या भ्रान्ति से मुक्ति मिल जाती है।

॥ शब्दावली ॥

प्रधानम् - pradhānam - Matter

क्षरम् - kṣaram - is perishable

हरः - haraḥ - God

अमृताक्षरम् - amṛtākṣaram - is imperishable and immortal

एकः देवः - ekaḥ devaḥ - He, the only God

क्षरात्मानौ - kṣarātmānau - the perishable matter and individual souls

ईशते - īśate - rules over

तस्य अभिध्यानात् - tasya abhidhyānāt - By meditating on him

योजनात् - yojanāt - by uniting (with Him)

तत्वभावात् भूयः - tatvabhāvāt bhūyaḥ - by becoming one with Him

अन्ते - ante - in the end

विश्वमायानिवृत्तिः च - viśvamāyānivṛttiḥ ca - cessation of all illusion

ज्ञात्वा देवं सर्वपाशापहानिः क्षीणैः क्लैशैर्जन्ममृत्युप्रहाणिः। तस्याभिध्यानात्तृतीयं देहभेदे विश्वैश्वर्यं केवल आप्तकामः॥11॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

jñātvā devaṁ sarvapāśāpahāniḥ kṣīṇaiḥ klaiśairjanmamṛtyuprahāṇiḥ | tasyābhidhyānāttṛtīyaṁ dehabhede viśvaiśvaryaṁ kevala āptakāmaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

देवं ज्ञात्वा सर्वपाशापहानिः भवति । क्षीणैः क्लेशैः जन्ममृत्युप्रहाणिः। तस्य अभिध्यानात् देहभेदे तृतीयं विश्वैश्वर्यं च सः केवलः आप्तकामः च भवति ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

devaṁ jñātvā sarvapāśāpahāniḥ ( bhavati )| kṣīṇaiḥ kleśaiḥ janmamṛtyuprahāṇiḥ| tasya abhidhyānāt dehabhede tṛtīyaṁ viśvaiśvaryaṁ ( ca ) ( saḥ ) kevalaḥ āptakāmaḥ ( ca bhavati )||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

With the knowledge of God, all fetters fall off. With the waning of ignorance, birth and death cease. Going beyond the consciousness of the body by meditating on Him, one reaches the third state, viz., the universal lordship. All his desires are satisfied, and he becomes one without a second.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

देवाधिदेव भगवान को जान लेने पर सभी बन्धन टूट जाते हैं, सभी कष्ट दूर हो जाते हैं और जन्म-मृत्यु से मुक्ति मिल जाती है। उन पर ध्यान करने से देह की चेतना से परे जाकर व्यक्ति तीसरी अवस्था में, विश्वैश्वर्यं की अवस्था में पहुँच जाता है। तब उसकी सभी कामनाएं पूर्ण हो जाती हैं और वह एकमेवाद्वितीयं बन जाता है।

॥ शब्दावली ॥

देवम् ज्ञात्वा - devam jñātvā - With the knowledge of God

सर्वपाशापहानिः भवति - sarvapāśāpahāniḥ bhavati - all fetters fall off

क्षीणैः क्लेशैः - kṣīṇaiḥ kleśaiḥ - With the waning of ignorance

जन्ममृत्युप्रहाणिः - janmamṛtyuprahāṇiḥ - birth and death cease

तस्य अभिध्यानात् - tasya abhidhyānāt - by meditating on Him

देहभेदे - dehabhede - Going beyond the consciousness of the body

तृतीयम् - tṛtīyam - reaches the third state

विश्वैश्वर्यम् - viśvaiśvaryam - the universal lordship

च - ca - and

सः - saḥ - he

केवलः - kevalaḥ - one without a second

आप्तकामः - āptakāmaḥ - All his desires (are) satisfied

च भवति - ca bhavati - becomes

एतज्ज्ञेयं नित्यमेवात्मसंस्थं नातः परं वेदितव्यं हि किञ्चित्‌। भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वं प्रोक्तं त्रिविधं ब्रह्ममेतत्‌॥12॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

etajjñeyaṁ nityamevātmasaṁsthaṁ nātaḥ paraṁ veditavyaṁ hi kiñcit | bhoktā bhogyaṁ preritāraṁ ca matvā sarvaṁ proktaṁ trividhaṁ brahmametat ||

॥ अन्वयः ॥

एतत् नित्यम् आत्मसंस्थम् एव ज्ञेयम्। अतः परं न किञ्चित् वेदितव्यं हि। भोक्ता भोग्यं प्रेरितारं च मत्वा सर्वम् एतत् त्रिविधं ब्रह्म प्रोक्तुम्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

etat nityam ātmasaṁstham eva jñeyam| ataḥ paraṁ na kiñcit veditavyaṁ hi| bhoktā bhogyaṁ preritāraṁ ca matvā sarvam etat trividhaṁ brahma proktum||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This is to be known as eternally existing in one's own self. Indeed, there is nothing to be known beyond this. As a result of meditation the enjoyer, the enjoyed and the power which brings about the enjoyment - all are declared to be the three aspects of Brahman.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जो व्यक्ति भी आत्मा में शाश्वत रूप से विद्यमान है उसे जानना चाहिये। उसे जानकर उससे परे जानने के लिए कुछ भी शेष नहीं रह जाता। भोक्ता, भोग्य तथा आनन्द की प्रेरक शक्तिब्रह्म के ये तीन पक्ष हैं।

॥ शब्दावली ॥

एतत् - etat - This

नित्यम् - nityam - eternally

आत्मसंस्थम् - ātmasaṁstham - existing in one's own self

एव ज्ञेयम् - eva jñeyam - is to be known as

अतः परम् - ataḥ param - beyond this

न किञ्चित् - na kiñcit - there is nothing

वेदितव्यम् - veditavyam - to be known

हि - hi - Indeed

भोक्ता - bhoktā - the enjoyer

भोग्यम् - bhogyam - the enjoyed

प्रेरितारम् - preritāram - the power which brings about the enjoyment

च - ca - and

मत्वा - matvā - As a result of meditation

सर्वम् - sarvam - all

एतत् त्रिविधम् ब्रह्म - etat trividham brahma - the three aspects of Brahman

प्रोक्तुम् - proktum - are declared

वह्नेर्यथा योनिगतस्य मूर्तिन।र् दृश्यते नैव च लिङ्गनाशः। स भूय एवेन्धनयोनिगृह्यस्तद्वोभयं वै प्रणवेन देहे॥13 ॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

vahneryathā yonigatasya mūrtina|r dṛśyate naiva ca liṅganāśaḥ | sa bhūya evendhanayonigṛhyastadvobhayaṁ vai praṇavena dehe ||

॥ अन्वयः ॥

यथा योनिगतस्य वन्हेः मूर्तिः न दृश्यते लिङ्गनाशः नैव च भवात सः भूयः इन्धनयोनिगृह्यः एव। तद् वा उभयं प्रणवेन देहे गृह्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yathā yonigatasya vanheḥ mūrtiḥ na dṛśyate liṅganāśaḥ naiva ca ( bhavāta ) saḥ bhūyaḥ indhanayonigṛhyaḥ eva| tad vā ubhayaṁ praṇavena dehe gṛhyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Fire is not perceived in its source, the fire-stick, till it is ignited by percussion. The subtle essence of fire, nevertheless, is not absent in the stick; for fire can be obtained from the source, the fire-stick, by striking again. (The state of the Atman before and after realization). By meditating on the Pranava, the Atman is perceived manifestly in the body, (but it was there in a latent state even before realization).

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

अग्नि की मूर्ति अपने उद्गम अरणि में स्थित होते हुए भी तब तक दिखाई नहीं देती जब तक इसे रगड़ कर अग्नि को प्रज्जवलित नहीं किया जाता यद्यपि अग्नि का सूक्ष्म रूप अरणि में हमेशा विद्यमान रहता है। अरणि को रगड़ कर पुनः उद्गम से अग्नि को प्राप्त किया जा सकता है। इसी प्रकार प्रणव पर ध्यान करके आत्मा को अभिव्यक्त रूप में देखा जाता है जो ध्यान से पूर्व भी अव्यक्त रूप में मौजूद थी।

॥ शब्दावली ॥

यथा - yathā -

योनिगतस्य - yonigatasya -

वन्हेः - vanheḥ -

मूर्तिः - mūrtiḥ - source, the fire-stick

न - na - not

दृश्यते - dṛśyate - perceived

नैव च लिङ्गनाशः - naiva ca liṅganāśaḥ - subtle essence of fire, nevertheless, is not absent in the stick

भवात - bhavāta -

सः - saḥ -

भूयः - bhūyaḥ - again

इन्धनयोनिगृह्यः - indhanayonigṛhyaḥ - for fire can be obtained from the source (by striking again)

एव - eva -

तद् - tad -

वा - vā -

उभयम् - ubhayam - The state of the Atman before and after realization)???

प्रणवेन - praṇavena - By (meditating on) the Pranava

देहे - dehe - in the body

गृह्यते - gṛhyate - is perceived

स्वदेहमरणिं कृत्वा प्रणवं चोत्तरारणिम्‌। ध्याननिर्मथनाभ्यासाद्देवं पश्यन्निगूढवत्‌॥14॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

svadehamaraṇiṁ kṛtvā praṇavaṁ cottarāraṇim | dhyānanirmathanābhyāsāddevaṁ paśyannigūḍhavat ||

॥ अन्वयः ॥

स्वदेहम् अरणिं प्रणवम् उतरारणिम् च कृत्वा ध्याननिर्मथनाभ्यासात् देवं पश्येत् निगुढवत्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

svadeham araṇiṁ praṇavam utarāraṇim ca kṛtvā dhyānanirmathanābhyāsāt devaṁ paśyet niguḍhavat||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Making one's own body the lower piece of wood, and the Pranava the upper piece of wood, and practising churning in the form of meditation, one should realize God as one would find out something hidden.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

अपनी देह को अरणि बनाकर उसे प्रणव रूपी ऊपरी अरणि के साथ ध्यान की क्रिया रूपी रगड़ के अभ्यास द्वारा गूढ़ अग्नि की भांति भगवान की परम ज्योति को देखना चाहिये।

॥ शब्दावली ॥

स्वदेहम् - svadeham - one's own body

अरणिम् - araṇim - the lower piece of wood

प्रणवम् - praṇavam - the Pranava

उतरारणिम् - utarāraṇim - the upper piece of wood

च - ca - and

कृत्वा - kṛtvā - Making

ध्याननिर्मथनाभ्यासात् - dhyānanirmathanābhyāsāt - practising churning in the form of meditation

देवम् - devam - God

पश्येत् - paśyet - one should realize

निगुढवत् - niguḍhavat - as something hidden

तिलेषु तैलं दधिनीव सर्पिरापः स्रोतःस्वरणीषु चाग्नि। एवमात्मात्मनि गृह्यतेऽसौ सत्येनैनं तपसा योऽनुपश्यति॥ सर्वव्यापिनमात्मानं क्षीरे सर्पिरिवार्पितम्‌। आत्मविद्यातपोमूलं तद्ब्रह्मोपनिषत्‌ परम्‌ तद्ब्रह्मोपनिषत्‌ परम्‌ इति॥15॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tileṣu tailaṁ dadhinīva sarpirāpaḥ srotaḥsvaraṇīṣu cāgniḥ | evamātmātmani gṛhyate'sau satyenainaṁ tapasā yo'nupaśyati || sarvavyāpinamātmānaṁ kṣīre sarpirivārpitam | ātmavidyātapomūlaṁ tadbrahmopaniṣat param tadbrahmopaniṣat param iti ||

॥ अन्वयः ॥

तिलेषु तैलम् दधिनि सर्पिः स्रोतःसु आपः अरणीषु अग्निः इव च एवम् असौ आत्मा आत्मनि गृह्यते। यः एनं सर्वव्यापिनं क्षीरे अर्पितं सर्पिः इव आत्मविद्यातपोमूलम् आत्मानं सत्येन तपसा अनुपश्यति तत् परं ब्रह्म उपनिषत्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tileṣu tailam dadhini sarpiḥ srotaḥsu āpaḥ araṇīṣu agniḥ iva ca evam asau ātmā ātmani gṛhyate| yaḥ enaṁ sarvavyāpinaṁ kṣīre arpitaṁ sarpiḥ iva ātmavidyātapomūlam ātmānaṁ satyena tapasā anupaśyati tat paraṁ brahma upaniṣat||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

As oil in sesame seeds, as butter in curds, as water in underground springs, as fire in wood, even so this Self is perceived in the self. He who, by means of truthfulness, self-control and concentration, looks again and again for this Self, which is all-pervading like butter contained in milk, and which is rooted in self-knowledge and meditation - he becomes that Supreme Brahman, the destroyer of ignorance.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जैसे तिल में तेल, दधि में मक्खन, भूमिगत स्रोत में जल, काष्ठ में अग्नि है और उसे पीलने, बिलोने, खोदने और रगड़ने से प्राप्त कर सकते हैं, उसी प्रकार आत्मा में परमात्मा छिपा है जिसे सत्य और तप के द्वारा कोई भी प्राप्त कर सकता है।

॥ शब्दावली ॥

तिलेषु - tileṣu - in sesame seeds

तैलम् - tailam - oil

दधिनि - dadhini - in curds

सर्पिः - sarpiḥ - butter

स्रोतःसु - srotaḥsu - in underground springs

आपः - āpaḥ - water

अरणीषु - araṇīṣu - in wood

अग्निः - agniḥ - fire

इव - iva - as

च - ca -

एवम् - evam - even so