॥ अथ उपनिषद् ॥ ऐतरेयोपनिषद्
प्रथमोऽध्यायः
हरिः ॐ॥ आत्मा वा इदमेक अवाग्र असीन्नन्यत्किञ्चन मिषत्।।
स एकसत् लोकान्नु सृजा इति ॥
व्याख्या: :-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
hariḥ om|| ātmā vā idameka evāgra āsīnnānyatkiñcana miṣat | sa īkṣata lokānnu sṛjā iti ||
॥ अन्वयः ॥
अग्ने वै इदम् आत्मा एकः एव आसीत्। अन्यत् किञ्चन मिषत् न आसीत् । सः ईक्षत लोकान् नु सृजै इति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
agne vai idam ātmā ekaḥ eva āsīt| anyat kiñcana miṣat na ( āsīt )| saḥ īkṣata lokān nu sṛjai iti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
In the beginning the Spirit was One and all this (universe) was the Spirit; there was nought else that saw. The Spirit thought, “Lo, I will make me worlds from out my being.”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
आरम्भ में 'एकमेव' 'परमात्म-चैतन्य' था तथा यह सब (सम्पूर्ण जगत्) 'परमात्म-चैतन्य' ही था; इसके अतिरिक्त अन्य कोई द्रष्टा नहीं था। 'परमात्म-चैतन्य' ने विचार किया, ''अरे, मैं अपनी ही सत्ता में से स्वयं को लोकों के रूप में सृष्ट कर दूँ।''
॥ शब्दावली ॥
अग्ने - agne - in the beginning
आत्मा - ātmā - the Spirit
एकः एव - ekaḥ eva - One
आसीत् - āsīt - was
इदम् वै - idam vai - and all this (universe was the Spirit)
न अन्यत् किञ्चन - na anyat kiñcana - there was nought else
मिषत् - miṣat - that saw
सः ईक्षत - saḥ īkṣata - the Spirit thought
लोकान् नु सृजै इति - lokān nu sṛjai iti - I will make me worlds from out my being
स इमांलोकानसृजित - - अंभो मरीचिर्ममापोऽंभः परेण दिवं द्यौः प्रतिष्ठाऽन्तरिक्षं मरीचयः॥
पृथिवी मेरो या अधस्तात्ता आपः ॥
व्याख्या: -
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sa imāṁllokānasṛjata - - ambho marīcīrmamāpo'mbhaḥ pareṇa divaṁ dyauḥ pratiṣṭhā'ntarikṣaṁ marīcayaḥ || pṛthivī maro yā adhastāttā āpaḥ ||
॥ अन्वयः ॥
सः इमान् लोकान् असृजत अम्भः मरीचीः मरम् आपः अदः अम्भः परेण दिवम् दौः तस्य प्रतिष्ठा अन्तरिक्षं मरीचयः पृथिवी मरः याः अधस्तात् ताः आपः ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
saḥ imān lokān asṛjata ambhaḥ marīcīḥ maram āpaḥ adaḥ ambhaḥ pareṇa divam dauḥ ( tasya ) pratiṣṭhā antarikṣaṁ marīcayaḥ pṛthivī maraḥ yāḥ adhastāt tāḥ āpaḥ ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
These were the worlds he made; Ambhah, of the ethereal waters, Marichih of light, Mara, of death and mortal things, Apah, of the lower waters. Beyond the shining firmament are the ethereal waters and the firmament is their base and resting place; Space is the world of light; the earth is the world mortal; and below the earth are the lower waters.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
उसने इन लोकों की सृष्टि की; 'अम्भः-आकाशीय जलों का लोक, 'मरीचीः'-प्रकाश का लोक, 'भ्रम्'–मृत्यु एवं मर्त्य वस्तुओं का लोक, 'आपः' -निम्नतर जलों का लोक। प्रकाशमय द्युलोक से परे हैं आकाशीय जल, तथा द्युलोक है उनका आधारभूत विश्राम-स्थल; 'अन्तरिक्ष' है प्रकाश का लोक; पृथ्वी है मर्त्यलोक; तथा पृथ्वी के नीचे हैं निम्नतर जल।
॥ शब्दावली ॥
सः - saḥ - he
इमान् लोकान् - imān lokān - these worlds
असृजत - asṛjata - made
अम्भः - ambhaḥ - the ethereal waters
मरीचीः - marīcīḥ - light, Apah
मरम् - maram - death and mortal things
आपः - āpaḥ - the lower waters
दिवम् अन्तरिक्षम् परेण - divam antarikṣam pareṇa - beyond the shining firmament
अम्भः - ambhaḥ - are the ethereal waters
अदः प्रतिष्ठा - adaḥ pratiṣṭhā - the firmament is their base and resting place
दौः मरीचयः - dauḥ marīcayaḥ - Space is the world of light
पृथिवी मरः - pṛthivī maraḥ - the earth is the world mortal
याः अधस्तात् - yāḥ adhastāt - that below the earth
ताः आपः - tāḥ āpaḥ - are the lower waters
स इक्षतेमे नु लोका लोकपालन्नु सृजा इति॥
सोऽद्भ्य एव पुरुषं समुद्धृत्यमूर्च्छयत् ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sa īkṣateme nu lokā lokapālānnu sṛjā iti || so'dbhya eva puruṣaṁ samuddhṛtyāmūrcchayat ||
॥ अन्वयः ॥
सः ईक्षत इमे नु लोकाः लोकपालान् नु सृजै इति। सः अद्भ्यः एव पुरुषं समुद्धृत्य अमूर्च्छयत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
saḥ īkṣata ime nu lokāḥ lokapālān nu sṛjai iti| saḥ adbhyaḥ eva puruṣaṁ samuddhṛtya amūrcchayat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
The Spirit thought, “Lo, these are the worlds; and now will I make me guardians for my worlds.” Therefore he gathered the Purusha out of the waters and gave Him shape and substance.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'परमात्म-चैतन्य' ने विचार किया, ''ये तो हैं लोके; और अब मैं स्वयं को इन लोकों के लिए लोकपालों के रूप में सृष्ट करूँगा। ''अतः उसने जलों से 'पुरुष' को एकीभूत करके निकाला तथा 'उसे' रूप एवं तात्त्विकता प्रदान की।
॥ शब्दावली ॥
सः ईक्षत - saḥ īkṣata - the Spirit thought
इमे नु लोकाः - ime nu lokāḥ - Lo, these are the worlds
लोकपालान् नु - lokapālān nu - guardians for my worlds
सृजै इति - sṛjai iti - now will I make
सः - saḥ - he
अद्भ्यः एव - adbhyaḥ eva - out of the waters
पुरुषम् - puruṣam - the Purusha
समुद्धृत्य - samuddhṛtya - gathered
अमूर्च्छयत् - amūrcchayat - gave shape and substance
तमभ्यत्पत्तस्याभिताप्तस्य मुखं निराभिद्यत यथाऽन्दं मुखाद्वागचोऽग्निर्नसिकाके निराभिद्येतां नासाभ्यां प्राणः॥
प्राणादवायुरक्षिणी निर्भिद्येतमकशिभ्यां चक्षुश्चक्षुष आदित्यः कर्णौ निर्भिद्येतां कर्णाभ्यां श्रोत्रं श्रोत्रादिष्टस्त्वङ् निर्भिद्यत त्वचोमानि लोमभ्य ओषधिवंसपत्यो हृदयं निर्भिद्यत् हृदयान्मनो मनसश्चन्द्रमा निर्भिद्यत् नाभ्य अपाणोऽपानानमृत्युः लोमशं निर्भिद्यत् शिश्नाद्रेतो रेतस आपः ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tamabhyatapattasyābhitaptasya mukhaṁ nirabhidyata yathā'ṇḍaṁ mukhādvāgvāco'gnirnāsike nirabhidyetāṁ nāsikābhyāṁ prāṇaḥ || prāṇādvāyurakṣiṇī nirabhidyetamakṣībhyāṁ cakṣuścakṣuṣa ādityaḥ karṇau nirabhidyetāṁ karṇābhyāṁ śrotraṁ śrotrāddiśastvaṅ nirabhidyata tvaco lomāni lomabhya oṣadhivanaspatayo hṛdayaṁ nirabhidyata hṛdayānmano manasaścandramā nābhirnirabhidyata nābhyā apāno'pānānmṛtyuḥ śiśnaṁ nirabhidyata śiśnādreto retasa āpaḥ ||
॥ अन्वयः ॥
तम् अभ्यतपत् त्स्य अभितप्तस्य मुखं निरभिद्यत यथा अण्डं निर्भिद्यते मुखात् वाक् वाचः अग्निः। नासिके निरभिद्येताम्। नासिकभ्यां प्राणः प्राणात् वायुः। अक्षिणी निरभिद्येताम्। अक्षिभ्यां चक्षुः चक्षुषः आदित्यः। कर्णौ निरभिद्येताम्। कर्णभ्यां श्रोत्रम् श्रोत्रात् दिशः। त्वक् निरभिद्यत। त्वचः लोमानि लोमभ्यः ओषधिवनस्पतयः। हृदयं निराभेद्यत। हृदयात् मनः मनसः चन्द्रमाः। नाभिः निरभिद्यत। नाभ्याः अपानः अपानात् मृत्युः। शिश्नं निरभिद्यत रेतः रेतसः आपः ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tam abhyatapat tsya abhitaptasya mukhaṁ nirabhidyata yathā aṇḍaṁ ( nirbhidyate ) mukhāt vāk vācaḥ agniḥ| nāsike nirabhidyetām| nāsikabhyāṁ prāṇaḥ prāṇāt vāyuḥ| akṣiṇī nirabhidyetām| akṣibhyāṁ cakṣuḥ cakṣuṣaḥ ādityaḥ| karṇau nirabhidyetām| karṇabhyāṁ śrotram śrotrāt diśaḥ| tvak nirabhidyata| tvacaḥ lomāni lomabhyaḥ oṣadhivanaspatayaḥ| hṛdayaṁ nirābhedyata| hṛdayāt manaḥ manasaḥ candramāḥ| nābhiḥ nirabhidyata| nābhyāḥ apānaḥ apānāt mṛtyuḥ| śiśnaṁ nirabhidyata retaḥ retasaḥ āpaḥ ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Yea, the Spirit brooded over Him and of Him thus brooded over the mouth broke forth, as when an egg is hatched and breaketh; from the mouth brake Speech and of Speech fire was born. The nostrils brake forth and from the nostrils Breath and of Breath air was born. The eyes brake forth and from the eyes Sight and of Sight the Sun was born. The ears brake forth and from the ears Hearing and of Hearing the regions were born. The skin brake forth and from the skin hairs and from the hairs herbs of healing and all trees and plants were born. The heart brake forth and from the heart Mind and of Mind the moon was born. The navel brake forth and from the navel Apana and of Apana Death was born. The organ of pleasure brake forth and from the organ seed and of seed the waters were born.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
और 'परमात्म-चैतन्य' ने 'उसका' (पुरुष का) अभिचिन्तन किया तथा इस प्रकार अभिचिन्तित 'उसमें' से उसी प्रकार एक मुख फूटकर प्रकट हुआ जैसे सेने के बाद अण्डा फूट जाता है। मुख से 'वाक्शक्ति' एवं 'वाक्शक्ति' से अग्नि उत्पन्न हुई। नासाछिद्र फूटकर प्रकट हुए तथा नासाछिद्रों से 'प्राण' और 'प्राण' से वायु उत्पन्न हुआ। फिर आँखें फूटकर प्रकट हुई तथा आँखों से 'चक्षुशक्ति' और 'चक्षुशक्ति' से 'सूर्य' उत्पन्न हुआ। फिर दोनों कान फूटकर प्रकट हुए और कानों से 'श्रोत्रशक्ति' तथा 'श्रोत्रशक्ति' से दिशाऐं प्रकट हुई। त्वचा फूटकर प्रकट हुई और त्वचा से लोम तथा लोमों से औषधियाँ एवं समस्त वृक्ष-वनस्पतियाँ उत्पन्न हुईं। हृदय फूटकर प्रकट हुआ और हृदय से 'मन' तथा 'मन' से चन्द्रमा उत्पन्न हुआ। नाभि फूटकर प्रकट हुई और नाभि से 'अपानवायु' तथा 'अपानवायु' से 'मृत्यु' उत्पन्न हुई। शिश्न (सुखेन्द्रिय लिंग) फूटकर प्रकट हुआ और लिंग से रेतस् (वीर्य) तथा रेतस् (वीर्य) से जलों का जन्म हुआ।
॥ शब्दावली ॥
तम् अभ्यतपत् - tam abhyatapat - the Spirit brooded over Him
त्स्य अभितप्तस्य - tsya abhitaptasya - of Him thus brooded over
अण्डम् यथा - aṇḍam yathā - as when an egg is hatched and breaketh
मुखम् निरभिद्यत - mukham nirabhidyata - the mouth broke forth
मुखात् वाक् - mukhāt vāk - from the mouth brake Speech
वाचः अग्निः - vācaḥ agniḥ - of Speech fire was born
नासिके निरभिद्येताम् - nāsike nirabhidyetām - the nostrils brake forth
नासिकभ्याम् प्राणः - nāsikabhyām prāṇaḥ - from the nostrils Breath
प्राणात् वायुः - prāṇāt vāyuḥ - of Breath air was born
अक्षिणी निरभिद्येताम् - akṣiṇī nirabhidyetām - the eyes brake forth
अक्षिभ्याम् चक्षुः - akṣibhyām cakṣuḥ - from the eyes Sight
चक्षुषः आदित्यः - cakṣuṣaḥ ādityaḥ - of Sight the Sun was born
कर्णभ्याम् श्रोत्रम् - karṇabhyām śrotram - from the ears Hearing
श्रोत्रात् दिशः - śrotrāt diśaḥ - of Hearing the regions were born
त्वक् निरभिद्यत - tvak nirabhidyata - the skin brake forth
त्वचः लोमानि - tvacaḥ lomāni - from the skin hairs
लोमभ्यः ओषधिवनस्पतयः - lomabhyaḥ oṣadhivanaspatayaḥ - from the hairs herbs of healing and all trees and plants were born
हृदयम् निराभेद्यत - hṛdayam nirābhedyata - the heart brake forth
हृदयात् मनः - hṛdayāt manaḥ - from the heart Mind
मनसः चन्द्रमाः - manasaḥ candramāḥ - of Mind the moon was born
नाभिः निरभिद्यत - nābhiḥ nirabhidyata - the navel brake forth
नाभ्याः अपानः - nābhyāḥ apānaḥ - from the navel Apana
अपानात् मृत्युः - apānāt mṛtyuḥ - of Apana Death was born
शिश्नम् निरभिद्यत -
रेतसः आपः - retasaḥ āpaḥ - of seed the waters were born
शिश्रात् रेतः - śiśrāt retaḥ - from the organ seed
ऐतरेयोपनिष द्वितियऽध्यायः
ता एता देवताः सृष्टा अस्मिनमहत्यार्नवे प्राप्तंस्तमश्नापिपासाभ्यमन्वर्जत्।।
ता अम्ब्रुवन्नायतनं नः प्रजानिहि यस्मिन् प्रतिष्ठिता अन्नमदामेति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tā etā devatāḥ sṛṣṭā asminmahatyarṇave prāpataṁstamaśanāpipāsābhyāmanvavārjat | tā enamabruvannāyatanaṁ naḥ prajānīhi yasmin pratiṣṭhitā annamadāmeti ||
॥ अन्वयः ॥
सृष्टाः ताः एताः देवताः अस्मिन् महति अर्णवे प्रापतन्। सः तम् असनपिपासाभ्याम् अन्वावर्जत्। ताः एनम् अबृवन् - नः आयतनं प्रजानीहि यस्मिन् प्रतिष्ठिताः अन्नम् अदाम इति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
sṛṣṭāḥ tāḥ etāḥ devatāḥ asmin mahati arṇave prāpatan| ( saḥ ) tam asanapipāsābhyām anvāvarjat| tāḥ enam abṛvan - naḥ āyatanaṁ prajānīhi yasmin pratiṣṭhitāḥ annam adāma iti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
These were the Gods that He created; they fell into this great Ocean, and Hunger and Thirst leaped upon them. Then they said to Him, “Command unto us an habitation that we may dwell secure and eat of food.”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'उसके' द्वारा रचे गये थे ये देवगण; ये इस 'महासागर' में गिर पड़े तथा 'क्षुधा' एवं 'पिपासा' के वशीभूत हो गये। तब उन्होंने 'उससे' कहा-'' आप हमारे लिए निवास स्थान निर्दिष्ट करिये जहाँ हम अवस्थित (प्रतिष्ठित) रह कर अन्न (भोजन) ग्रहण कर सकें।''
॥ शब्दावली ॥
सृष्टाः
ताः एताः देवताः -
अस्मिन् महति अर्णवे -
प्रापतन्
तम्
असनपिपासाभ्याम्
अन्वावर्जत्
ताः
एनम् अबृवन् -
नः प्रजानीहि -
यस्मिन्
प्रतिष्ठिताः
अन्नम् अदाम इति - annam adāma iti - and eat of food
ताभ्यो गमनयत्ता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति।
ताभ्योऽश्वमानयत्ता अब्रुवन्न वै नोऽयमलमिति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tābhyo gāmānayattā abruvanna vai no'yamalamiti | tābhyo'śvamānayattā abruvanna vai no'yamalamiti ||
॥ अन्वयः ॥
ताभ्यः गाम् आनयत्। ताः अबृवन् - अयं न वै नः अलम्। ताभ्यः अश्वम् आनयत्। ताः अबृबन् अयं न वै नः अलम् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tābhyaḥ gām ānayat| tāḥ abṛvan - ayaṁ na vai naḥ alam| tābhyaḥ aśvam ānayat| tāḥ abṛban ayaṁ na vai naḥ alam ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
He brought unto them the cow, but they said, “Verily, it is not sufficient for us.” He brought unto them the horse, but they said, “Verily, it is not enough for us.”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'वह' उनके लिए गौ लेकर आया किन्तु उन्होंने कहा ''वस्तुतः यह हमारे लिए कदापि पर्याप्त नहीं है ।'' ''वह' उनके लिए अश्व लेकर आया किन्तु वे बोले, ''वस्तुतः यह भी हमारे लिए पर्याप्त नहीं है।"
॥ शब्दावली ॥
ताभ्यः - tābhyaḥ - unto them or form them
गाम् आनयत् - gām ānayat - he brought the cow
ताः अबृवन् - tāḥ abṛvan - but they said
अयम् - ayam - it is
न वै नः - na vai naḥ - not for us
अलम् इति - alam iti - sufficient
ताभ्यः - tābhyaḥ - unto them
अश्वम् - aśvam - the horse
आनयत् - ānayat - he brought
ताः अबृबन् - tāḥ abṛban - but they said
अयम् - ayam - it is
न वै नः - na vai naḥ - not for us
अलम् इति - alam iti - enough
ताभ्यो पुरूषमानयत्ता अब्रुवन् सुकृतं बतेति पुरुषो वव सुकृतम्।
ता अब्रविद्याथायतनं प्रविशतेति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tābhyo puruṣamānayattā abruvan sukṛtaṁ bateti puruṣo vāva sukṛtam | tā abravīdyathāyatanaṁ praviśateti ||
॥ अन्वयः ॥
ताभ्यः पुरुषम् आनयत्। ताः अबृवन् - सुकृतं बत इति। पुरुषः वाव सुकृतं सः ताः अब्रवीत् - यथायतनं प्रविशत इति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tābhyaḥ puruṣam ānayat| tāḥ abṛvan - sukṛtaṁ bata iti| puruṣaḥ vāva sukṛtaṁ ( saḥ ) tāḥ abravīt - yathāyatanaṁ praviśata iti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
He brought unto them Man, and they said, “O well fashioned truly!Man indeed is well and beautifully made.” Then the Spirit said unto them, “Enter ye in each according to his habitation.”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'वह' उनके लिए 'मानव' लेकर आया और उन्होंने कहा....''अहो! वास्तव में यह सुन्दरता से बनाया हुआ है! मानव सचमुच बहुत सुन्दरता और पटुता से रचा गया है।'' तब 'परमात्म-चैतन्य' ने उनसे (देवों से) ''तुम सब अपने-अपने निवासस्थान के अनुसार इसमें प्रवेश करो।"
॥ शब्दावली ॥
ताभ्यः - tābhyaḥ - unto them
पुरुषम् - puruṣam - Man
आनयत् - ānayat - he brought
ताः अबृवन् - tāḥ abṛvan - they said
सुकृतम् बत इति - sukṛtam bata iti - truly well fashioned
पुरुषः वाव सुकृतम् - puruṣaḥ vāva sukṛtam - man indeed is well and beautifully made
सः - saḥ - he
ताः अब्रवीत् - tāḥ abravīt - said unto them
यथायतनम् - yathāyatanam - in each according to his habitation
प्रविशत इति - praviśata iti - enter
अग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्रविषद्वायुः प्राणो भूत्वा सान्से प्रविषादित्यश्चक्षुर्भूत्वा अक्षिनि प्रविषादिशः श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्रविष्णोषधिवंसप्तयो लोमनि भूत्वा त्वचंप्रविषंश्चन्द्रमा मनो भूत्वा हृदयं प्रविशन्मृत्युर्पणो भूत्वा नाभिं प्रविषदापो ऋतो भूत्वा शिश्नं प्रविष्णृ ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
agnirvāgbhūtvā mukhaṁ prāviśadvāyuḥ prāṇo bhūtvā nāsike prāviśadādityaścakṣurbhūtvā akṣiṇī prāviśāddiśaḥ śrotraṁ bhūtvā karṇau prāviśannoṣadhivanaspatayo lomāni bhūtvā tvacaṁprāviśaṁścandramā mano bhūtvā hṛdayaṁ prāviśanmṛtyurapāno bhūtvā nābhiṁ prāviśadāpo reto bhūtvā śiśnaṁ prāviśan ||
॥ अन्वयः ॥
अग्निः वाक् भुत्वा मुखं प्राविशत्। वायुः प्राणः भूत्वा नासिके प्राविशत्। आदित्यः चक्षुः भूत्वा अक्षिणी प्राविशत्। दिशः श्रोत्रं भूत्वा कर्णौ प्राविशत्। ओषधिवनस्पतयः लोमानि भूत्वा त्वचं प्राविशत्। चन्द्रमाः मनः भूत्वा हृदयं प्राविशत्। मृत्युः अपानः भूत्वा नाभिं प्राविशत्। आपः रेतः भूत्वा शिश्नं प्राविशन् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
agniḥ vāk bhutvā mukhaṁ prāviśat| vāyuḥ prāṇaḥ bhūtvā nāsike prāviśat| ādityaḥ cakṣuḥ bhūtvā akṣiṇī prāviśat| diśaḥ śrotraṁ bhūtvā karṇau prāviśat| oṣadhivanaspatayaḥ lomāni bhūtvā tvacaṁ prāviśat| candramāḥ manaḥ bhūtvā hṛdayaṁ prāviśat| mṛtyuḥ apānaḥ bhūtvā nābhiṁ prāviśat| āpaḥ retaḥ bhūtvā śiśnaṁ prāviśan ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Fire became Speech and entered into the mouth; Air became Breath and entered into the nostrils; the Sun became Sight and entered into the eyes; the Quarters became Hearing and entered into the ears; Herbs of healing and the plants and trees became Hairs and entered into the skin; the Moon became Mind and entered into the heart; Death became Apana, the lower breathing, and entered into the navel; the Waters became Seed and entered into the organ.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'अग्नि' 'वाक्शक्ति' बनकर मुख में प्रविष्ट हो गया; 'वायु' 'प्राण' बनकर नासाछिद्रों में प्रविष्ट हो गया; 'सूर्य' 'चक्षुशक्ति' बनकर आँखों में हो गया; 'दिशाऐं' 'श्रोत्र' बनकर कानों में प्रविष्ट हो गयी; 'औषधियाँ' तथा वृक्ष-वनस्पतियाँ 'लोम' बनकर त्वचा में प्रविष्ट हो गयीं; 'चन्द्रमा' 'मन' बनकर हृदय में प्रविष्ट हो गया; 'मृत्यु' 'अपान', निम्नतर वायु बनकर नाभि में प्रविष्ट हो गयी; 'जल' 'रेतस् ' (वीर्य) बनकर (लिंग) में प्रविष्ट हो गये।
॥ शब्दावली ॥
अग्निः - agniḥ - Fire
वाक् भुत्वा - vāk bhutvā - became Speech and
मुखम् प्राविशत् - mukham prāviśat - entered into the mouth
वायुः - vāyuḥ - Air
प्राणः भूत्वा - prāṇaḥ bhūtvā - became Breath and
नासिके प्राविशत् - nāsike prāviśat - entered into the nostrils
आदित्यः - ādityaḥ - the Sun
चक्षुः भूत्वा - cakṣuḥ bhūtvā - became Sight and
अक्षिणी प्राविशत् - akṣiṇī prāviśat - entered into the eyes
दिशः - diśaḥ - the Quarters
श्रोत्रम् भूत्वा :- Being the ear
कर्णौ प्राविशत् :- It entered the ears
ओषधिवनस्पतयः- Herbs and plants
लोमानि भूत्वा:- becoming hairy
त्वचम् प्राविशत्:- It entered the skin
चन्द्रमाः- The moon
मनः भूत्वा:- Being the mind
हृदयम् प्राविशत्:- It entered the heart
मृत्युः- death
अपानः भूत्वा:- Being an exhalation
नाभिम् प्राविशत्:- He entered the navel
आपः - water
रेतः भूत्वा:- Being semen
शिश्नम् प्राविशन् - śiśnam prāviśan - entered into the organ
तमशनायापिपासे अब्रुतमावाभ्यामभिप्रजानिहति।
ते अब्रविदेतास्वेव वान देवतास्वाभजाम्येतासु भगिन्न्यौ करोमिति।
तस्माद्यै कस्यै च देवतायै हविगः।
रह्यते भगिन्यावेवस्यामशनयापिपासे भवतः ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tamaśanāyāpipāse abrūtāmāvābhyāmabhiprajānīhīti| te abravīdetāsveva vāṁ devatāsvābhajāmyetāsu bhāginnyau karomīti | tasmādyasyai kasyai ca devatāyai havigṛ| rhyate bhāginyāvevāsyāmaśanāyāpipāse bhavataḥ ||
॥ अन्वयः ॥
तम् अशनापिपासे आबाभ्याम् आयतनम् अभिप्रजानीहि इति अब्रूताम्। सः ते अब्रवीत् एतासु देवतासु एव वाम् आभजामि एतासु भागिनौ करोमि इति। तस्मात् यस्यै कस्यै च देवतायै हविः गृह्यते अशनापिपासे अस्याम् भागिन्यौ एव भवतः ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tam aśanāpipāse ābābhyām āyatanam abhiprajānīhi iti abrūtām| saḥ te abravīt etāsu devatāsu eva vām ābhajāmi etāsu bhāginau karomi iti| tasmāt yasyai kasyai ca devatāyai haviḥ gṛhyate aśanāpipāse asyām bhāginyau eva bhavataḥ ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Then Hunger and Thirst said unto the Spirit, “Unto us too command an habitation.” But He said unto them, “Even among these gods do I apportion you; lo! I have made you sharers in their godhead.” Therefore to whatever god the oblation is offered, Hunger and Thirst surely have their share in the offering.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
तब 'क्षुधा' तथा 'पिपासा' ने 'परमात्म-चेतन्य' से कहा, ''हमारे लिए भी निवास-स्थान का निर्देश करिये।'' किन्तु 'उसने' इनसे कहा, "इन देवों में भी मैं तुम्हें भाग देता हूँ; लो, इनके देवत्व में भी मैंने तुम्हें भागीदार बना दिया।'' अतः जिस किसी भी देवता के लिए हवि अर्पित की जाती है, 'क्षुधा' तथा 'पिपासा' का निश्चित रूप से उस हवि में भाग होता है।
॥ शब्दावली ॥
तम् - tam - unto the Spirit
अशनापिपासे - aśanāpipāse - then Hunger and Thirst
आबाभ्याम् - ābābhyām - unto us
अभिप्रजानीहि इति - abhiprajānīhi iti - command an habitation
अब्रूताम् - abrūtām - said
सः - saḥ - he
ते अब्रवीत् - te abravīt - said unto them
एतासु देवतासु एव - etāsu devatāsu eva - even among these gods
वाम् आभजामि - vām ābhajāmi - do I apportion you
एतासु - etāsu - in their godhead
भागिनौ करोमि इति - bhāginau karomi iti - I have made you sharers
तस्मात् - tasmāt - therefore
यस्यै कस्यै च देवतायै - yasyai kasyai ca devatāyai - to whatever god
हविः गृह्यते - haviḥ gṛhyate - the oblation is offered
अशनापिपासे - aśanāpipāse - Hunger and Thirst
अस्याम् - asyām - in the offering
भागिन्यौ एव भवतः आयतनम् - bhāginyau eva bhavataḥ āyatanam - surely have their share
ऐतरेयोपनिषद् तृतीयोऽध्यायः
स इक्षतेमे नु लोकाश्च लोकपालश्चन्नमेभ्यः सृजा इति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
Sha kṣateme nu lokāśca lokapālāścānnamebhyaḥ sṛjā iti ||
॥ अन्वयः ॥
सः इक्षत - इमे नु लोकाः च लोकपालाः च। एभ्यः अन्नं सृजै इति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
saḥ ikṣata - ime nu lokāḥ ca lokapālāḥ ca | ebhyaḥ annaṁ sṛjai iti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
The Spirit thought, “These verily are my worlds and their guardians; and now will I make me food for these.”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'परमात्म-चैतन्य' ने विचार किया, ''अवश्य ही ये मेरे लोक तथा उनके लोकपाल हैं; और अब मैं स्वयं को इनके लिए अन्नरूप में रचता हूँ।''
॥ शब्दावली ॥
सः इक्षत - saḥ ikṣata - the Spirit thought
इमे नु - ime nu - these verily
लोकाः च - lokāḥ ca - my worlds
लोकपालाः च - lokapālāḥ ca - and their guardians
एभ्यः - ebhyaḥ - for these
अन्नम् - annam - food
सृजै इति - sṛjai iti - and now will I make me
सोऽपोऽभितप्तपत ताभ्योऽभिताप्तभ्यो मूर्तिराजायत।
या वै सा मूर्तिराजायतन्नं वै तत् ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
so'po'bhyatapat tābhyo'bhitaptābhyo mūrtirajāyata | yā vai sā mūrtirajāyatānnaṁ vai tat ||
॥ अन्वयः ॥
सः अपः अभ्यतपत् अभितप्ताभ्यः ताभ्यः मूर्तिः अजायत या वै सा मूर्तिः अजायत अन्नं वै तत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
saḥ apaḥ abhyatapat abhitaptābhyaḥ tābhyaḥ mūrtiḥ ajāyata yā vai sā mūrtiḥ ajāyata annaṁ vai tat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
The Spirit brooded in might upon the waters and from the waters brooded mightily over Form was born. Lo, all this that was born as form, is no other than Food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'परमात्म-चैतन्य' ने जलों पर शक्तिपूर्वक अभिचिन्तन किया तथा शक्तिपूर्वक अभिचिन्तित (अभितप्त) जलों से मूर्तरूप का जन्म हुआ। और, यह सब जो भी मूर्तरूप में उत्पन्न हुआ है, वह अन्न के अतिरिक्त अन्य कुछ नहीं है।
॥ शब्दावली ॥
सः - saḥ - the Spirit
अपः - apaḥ - upon the waters
अभ्यतपत् - abhyatapat - brooded in might
अभितप्ताभ्यः ताभ्यः - abhitaptābhyaḥ tābhyaḥ - from the waters brooded mightily over
मूर्तिः - mūrtiḥ - form
अजायत - ajāyata - was born
या वै सा मूर्तिः - yā vai sā mūrtiḥ - all this form
अजायत - ajāyata - that was born
अन्नम् वै तत् - annam vai tat - is verily the food
तदेनदभिसृष्टं पराङ्त्यजिघंसत्।
तद्वाचाऽजिघृक्षत् तन्नाक्नोद्वाचा ग्रहीतुम्।।
स यद्धैन्द्वाचाग्रहष्यदभिव्याहृत्य ह्वान्नमात्रप्स्यत्॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tadenadabhisṛṣṭaṁ parāṅtyajighāṁsat | tadvācā'jighṛkṣat tannāśaknodvācā grahītum | sa yaddhainadvācāgrahaiṣyadabhivyāhṛtya haivānnamatrapsyat ||
॥ अन्वयः ॥
तत् एतत् अभिसृष्टं अन्नम् पराक् अत्यजिघांसत्। तत् वाचा अजिघृक्षत् तत् वाचा ग्रहीतुम् न अशक्नोत्। सः यत् ह वाचा एनत् अग्रहैष्यत् अन्नम् अभिव्याहृत्य ह एव अत्रप्स्यत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat etat abhisṛṣṭaṁ annam parāk atyajighāṁsat| tat vācā ajighṛkṣat tat vācā grahītum na aśaknot| saḥ yat ha vācā enat agrahaiṣyat annam abhivyāhṛtya ha eva atrapsyat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Food being created fled back from his grasp. By speech He would have seized it, but He could not seize it by speech. Had He seized it by speech, then would a man be satisfied by merely speaking food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
सृष्ट अन्न ने उसकी पकड़ से सरक कर पीछे को भागना चाहा। 'वाक्' के द्वारा 'उसने' उसे पकड़ना चाहा, किन्तु 'वाक्' से वह उसे नहीं पकड़ सका। यदि 'वह' उसे 'वाक्' से पकड़ पाता तो मानव भोजन के विषय में कथन करने से ही तृप्त हो जाता।
॥ शब्दावली ॥
तत् एतत् - tat etat - this
अभिसृष्टम् अन्नम् - abhisṛṣṭam annam - food being created
पराक् अत्यजिघांसत् - parāk atyajighāṁsat - fled back from his grasp
तत् - tat - he
वाचा - vācā - by speech
अजिघृक्षत् - ajighṛkṣat - would have seized it
तत् - tat - but he
वाचा - vācā - by speech
ग्रहीतुम् - grahītum - to seize
न अशक्नोत् - na aśaknot - was not able
वाचा - vācā - it by speech
सः यत् ह एनत् अग्रहैष्यत् - saḥ yat ha enat agrahaiṣyat - had he seized it
अन्नम् अभिव्याहृत्य एव ह - annam abhivyāhṛtya eva ha - then by merely speaking food
अत्रप्स्यत् - atrapsyat - would a man be satisfied
तत् प्राणेणजिघृक्षत् तन्नकनोत् प्राणेन ग्रहीतुम्।
स यद्धयन्त्प्राणेगृह्यदभिप्राण्य ह्वान्नमात्रपस्यत्॥
व्याख्या:-
तच्च्क्षुषाऽजिघृक्षत् तन्नाकनोच्चक्षुषा ग्रहीतुम्।
स यद्धैनच्चक्षुषागृहष्यद् दृष्ट्वा हवन्मात्रपस्यत्॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
taccakṣuṣā'jighṛkṣat tannāśaknoccakṣuṣā grahītum| sa yaddhainaccakṣuṣāgrahaiṣyad dṛṣṭvā haivānamatrapsyat ||
॥ अन्वयः ॥
तत् चक्षुषा अजिघृक्षत्। तत् चक्षुषा ग्रहीतुं न अशक्नोत्। सः यत् ह चक्षुषा अग्रहैष्यत् अन्नं दृष्ट्वा ह एव अत्रप्स्यत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat cakṣuṣā ajighṛkṣat| tat cakṣuṣā grahītuṁ na aśaknot| saḥ yat ha cakṣuṣā agrahaiṣyat annaṁ dṛṣṭvā ha eva atrapsyat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
By the eye He would have seized it, but He could not seize it by the eye. Had He seized it by the eye, then would a man be satisfied by merely seeing food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'उसने' उसे चक्षु से पकड़ना चाहा, किन्तु 'वह' उसे चक्षु से नहीं पकड़ सका। यदि 'वह' उसे चक्षु से पकड़ पाता तो मानव भोजन को केवल देखने से तृप्त हो जाता।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - he
चक्षुषा - cakṣuṣā - by the eye
अजिघृक्षत् - ajighṛkṣat - would have seized it
तत् - tat - but he
चक्षुषा - cakṣuṣā - by the eye
ग्रहीतुम् न अशक्नोत् - grahītum na aśaknot - could not seize it
चक्षुषा - cakṣuṣā - by the eye
सः यत् ह एनत् अग्रहैष्यत् - saḥ yat ha enat agrahaiṣyat - had he seized it
अन्नम् दृष्ट्वा ह एव - annam dṛṣṭvā ha eva - by merely seeing food
अत्रप्स्यत् - atrapsyat - would a man be satisfied
तच्छ्रोत्रेणजिघृक्षत् तन्नाकनोक्रोत्रेण ग्रहीतुं स यद्धैन्च्छ्रोतेनाग्रहैष्यच्छृत्वा ह्वान्नमात्राप्स्यत् ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tacchrotreṇājighṛkṣat tannāśaknocchrotreṇa grahītuṁ sa yaddhainacchroteṇāgrahaiṣyacchrutvā haivānnamatrapsyat ||
॥ अन्वयः ॥
तत् श्रोत्रेण अजिघृक्षत्। तत् श्रोत्रेण ग्रहीतुं न अशक्नोत्। सः यत् ह एनत् श्रोत्रेण अग्रहैष्यत् अन्नम् श्रुत्वा ह एव अत्रप्स्यत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat śrotreṇa ajighṛkṣat| tat śrotreṇa grahītuṁ na aśaknot| saḥ yat ha enat śrotreṇa agrahaiṣyat annam śrutvā ha eva atrapsyat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
By the ear He would have seized it, but He could not seize it by the ear. Had He seized it by the ear, then would a man be satisfied by merely hearing food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'उसने' श्रोत्र से उसे पकड़ना चाहा, किन्तु 'वह' उसे श्रोत्र से नहीं पकड़ सका। यदि वह उसे श्रोत्र से पकड़ पाता तो मानव भोजन के सम्बन्ध में सुनने से ही तृप्त हो जाता।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - he
श्रोत्रेण - śrotreṇa - by the ear
अजिघृक्षत् - ajighṛkṣat - would have seized it
तत् - tat - but he
श्रोत्रेण - śrotreṇa - by the ear
ग्रहीतुम् न अशक्नोत् - grahītum na aśaknot - could not seize it
श्रोत्रेण - śrotreṇa - by the ear
सः यत् ह एनत् अग्रहैष्यत् - saḥ yat ha enat agrahaiṣyat - had he seized it
अन्नम् श्रुत्वा ह एव - annam śrutvā ha eva - by merely hearing food
अत्रप्स्यत् - atrapsyat - then would a man be satisfied
तत्त्वचाऽजिघृक्षत् तन्नाकनोत्त्वचा ग्रहीतुम्।
स यद्धैनत्त्वचाऽगृहह्यत्स्पृष्ट्वा ह्वान्नमात्रपस्यत् ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tattvacā'jighṛkṣat tannāśaknottvacā grahītum| sa yaddhainattvacā'grahaiṣyatspṛṣṭvā haivānnamatrapsyat ||
॥ अन्वयः ॥
तत् त्वचा अजिघृक्षत्। तत् त्वचा ग्रहीतुम् न अशक्नोत्। सः यत् ह एनं त्वचा अग्रहैष्यत् अन्नम् स्पृष्ट्वा ह एव अत्रप्स्यत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat tvacā ajighṛkṣat| tat tvacā grahītum na aśaknot| saḥ yat ha enaṁ tvacā agrahaiṣyat annam spṛṣṭvā ha eva atrapsyat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
By the skin He would have seized it, but He could not seize it by the skin. Had He seized it by the skin, then would a man be satisfied by merely touching food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
त्वचा से 'उसने' उसे पकड़ना चाहा, किन्तु 'वह' उसे त्वचा से नहीं पकड़ सका। यदि 'वह' उसे त्वचा से पकड़ पाता तो मानव भोजन के केवल स्पर्श से तृप्त हो जाता।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - he
त्वचा - tvacā - by the skin
अजिघृक्षत् - ajighṛkṣat - would have seized it
तत् - tat - but he
त्वचा - tvacā - by the skin
ग्रहीतुम् न अशक्नोत् - grahītum na aśaknot - could not seize it
त्वचा - tvacā - by the skin
सः यत् ह एनत् अग्रहैष्यत् - saḥ yat ha enat agrahaiṣyat - had he seized it
अन्नम् स्पृष्ट्वा ह एव - annam spṛṣṭvā ha eva - by merely touching food
अत्रप्स्यत् - atrapsyat - would a man be satisfied
तन्मनसाजिघृक्षत् तन्नकन्नोनमनसा ग्रहीतुम्।
स यद्धैन्नमन्सागरहष्यद् ध्यात्वा हवन्नमात्रपस्यत्॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tanmanasājighṛkṣat tannāśaknonmanasā grahītum| sa yaddhainanmanasāgrahaiṣyad dhyātvā haivānnamatrapsyat ||
॥ अन्वयः ॥
तत् मनसा अजिघृक्षत्। तत् मनसा ग्रहीतुम् न अशक्नोत्। सः यत् ह मनसा अग्रहैष्यत्। अन्नं ध्यात्वा ह एव अत्रप्स्यत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat manasā ajighṛkṣat| tat manasā grahītum na aśaknot| saḥ yat ha manasā agrahaiṣyat | annaṁ dhyātvā ha eva atrapsyat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
By the mind He would have seized it, but He could not seize it by the mind. Had He seized it by the mind, then would a man be satisfied by merely thinking food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'उसने' मन के द्वारा उसे पकड़ना चाहा, किन्तु 'वह' उसे मन से नहीं पकड़ सका। यदि 'वह' उसे मन से पकड़ पाता तो मानव भोजन के विचार मात्र से तृप्त हो जाता।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - he
मनसा - manasā - by the mind
अजिघृक्षत् - ajighṛkṣat - would have seized it
तत् - tat - but he
मनसा - manasā - by the mind
ग्रहीतुम् न अशक्नोत् - grahītum na aśaknot - could not seize it
मनसा - manasā - by the mind
सः यत् ह एनत् अग्रहैष्यत् - saḥ yat ha enat agrahaiṣyat - had he seized it
अन्नम् ध्यात्वा ह एव - annam dhyātvā ha eva - by merely thinking food
अत्रप्स्यत् - atrapsyat - would a man be satisfied
तच्छिश्नेनाजिघृक्षत् तन्नाकनोच्छिश्नेन ग्रहीतु।
स यद्धैन्चिश्नेनाग्राह्यद्वित्सृज्य ह्वान्नमात्रप्स्यत् ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tacchiśnenājighṛkṣat tannāśaknocchiśnena grahītu| sa yaddhainacchiśnenāgrahaiṣyadvitsṛjya haivānnamatrapsyat ||
॥ अन्वयः ॥
तत् शिश्नेन अजिघृक्षत्। तत् शिश्नेन ग्रहीतुम् न अशक्नोत्। सः यत् ह शिश्नेन अग्रहैस्यत्। अन्नं विसृज्य ह एव अत्रप्स्यत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat śiśnena ajighṛkṣat| tat śiśnena grahītum na aśaknot| saḥ yat ha śiśnena agrahaisyat| annaṁ visṛjya ha eva atrapsyat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
By the organ He would have seized it, but He could not seize it by the organ. Had He seized it by the organ, then would a man be satisfied by merely emitting food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'उसने' लिंग (शिश्न) के द्वारा उसे पकड़ना चाहा, किन्तु वह लिंग से उसे नहीं पकड़ सका। यदि 'वह' उसे लिंग से पकड़ पाता तो वह भोजन के विसर्जन मात्र से तृप्त हो जाता।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - he
शिश्नेन - śiśnena - by the organ
अजिघृक्षत् - ajighṛkṣat - would have seized it
तत् - tat - he
शिश्नेन - śiśnena - by the organ
ग्रहीतुम् न अशक्नोत् - grahītum na aśaknot - could not seize it
शिश्नेन - śiśnena - by the organ
यत् ह एनत् अग्रहैष्यत् - yat ha enat agrahaiṣyat - had he seized it
अन्नम् विसृज्य ह एव - annam visṛjya ha eva - by merely emitting food
अत्रप्स्यत् - atrapsyat - then would a man be satisfied
तदपनेनजिघृक्षत् तदावयत्।
सैशोऽन्नस्य गृहो यद्वायुर्नायुवा।
र एष यद्वायुः ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tadapānenājighṛkṣat tadāvayat| saiṣo'nnasya graho yadvāyuranāyuvā| r eṣa yadvāyuḥ ||
॥ अन्वयः ॥
तत् अपानेन अजिघृक्षत् तत् आवयत्। सः एषः अन्नस्य ग्रहः यत् वायुः। एषः यत् वायुः अन्नायुः वै ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat apānena ajighṛkṣat tat āvayat| saḥ eṣaḥ annasya grahaḥ yat vāyuḥ| eṣaḥ yat vāyuḥ annāyuḥ vai ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
By the Apana He would have seized it, and it was seized. Lo this is the seizer of food which is also Breath of the Life, and therefore all that is Breath hath its life in food.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'उसने' अपान के द्वारा उसे पकड़ना चाहा, और उसे पकड़ लिया गया। और, यही है अन्न (भोजन) का ग्रहणकर्ता जो कि 'प्राण-वायु' भी है, इसीलिए जो कुछ भी 'वायु' (श्वांसमय) है उसकी आयु अन्न में है।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - he
अपानेन - apānena - by the apana
अजिघृक्षत् - ajighṛkṣat - would have seized it
तत् आवयत् - tat āvayat - and it was seized
सः एषः - saḥ eṣaḥ - this is
यत् वायुः - yat vāyuḥ - which is also Breath of the Life
अन्नस्य - annasya - of food
ग्रहः - grahaḥ - is the seizer
एषः यत् वायुः - eṣaḥ yat vāyuḥ - therefore all that is Breath
अन्नायुः वै - annāyuḥ vai - has life in food
स एक्सत् कथं नविदं मद्रते स्यादिति स एक्सत् कतरेन प्रपद्य इति।
स एकसत् यदि वाचाऽभिव्याहृतं यदि प्राणेनाभिप्राणितं यदि चक्षुषा दृष्टं यदि श्रोत्रेण श्रुतं यदि त्वचा सृष्टं यदि मनसा ध्यातं यद्यपानेनाभ्यितपानं यदि शिश्नेन विश्रष्टमथ कोऽहमिति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sa īkṣata kathaṁ nvidaṁ madṛte syāditi sa īkṣata katareṇa prapadyā iti | sa īkṣata yadi vācā'bhivyāhṛtaṁ yadi prāṇenābhiprāṇitaṁ yadi cakṣuṣā dṛṣṭaṁ yadi śrotreṇa śrutaṁ yadi tvacā spṛṣṭaṁ yadi manasā dhyātaṁ yadyapānenābhyapānitaṁ yadi śiśnena visṛṣṭamatha ko'hamiti ||
॥ अन्वयः ॥
सः ईक्षत मत् ऋते कथं नु इदं स्यात् इति। सः ईक्षत कतरेण प्रपदै इति। सः ईक्षत यदि वाचा अभिव्याहृतम् यदि प्राणेन अभिप्राणितम् यदि चक्षुषा दृष्टम् यदि श्रोत्रेण श्रुतम् यदि त्वचा स्पृष्टम् यदि मनसा ध्यातम् यदि अपानेन अभ्यपानितम् यदि शिश्नेन विसृष्तम् अथ कः अहम् इति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
saḥ īkṣata mat ṛte kathaṁ nu idaṁ syāt iti| saḥ īkṣata katareṇa prapadai iti| saḥ īkṣata yadi vācā abhivyāhṛtam yadi prāṇena abhiprāṇitam yadi cakṣuṣā dṛṣṭam yadi śrotreṇa śrutam yadi tvacā spṛṣṭam yadi manasā dhyātam yadi apānena abhyapānitam yadi śiśnena visṛṣtam atha kaḥ aham iti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
The Spirit thought, “Without Me how should all this be?” and He thought, “By what way shall I enter in?” He thought also, “If utterance is by Speech, if breathing is by the Breath, if sight is by the Eye, if hearing is by the Ear, if thought is by the Mind, if the lower workings are by Apana, if emission is by the organ, who then am I?”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
'परमात्म-चैतन्य' ने सोचा, ''मेरे बिना यह सब कैसे रहेगा?'' और 'उसने' विचार किया, ''मैं किस मार्ग से इसमें प्रवेश करुँ?'' 'उसने' यह भी सोचा, ''यदि कथन 'वाक्' के द्वारा होता है, यदि श्वसन 'श्रोत्र' के द्वारा होता है, यदि दर्शन 'चक्षु' के द्वारा होता है, यदि श्रवण 'श्रोत्र' के द्वारा होता है, (यदि स्पर्श त्वचा के द्वारा होता है,)* यदि 'मन' के द्वारा होता है, यदि निम्न प्रक्रियाएँ 'अपान' के द्वारा होती हैं, यदि विसर्जन लिंग के द्वारा होता है, तो 'मैं' कौन हूँ? *यह अंश श्रीअरविन्द के अंग्रेजी अनुवाद में नहीं है, संस्कृत के मूल पाठ में है। - अनु,
॥ शब्दावली ॥
सः ईक्षत - saḥ īkṣata - the Spirit thought
मत् ऋते - mat ṛte - without Me
कथम् नु - katham nu - how
इदम् स्यात् इति - idam syāt iti - should all this be
सः ईक्षत - saḥ īkṣata - he thought
कतरेण - katareṇa - by what way
प्रपदै इति - prapadai iti - shall I enter in
सः ईक्षत - saḥ īkṣata - he thought
यदि - yadi - if
वाचा - vācā - by Speech
अभिव्याहृतम् - abhivyāhṛtam - utterance is
यदि - yadi - if
प्राणेन - prāṇena - by the Breath
अभिप्राणितम् - abhiprāṇitam - breathing is
यदि - yadi - if
चक्षुषा - cakṣuṣā - by the Eye
दृष्टम् - dṛṣṭam - sight is
यदि - yadi - if
श्रोत्रेण - śrotreṇa - by the Ear
श्रुतम् - śrutam - if hearing is
यदि - yadi - if
त्वचा - tvacā - by the skin
स्पृष्टम् - spṛṣṭam - touch is
यदि - yadi - if
मनसा - manasā - by the Mind
ध्यातम् - dhyātam - if thought is
यदि - yadi - if
अपानेन - apānena - by Apana
अभ्यपानितम् - abhyapānitam - if the lower workings are
यदि - yadi - if
शिश्नेन - śiśnena - by the organ
विसृष्तम् - visṛṣtam - if emission is
अथ - atha - then
कः अहम् इति - kaḥ aham iti - who am I
स एतमेव सीमानं विदरायैतया प्रपद्यत्।
सैशा विदृतिर्नाम द्वादस्तदेतन्नऽन्दनम्।।
साषा विदृतिर्न्नामद्वास्तदेतन्नन्नम्।
तस्य त्रय अवसथाः स्त्रयः स्वप्नः।
अयमावसठोऽयमावसठोऽयमावसथ इति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sa etameva sīmānaṁ vidaryaitayā dvārā prāpadyata | saiṣā vidṛtirnāma dvāstadetannā'ndanam | saiṣā vidṛtirnnāmadvāstadetannāndanam| tasya traya āvasathāḥ strayaḥ svapnāḥ| ayamāvasatho'yamāvasatho'yamāvasatha iti ||
॥ अन्वयः ॥
सः एतम् एव सीमानं विदार्य एतया द्वारा प्रापद्यत। सा एषा विदृतिः नाम दोः तत् एतत् नान्दनम्। तस्य त्रयः आवसथाः स्वप्नाः त्रयः अयम् आवसथः अयम् आवसथः अयम् आवसथः इति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
saḥ etam eva sīmānaṁ vidārya etayā dvārā prāpadyata | sā eṣā vidṛtiḥ nāma doḥ tat etat nāndanam| tasya trayaḥ āvasathāḥ svapnāḥ trayaḥ ayam āvasathaḥ ayam āvasathaḥ ayam āvasathaḥ iti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
It was this bound that He cleft, it was by this door that He entered in. 'Tis this that is called the gate of the cleaving; this is the door of His coming and here is the place of His delight. He hath three mansions in His city, three dreams wherein He dwelleth, and of each in turn He saith, “Lo, this is my habitation” and “This is my habitation” and “This is my habitation.”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
इसी सीमा को 'उसने' विदीर्ण किया, और इसी द्वार से 'उसने' अन्दर प्रवेश किया। इसी को कहा जाता है विदृति का द्वार; यही 'उसका' प्रवेश-द्वार है तथा यही है 'उसके' आनन्द का स्थान। 'उसकी' पुरी में 'उसके' तीन आवास-स्थान हैं, तीन स्वप्न हैं जिनमें 'वह' निवास करता है तथा क्रमशः प्रत्येक के विषय में 'वह' कहता है, ''यही है मेरा आवास'' तथा "यही है मेरा आवास'' तथा ''यही है मेरा आवास।''
॥ शब्दावली ॥
सः - saḥ - he
एतम् एव सीमानम् - etam eva sīmānam - tt was this bound
विदार्य - vidārya - that having cleft
एतया द्वारा - etayā dvārā - it was by this door
प्रापद्यत - prāpadyata - that he entered in
सा एषा - sā eṣā - 'Tis this
विदृतिः नाम द्वाः - vidṛtiḥ nāma dvāḥ - that is called the gate of the cleaving
तत् एतत् नान्दनम् - tat etat nāndanam - this is the place of his delight
तस्य त्रयः आवसथाः - tasya trayaḥ āvasathāḥ - he hath three mansions in His city
त्रयः स्वप्नाः - trayaḥ svapnāḥ - three dreams wherein he dwelleth
अयम् आवसथः - ayam āvasathaḥ - this is my habitation
अयम् आवसथः - ayam āvasathaḥ - this is my habitation
अयम् आवसथः इति - ayam āvasathaḥ iti - this is my habitation
स जातो भूतान्यभिव्यैख्यात् किमिहान्यं वावदिषदिति।
स एतमेव पुरुषं ब्रह्म तत्तमपश्यिदमदर्शनमिति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sa jāto bhūtānyabhivyaikhyat kimihānyaṁ vāvadiṣaditi | sa etameva puruṣaṁ brahma tatamamapaśyadidamadarśanamitī ||
॥ अन्वयः ॥
सः जातः भूतानि अभिवैख्यत् - इह किम् अन्यम् वावदिषत् इति। सः एतं पुरुषं एव ततमम् ब्रह्म अपश्यत् - इदम् अदर्शम् इति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
saḥ jātaḥ bhūtāni abhivaikhyat - iha kim anyam vāvadiṣat iti| saḥ etaṁ puruṣaṁ eva tatamam brahma apaśyat - idam adarśam iti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Now when He was born, He thought and spoke only of Nature and her creations; in this world of matter of what else should He speak or reason? Thereafter He beheld that Being who is the Brahman and the last Essence. He said, “Yea, this is He; verily, I have beheld Him.”
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
अब, जब 'उसने' जन्म लिया, तब 'उसने' केवल 'प्रकृति' तथा उस प्रकृति की सृष्टि के विषय में ही चिन्तन तथा कथन किया; इस भौतिक जगत् में 'वह' अन्य किसका कथन अथवा चिन्तन करता? तत्पश्चात् 'उसने' उस 'सत्ता' का दर्शन किया जो 'ब्रह्म' है तथा जो अन्तिम 'सारतत्त्व' है। 'उसने' कहा, "यही है 'वह', मैंने 'उसका' दर्शन कर लिया।''
॥ शब्दावली ॥
सः जातः - saḥ jātaḥ - when he was born
भूतानि - bhūtāni - Nature and her creations
अभिवैख्यत् - abhivaikhyat - he thought and spoke only of
इह - iha - in this world of matter
किम् अन्यम् - kim anyam - of what else
वावदिषत् इति - vāvadiṣat iti - should He speak or reason?
सः - saḥ - he
एतम् पुरुषम् एव - etam puruṣam eva - that Being
ततमम् - tatamam - the last Essence
ब्रह्म - brahma - who is the Brahman
अपश्यत् - apaśyat - beheld He said,
इदम् अदर्शम् इदम् अदर्शम् इति - idam adarśam idam adarśam iti - Yea, this is He; verily, I have beheld Him
तस्मादिदंद्रो नामेदंद्रो ह वै नाम।
तमिद्रं सन्तमिन्द्र इत्याचक्षते परोक्षेण।
परोक्षप्रिया इव हि देवाः परोक्षप्रिया इव हि देवाः ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tasmādidandro nāmedandro ha vai nāma | tamidandraṁ santamiṁdra ityācakṣate parokṣeṇa | parokṣapriyā iva hi devāḥ parokṣapriyā iva hi devāḥ ||
॥ अन्वयः ॥
तस्मात् इदन्द्रः ह वै नाम इदन्द्रः। इदन्द्रं सन्तं तं परोक्षेण इन्द्रः इति आचक्षते। हि देवाः परोक्षप्रियाः इव ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tasmāt idandraḥ ha vai nāma idandraḥ| idandraṁ santaṁ taṁ parokṣeṇa indraḥ iti ācakṣate| hi devāḥ parokṣapriyāḥ iva ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Therefore is He Idandra; for Idandra is the true name of Him. But though He is Idandra, they call Him Indra because of the veil of the Unrevelation; for the gods love the veil of the Unrevelation, yea, verily, the gods love the Unrevelation.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
इसीलिए 'वह' 'इदन्द्र' है; कारण 'उसका' वास्तविक नाम 'इदन्द्र' है। किन्तु यद्यपि 'वह' 'इदन्द्र' है तथापि उसे 'इन्द्र' कहते हैं 'परोक्ष' के भाव से (अप्रकट के आवरण की तरह) क्योंकि देवगण 'परोक्ष' प्रिय होते हैं, सचमुच देवगण अप्रकट को आवरण को पसन्द करते हैं।
॥ शब्दावली ॥
तस्मात् - tasmāt - therefore
इदन्द्रः - idandraḥ - he is Idandra
इदन्द्रः ह वै नाम - idandraḥ ha vai nāma - for Idandra is the true name of Him
इदन्द्रम् सन्तम् - idandram santam - but though he is Idandra
तम् - tam - him
परोक्षेण - parokṣeṇa - because of the veil of the Unrevelation
इन्द्रः इति - indraḥ iti - as Indra
आचक्षते - ācakṣate - they call
परोक्षप्रियाः एव हि देवः - parokṣapriyāḥ eva hi devaḥ - for the gods love the veil of the Unrevelation
परोक्षप्रियाः एव हि देवः - parokṣapriyāḥ eva hi devaḥ - for the gods love the veil of the Unrevelation
ऐतरेयोपनिषद् चतुर्थोऽध्यायः
पुरुषे ह वा अयमादितो गर्भो भवति यदेतद्रेत:।
तदेतत्सर्वेभ्योऽङगेभ्यस्तेजः संभूतमात्मन्येवात्मानं बिभर्ति तद्यदा स्त्रीं सिञ्चत्यथैनज्जनयति तदस्य प्रथमं जन्म ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
puruṣe ha vā ayamādito garbho bhavati yadetadretaḥ | tadetatsarvebhyo'ṅgebhyastejaḥ saṁbhūtamātmanyevātmānaṁ bibharti tadyadā striyāṁ siñcatyathainajjanayati tadasya prathamaṁ janma ||
॥ अन्वयः ॥
अयम् आदितः पुरुषे ह वै यत् एतत् रेतः गर्भः भवति। सर्वेभ्यः अङ्गेभ्यः सम्भूतं तत् एतत् तेजः आत्मानम् आत्मनि एव बिभर्ति। यदा एनत् स्त्रियां सिञ्चति अथ एनत् जनयति। अस्य तत् प्रथमं जन्म ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
ayam āditaḥ puruṣe ha vai yat etat retaḥ garbhaḥ bhavati| sarvebhyaḥ aṅgebhyaḥ sambhūtaṁ tat etat tejaḥ ātmānam ātmani eva bibharti| yadā enat striyāṁ siñcati atha enat janayati| asya tat prathamaṁ janma ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
In the male first the unborn child becometh. This which is seed is the force and heat of him that from all parts of the creature draweth together for becoming; therefore he beareth himself in himself, and when he casteth it into the woman, 'tis himself he begetteth. And this is the first birth of the Spirit.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
पुरुष में ही सर्वप्रथम अजात शिशु (गर्भ) बनता है। यह जो रेतस् (वीर्य) है वह उसकी शक्ति एवं तेज है जो व्यक्ति के समस्त अंगों से एकत्रित होता है सम्भूति (बनने) के लिए; अतएव वह स्वयं को स्वयं में ही धारण करता है, और जब वह इसे स्त्री के अन्दर सिंचित करता है तब वह स्वयं को उत्पन्न करता है। और यह है 'परमात्म-चैतन्य' का प्रथम जन्म।
॥ शब्दावली ॥
पुरुषे ह वै - puruṣe ha vai - in the male
आदितः - āditaḥ - first
गर्भः भवति - garbhaḥ bhavati - the unborn child becometh
अयम् यत् एतत् रेतः - ayam yat etat retaḥ - this which is seed
सर्वेभ्यः अङ्गेभ्यः - sarvebhyaḥ aṅgebhyaḥ - that from all parts of the creature
सम्भूतम् - sambhūtam - draweth together for becoming
आत्मानम् - ātmānam - himself
आत्मनि एव - ātmani eva - in himself
बिभर्ति - bibharti - therefore he beareth
यदा एनत् - yadā enat - when he
स्त्रियाम् - striyām - into the woman
सिञ्चति - siñcati - casteth it
अथ एनत् जनयति - atha enat janayati - 'tis himself he begetteth
तत् - tat - and this
अस्य - asya - of the Spirit
प्रथमम् जन्म - prathamam janma - is the first birth
तत्स्त्रिय आत्मभूयं गच्छति यथा स्वमङ्गं तथा।
तस्मा देनां न हिनस्ति।
संऽस्यायात्मन्मात्र गतं भवयति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
tatstriyā ātmabhūyaṁ gacchati yathā svamaṅgaṁ tathā | tasmādenāṁ na hinasti | sā'syaitamātmānamatra gataṁ bhāvayati ||
॥ अन्वयः ॥
तत् स्त्रियाः आत्मभूयं गच्छति यथा स्वम् अङ्गम् तथा। तस्मात् एनां न हिनस्ति। स अत्र गतम् अस्य एतम् आत्मानम् भावयति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat striyāḥ ātmabhūyaṁ gacchati yathā svam aṅgam tathā| tasmāt enāṁ na hinasti| sa atra gatam asya etam ātmānam bhāvayati ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
It becometh one self with the woman, therefore it doeth her no hurt and she cherisheth this self of her husband that hath got into her womb.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
वह स्त्री के साथ एकात्म हो जाता है (ठीक वैसे ही जैसे उसका अपना ही अंग हो)* इसी कारण यह उस स्त्री को कोई पीड़ा नहीं देता है और वह अपने पति के इस आत्मरूप अंश का, जो उसके गर्भ में आ गया है, स्नेह से पोषण करती है।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - it
स्त्रियाः - striyāḥ - with the woman
आत्मभूयम् गच्छति - ātmabhūyam gacchati - become one self
यथा - yathā - as
स्वम् अङ्गम् - svam aṅgam - its own limbs
तथा - tathā - in that way
तस्मात् - tasmāt - therefore
एनाम् न हिनस्ति - enām na hinasti - it doeth her no hurt
स - sa - she
अत्र गतम् - atra gatam - that hath got into her womb
अस्य - asya - of it (her husband)
एतम् आत्मानम् - etam ātmānam - this self
भावयति - bhāvayati - cherisheth
सा भावयित्रि भावयितव्या भवति।तं स्त्री गर्भ विभर्ति। सोऽग्र एव कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधिभावयति।
स यत्कुमारं जन्मनोऽग्रेऽधिभावयत्यात्मानमेव तद्भावयत्येषं लोकानां सन्तत्या। एवं सन्तता हीमे लोकास्तदस्य द्वितीय जन्म ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sā bhāvayitrī bhāvayitavyā bhavati | taṁ strī garbha bibharti | so'gra eva kumāraṁ janmano'gre'dhibhāvayati | sa yatkumāraṁ janmano'gre'dhibhāvayatyātmānameva tadbhāvayatyeṣaṁ lokānāṁ santatyā | evaṁ santatā hīme lokāstadasya dvitīyaṁ janma ||
॥ अन्वयः ॥
सा भावयित्री भावयितव्या भवति। तं गर्भम् अग्रे स्त्री बिभर्ति। अग्रे जन्मनः अधि एव कुमारम् भावयति। सः कुमारं जन्मनः अधि अग्रे यत् भावयति तत् एषां लोकानां सन्तत्यै आत्मानां भावयति। हि एवं हि इमे लोकाः सन्तताः। तत् अस्य द्वितीयं जन्म ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
sā bhāvayitrī bhāvayitavyā bhavati| taṁ garbham ( agre ) strī bibharti| agre janmanaḥ adhi eva kumāram bhāvayati| saḥ kumāraṁ janmanaḥ adhi agre yat bhāvayati tat eṣāṁ lokānāṁ santatyai ātmānāṁ bhāvayati| hi evaṁ hi ime lokāḥ santatāḥ| tat asya dvitīyaṁ janma ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
She the cherisher must be cherished. So the woman beareth the unborn child and the man cherisheth the boy even from the beginning ere it is born. And whereas he cherisheth the boy ere it is born, 'tis verily himself that he cherisheth for the continuance of these worlds and their peoples; for 'tis even thus the thread of these worlds spinneth on unbroken. And this is the second birth of the Spirit.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
वह स्नेहपूर्वक पोषण करने वाली स्त्री स्वयं स्नेहपूर्वक पोषणयोग्य बन जाती है। इस प्रकार स्त्री उस अजात शिशु (गर्भ) को धारण करती तथा पुरुष आरम्भ से ही, उसके जन्म के पूर्व से ही, उस बालक का पालन-पोषण करता है। और यद्यपि वह बालक का उसके जन्म के पूर्व से ही लालन-पालन करता है, वस्तुतः वह इन लोकों तथा उनकी प्रजाओं (सन्ततियों) के सातत्य के लिए स्वयं का ही पोषण करता है, कारण, इसी प्रकार इन लोकों का अविच्छिन्न सूत्र निरन्तर बुनता जाता है। और, यह है 'परमात्म-चैतन्य' का द्वितीय जन्म।
॥ शब्दावली ॥
सा भावयित्री - sā bhāvayitrī - she the cherisher
भावयितव्या भवति - bhāvayitavyā bhavati - must be cherished
तम् गर्भम् - tam garbham - the unborn child
स्त्री बिभर्ति - strī bibharti - the woman beareth
सः - saḥ - the man
अग्रे जन्मनः अधि एव - agre janmanaḥ adhi eva - even from the beginning ere it is born
कुमारम् - kumāram - the boy
भावयति - bhāvayati - cherisheth
कुमारम् - kumāram - the boy
अग्रे जन्मनः अधि - agre janmanaḥ adhi - ere it is born
यत् सः भावयति - yat saḥ bhāvayati - whereas he cherisheth
तत् - tat - that
एषाम् लोकानाम् - eṣām lokānām - of these worlds and their peoples
सन्तत्यै - santatyai - for the continuance
आत्मानाम् हि - ātmānām hi - 'tis verily himself
भावयति - bhāvayati - that he cherisheth
एवम् हि - evam hi - for 'tis even thus
इमे लोकाः सन्तताः - ime lokāḥ santatāḥ - the thread of these worlds spinneth on unbroken
तत् - tat - this
अस्य - asya - of the Spirit
द्वितीयम् जन्म - dvitīyam janma - the second birth
सोऽस्यामात्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयते।
अथास्यामित्र आत्मा कृतकृत्यो वयोगतः प्रति।
स इतः प्रयन्नेव पुनर्वसन तदस्य तृतीयं जन्म ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
so'syāyamātmā puṇyebhyaḥ karmabhyaḥ pratidhīyate | athāsyāyāmitara ātmā kṛtakṛtyo vayogataḥ praiti | sa itaḥ prayanneva punarjāyate tadasya tṛtīyaṁ janma ||
॥ अन्वयः ॥
अस्य अयम् आत्मा पुण्येभ्यः कर्मभ्यः प्रतिधीयते। अथ अस्य इतरः अयम् आत्मा कृतकृत्यः वयोगतः प्रैति। सः इतः प्रयन् एव पुनः जायते। अस्य तत् तृतीयम् जन्म ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
asya ayam ātmā puṇyebhyaḥ karmabhyaḥ pratidhīyate| atha asya itaraḥ ayam ātmā kṛtakṛtyaḥ vayogataḥ praiti| saḥ itaḥ prayan eva punaḥ jāyate| asya tat tṛtīyam janma ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Lo this is the spirit and self of him and he maketh it his vicegerent for the works of righteousness. Now this his other self when it hath done the works it came to do and hath reached its age, lo! it goeth hence, and even as it departeth, it is born again. And this is the third birth of the Spirit.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
और, उसका ही यह आत्मरूप है और वह उसे पुण्य कर्मों के लिए अपना प्रतिनिधि बना देता है। अब उसका यह इतर आत्मरूप जब उन समस्त कर्मों को सम्पादित कर लेता है जिन्हें करने को वह आया था, तथा अपनी आयु पूर्ण कर चुकता है, तो वह यहाँ से चला जाता है, और यहाँ से प्रयाण करके भी वह पुनर्जन्म ग्रहण कर लेता है। और यह है 'परमात्म-चैतन्य' का तृतीय जन्म।
॥ शब्दावली ॥
अस्य - asya - of him
अयम् आत्मा - ayam ātmā - this is the spirit and self
पुण्येभ्यः कर्मभ्यः - puṇyebhyaḥ karmabhyaḥ - for the works of righteousness
प्रतिधीयते - pratidhīyate - he maketh it his vicegerent
अथ - atha - now
अस्य - asya - his
अयम् इतरः आत्मा - ayam itaraḥ ātmā - this other self
कृतकृत्यः - kṛtakṛtyaḥ - when it hath done the works it came to do
वयोगतः - vayogataḥ - when it hath reached its age
प्रैति - praiti - it departeth
सः - saḥ - it
इतः - itaḥ - from here
प्रयन् एव - prayan eva - departing
पुनः जायते - punaḥ jāyate - it is born again
अस्य - asya - of the Spirit
तत् - tat - this
तृतीयम् जन्म - tṛtīyam janma - is the third birth
तदुक्तमृषिणा गर्भे नु सन्न्न्वेषामवेदमहं देवानां जनिमानि विश्वा शान्त मा पुर इसिरंक्शनन्धः श्येनो जवसा निर्दीयमिति।
गर्भ एवैत्चयानो वामदेव एवमुवाच ॥
व्याख्या:- ॥ लिप्यन्तरणम् ॥
taduktamṛṣiṇā garbhe nu sannanveṣāmavedamahaṁ devānāṁ janimāni viśvā śataṁ mā pura āyasīrarakśannadhaḥ śyeno javasā niradīyamiti | garbha evaitacchayāno vāmadeva evamuvāca ||
॥ अन्वयः ॥
तत् ऋषिणा उक्तं अहं गर्भे नु सन् एषाम् देवानां विश्वा जनिमानि अनु अवेदम्। शतम् आयसीः पुरः मा अधः अरक्षन्। अथ श्येनः इव जवसा निरदीयम् इति। एवम् इति एतत् वामदेवः गर्भे एव शयानः उवाच ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
tat ṛṣiṇā uktaṁ ahaṁ garbhe nu san eṣām devānāṁ viśvā janimāni anu avedam| śatam āyasīḥ puraḥ mā adhaḥ arakṣan| (atha ) śyenaḥ ( iva ) javasā niradīyam iti| evam iti etat vāmadevaḥ garbhe eva śayānaḥ uvāca ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Therefore it was said by the sage Vamadeva: “I, Vamadeva, being yet in the womb, knew all the births of these gods and their causes. In a hundred cities of iron they held me down and kept me; I broke through them all with might & violence, like a hawk I soared up into my heavens.” While yet he lay in the womb, thus said Vamadeva.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
इसलिए ऋषि वामदेव के द्वारा यह कहा गया थाː ''मैं, वामदेव, गर्भ में होते हुए भी, इन समस्त देवगणों के जन्म तथा उनके कारणों को जान गया। उन्होंने मुझे सौ लोहपुरियों में नीचे बन्दी बना कर रखा; मैंने शक्ति एवं प्रचण्डता से उन सबको भेद डाला, श्येन के समान अपने द्युलोकों में ऊँचा उड़ गया।'' गर्भ में लेटे-लेटे ही वामदेव ने ऐसा कहा।
॥ शब्दावली ॥
तत् - tat - therefore
ऋषिणा - ṛṣiṇā - by the sage Vamadeva
उक्तम् - uktam - it was said
अहम् - aham - I, Vamadeva
गर्भे नु सन् - garbhe nu san - being yet in the womb
एषाम् देवानाम् - eṣām devānām - of these gods
विश्वा जनिमानि - viśvā janimāni - all the births and their causes
अनु अवेदम् - anu avedam - knew
शतम् आयसीः पुरः - śatam āyasīḥ puraḥ - in a hundred cities of iron
मा अधः अरक्षन् - mā adhaḥ arakṣan - they held me down and kept me
श्येनः इव - śyenaḥ iva - like a hawk (I soared up into my heavens)
जवसा - javasā - with might & violence
निरदीयम् इति - niradīyam iti - I broke through them all
एवम् इति एतत् - evam iti etat -
वामदेवः - vāmadevaḥ - Vamadeva
गर्भे एव शयानः - garbhe eva śayānaḥ - while yet he lay in the womb
उवाच - uvāca - thus said
स एवं विद्वान् स्मश्चरिर्भेददूर्ध्व उत्क्रम्यामुस्मिन् स्वर्गे लोके सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतः सम्भवत् सम्भवत् ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sa evaṁ vidvānasmāccharīrabhedādūrdhva utkramyāmuṣmin svarge loke sarvān kāmānāptvā'mṛtaḥ samabhavat samabhavat ||
॥ अन्वयः ॥
एवं विद्वान् सः अस्मात् शरीरभेदात् ऊर्ध्वः उत्क्रम्य सर्वान् कामान् आप्त्वा अमुष्मिन् स्वर्गे लोके अमृतः समभवत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
evaṁ vidvān saḥ asmāt śarīrabhedāt ūrdhvaḥ utkramya sarvān kāmān āptvā amuṣmin svarge loke amṛtaḥ samabhavat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
And because he knew this, therefore when the strings of the body were snapped asunder, lo he soared forth into yonder world of Paradise & there having possessed all desires, put death behind him, yea, he put death behind him.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
और क्योंकि वे यह जानते थे, इसलिए जब शरीर के सूत्र छिन्न-भिन्न हो गये, तो वे उस स्वर्ग लोक में उत्क्रमण कर गये तथा वहाँ समस्त कामनाओं को प्राप्त करके, मृत्यु का अतिक्रमण कर लिया, हाँ, उन्होंने मृत्यु का पराभव कर दिया।
॥ शब्दावली ॥
एवम् विद्वान् सः - evam vidvān saḥ - because he knew this
अस्मात् शरीरभेदात् - asmāt śarīrabhedāt - when the strings of the body were snapped asunder
ऊर्ध्वः उत्क्रम्य - ūrdhvaḥ utkramya - having soared forth high
सर्वान् कामान् आप्त्वा - sarvān kāmān āptvā - having possessed all desires
अमुष्मिन् स्वर्गे लोके - amuṣmin svarge loke - there in that yonder world of Paradise
अमृतः समभवत् - amṛtaḥ samabhavat - put death behind him or became immortal
ऐतरेयोपनिषद् पंचमोध्यायः
ॐ कोऽयमात्मेति वयमुपास्महे कतरः स आत्मा।
येन वा पश्यति येन वा शृणोति येन वा गंधानाजिघ्रति येन वा वाचं व्याकारोति येन वा स्वादु चास्वादु च विजानाति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
om ko'yamātmeti vayamupāsmahe kataraḥ sa ātmā | yena vā paśyati yena vā śṛṇoti yena vā gaṁdhānājighrati yena vā vācaṁ vyākaroti yena vā svādu cāsvādu ca vijānāti ||
॥ अन्वयः ॥
वयम् अयम् आत्मा इति यम् उपास्महे सः कः सः आत्मा कतरः येन वा रूपं पश्यति येन वा शव्दं शृणोति येन वा गन्धान् आजिघ्रति येन वा वाचं व्याकरोति येन वा स्वादु च अस्वादु च विजानाति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
vayam ayam ātmā iti ( yam ) upāsmahe ( saḥ ) kaḥ saḥ ātmā kataraḥ yena vā rūpaṁ paśyati yena vā śavdaṁ śṛṇoti yena vā gandhān ājighrati yena vā vācaṁ vyākaroti yena vā svādu ca asvādu ca vijānāti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
Who is this Spirit that we may adore Him? and which of all these is the Spirit? by whom one seeth or by whom one heareth or by whom one smelleth all kinds of perfume or by whom one uttereth clearness of speech or by whom one knoweth the sweet and bitter.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
कौन है यह 'परमात्म-चैतन्य' जिसकी हम उपासना करें? तथा इन सब में कौन-सा है 'परमात्म-चैतन्य'? जिसके द्वारा मनुष्य देखता है, जिसके द्वारा वह सुनता है, जिसके द्वारा वह हर प्रकार की गन्ध को सूँघता है अथवा जिसके द्वारा वह वाणी को स्पष्टतया उच्चारित करता है अथवा जिसके द्वारा वह मधुर अथवा कटु स्वादों को जानता है।
॥ शब्दावली ॥
कः अयम् - kaḥ ayam - who is this
आत्मा इति - ātmā iti - Spirit
वयम् उपास्महे - vayam upāsmahe - that we may adore Him
सः आत्मा - saḥ ātmā - that Spirit
कतरः - kataraḥ - which of all these
येन वा - yena vā - by whom
रूपम् पश्यति - rūpam paśyati - one seeth the forms
येन वा - yena vā - or by whom
शव्दम् शृणोति - śavdam śṛṇoti - one heareth the sounds
येन वा - yena vā - or by whom
गन्धान् आजिघ्रति - gandhān ājighrati - one smelleth all kinds of perfume
येन वा - yena vā - or by whom
वाचम् व्याकरोति - vācam vyākaroti - one uttereth clearness of speech
येन वा - yena vā - or by whom
स्वादु च अस्वादु च - svādu ca asvādu ca - the sweet and bitter
विजानाति - vijānāti - one knoweth
यदेतद्धृदयं मनश्चैतत्।
सामान्य ज्ञानं विज्ञानं प्रज्ञानं मेधा दृष्टिः।
रतिमतिर्मनीषा जूतिः स्मृतिः संकल्पः क्रतुसुः कामो वश इति।
सर्वाण्येवैतानि प्रज्ञानस्य नामधेयानि भवन्ति ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
yadetaddhṛdayaṁ manaścaitat | saṁjñānamājñānaṁ vijñānaṁ prajñānaṁ medhā dṛṣṭidhṛ| rtimatirmanīṣā jūtiḥ smṛtiḥ saṁkalpaḥ kraturasuḥ kāmo vaśa iti | sarvāṇyevaitāni prajñānasya nāmadheyāni bhavaṁti ||
॥ अन्वयः ॥
यत् हृदयम् मनः च तत् एतत्। सज्ञानम् आज्ञानं विज्ञानं प्रज्ञानं मेधा दृष्टिः धृतिः मतिः मनीषा जूतिः स्मृतिः सङ्कल्पः क्रतुः असुः कामः वशः इति एतानि सर्वाणि प्रज्ञानस्व एव नामधेयानि भवन्ति ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
yat hṛdayam manaḥ ca ( tat ) etat| sajñānam ājñānaṁ vijñānaṁ prajñānaṁ medhā dṛṣṭiḥ dhṛtiḥ matiḥ manīṣā jūtiḥ smṛtiḥ saṅkalpaḥ kratuḥ asuḥ kāmaḥ vaśaḥ iti etāni sarvāṇi prajñānasva eva nāmadheyāni bhavanti ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
This which is the heart, is mind also. Concept and will and analysis and wisdom and intellect and vision and continuity of purpose and feeling and understanding, pain and memory and volition and operation of thought and vitality and desire and passion, all these, yea all, are but names of the Eternal Wisdom.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
यह जो हृदय है, वह मन भी है। अवधारणा (संज्ञान) इच्छाशक्ति (अज्ञान) विश्लेषण (विज्ञान) प्रज्ञा (प्रज्ञान) मेधा, दृष्टि, उद्देश्य तथा भावों की निरन्तरता (धृति), मति, मनीषा, पीडा, स्मृति, संकल्प, विचारशक्ति (क्रतु), प्राण-शक्ति (असु), कामना एवं वासना, ये सभी, 'शाश्वत-प्रज्ञान' के ही विभिन्न नाम (अभिधेय) हैं।
॥ शब्दावली ॥
यत् एतत् हृदयम् - yat etat hṛdayam - this which is the heart
तत् मनः च - tat manaḥ ca - is mind also
सज्ञानम् - sajñānam - concept
आज्ञानम् - ājñānam - will
विज्ञानम् - vijñānam - analysis
प्रज्ञानम् - prajñānam - wisdom
मेधा - medhā - intellect
दृष्टिः - dṛṣṭiḥ - vision
धृतिः - dhṛtiḥ - continuity of purpose
मतिः - matiḥ - feeling
मनीषा - manīṣā - understanding
जूतिः - jūtiḥ - pain
स्मृतिः - smṛtiḥ - memory
सङ्कल्पः - saṅkalpaḥ - volition
क्रतुः - kratuḥ - operation of thought
असुः - asuḥ - vitality
कामः - kāmaḥ - desire
वशः - vaśaḥ - passion
इति एतानि सर्वाणि - iti etāni sarvāṇi - all these
प्रज्ञानस्व एव - prajñānasva eva - of the Eternal Wisdom
नामधेयानि भवन्ति - nāmadheyāni bhavanti - are but names
एष ब्रह्मैष इन्द्र एष प्रजापतिरेते सर्वे देवा इमानी च पंचमहाभूतानि पृथिवी वायुराकाश आपो ज्योतिंशीत्येतानिमणि च क्षुद्रमिश्राणीव।
बीजनित्राणि चेत्राणि चंदजानि च जरुजानि च स्वेदजानि चोदभिज्जानि चाश्वा गावः पुरुषा हस्तिनो यत्किञ्चेदं प्राणि जङ्गमं च पत्र्रि च यच्च स्थावरं सर्वं तत्प्रज्ञानेत्रं प्रज्ञाने प्रतिष्ठितं प्रज्ञानेत्रो लोकः प्रज्ञा प्रतिष्ठां ब्रह्म॥
व्याख्या: -
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
eṣa brahmaiṣa indra eṣa prajāpatirete sarve devā imāni ca pañcamahābhūtāni pṛthivī vāyurākāśa āpo jyotīṁṣītyetānīmāni ca kśudramiśrāṇīva | bījānītarāṇi cetarāṇi cāṇḍajāni ca jārujāni ca svedajāni codbhijjāni cāśvā gāvaḥ puruṣā hastino yatkiñcedaṁ prāṇi jaṅgamaṁ ca patatri ca yacca sthāvaraṁ sarvaṁ tatprajñānetraṁ prajñāne pratiṣṭhitaṁ prajñānetro lokaḥ prajñā pratiṣṭhā prajñānaṁ brahma ||
॥ अन्वयः ॥
एषः ब्रह्मा एषः इन्द्रः एषः प्रजापतिः एषः प्रजापतिः एते सर्वे देवाः। इमानि च पृथिवी वायुः आकाशः आपः ज्योतिंषि इति - एतानि पञ्च महाभूतानि इमानि क्षुद्रमिश्राणि इव च वीजानि इतराणि च इतराणि च अण्डजानि च जारुजानि च स्वेदजानि च उद्भिज्जानि च अश्वाः गावः पुरुषाः हस्तिनः यत् किं च इदं प्राणि जङ्गमं पतत्रि च यत् च स्थावरं तत् सर्वं प्रज्ञानेत्रं प्रज्ञाने प्रतिष्ठितम्। लोकः प्रज्ञानेत्रः प्रज्ञा प्रतिष्ठा अत प्रज्ञानं ब्रह्म ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
eṣaḥ brahmā eṣaḥ indraḥ eṣaḥ prajāpatiḥ eṣaḥ prajāpatiḥ ete sarve devāḥ| imāni ca pṛthivī vāyuḥ ākāśaḥ āpaḥ jyotiṁṣi iti - etāni pañca mahābhūtāni imāni kṣudramiśrāṇi iva ca vījāni itarāṇi ca itarāṇi ca aṇḍajāni ca jārujāni ca svedajāni ca udbhijjāni ca aśvāḥ gāvaḥ puruṣāḥ hastinaḥ yat kiṁ ca idaṁ prāṇi jaṅgamaṁ patatri ca yat ca sthāvaraṁ tat sarvaṁ prajñānetraṁ prajñāne pratiṣṭhitam| lokaḥ prajñānetraḥ prajñā pratiṣṭhā ( ata ) prajñānaṁ brahma ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
This creating Brahma; this ruling Indra; this Prajapati Father of his peoples; all these Gods and these five elemental substances, even earth, air, ether, water and the shining principles; and these great creatures and those small; and seeds of either sort; and things egg-born and things sweat-born and things born of the womb and plants that sprout; and horses and cattle and men and elephants; yea, whatsoever thing here breatheth and all that moveth and everything that hath wings and whatso moveth not; by Wisdom all these are guided and have their firm abiding in Wisdom. For Wisdom is the eye of the world, Wisdom is the sure foundation, Wisdom is Brahman Eternal.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
ये सृष्टिकर्ता ब्रह्मा, ये शासनकर्ता इन्द्र, ये समस्त प्रजा के पिता, प्रजापति; ये सब देवगण तथा ये पञ्चमहाभूत, पृथ्वी, वायु, आकाश, जल तथा ज्योतितत्त्व तक; और ये महाकाय, विशाल प्राणी तथा वे क्षुद्र, छोटे-छोटे प्राणी; और हर प्रकार के बीज, और अण्डज जीव, स्वेदजं जीव, गर्भज (जारुज) जीव, तथा सभी वनस्पतियाँ, उद्भिज (अंकुरित होने वाले पौधे), घोड़े गायें, मनुष्य, हाथी, जो कुछ भी प्राणमय है, तथा जो कुछ भी जंगम (गतिमय) है, जो कुछ भी पखोंवाला है तथा जो कुछ स्थावर (गतिहीन) है; ये सभी 'प्रज्ञान' के द्वारा संचालित हैं तथा 'प्रज्ञान' में हो सुदृढ़ रूप से प्रतिष्ठित हैं। कारण, 'प्रज्ञा' ही है लोकों का नेत्र, 'प्रज्ञा' ही है सुदृढ़ आधार (प्रतिष्ठा), 'प्रज्ञान' ही 'शाश्वत ब्रह्म' है।
॥ शब्दावली ॥
एषः ब्रह्मा - eṣaḥ brahmā - this creating Brahma
एषः इन्द्रः - eṣaḥ indraḥ - this ruling Indra
एषः प्रजापतिः - eṣaḥ prajāpatiḥ - this Prajapati Father of his peoples
एते सर्वे देवाः - ete sarve devāḥ - all these Gods
इमानि च - imāni ca - these
पृथिवी - pṛthivī - earth
वायुः - vāyuḥ - air
आकाशः - ākāśaḥ - ether
आपः - āpaḥ - water
ज्योतिंषि - jyotiṁṣi - the shining principles
इति एतानि - iti etāni - these
पञ्च महाभूतानि - pañca mahābhūtāni - five elemental substances
इमानि क्षुद्रमिश्राणि इव - imāni kṣudramiśrāṇi iva - and these great creatures and those small
इतराणि च वीजानि - itarāṇi ca vījāni - and seeds of either sort
इतराणि च - itarāṇi ca -
अण्डजानि च - aṇḍajāni ca - and things egg-born
जारुजानि च - jārujāni ca - and things born of the womb
स्वेदजानि च - svedajāni ca - and things sweat-born
उद्भिज्जानि च - udbhijjāni ca - and plants that sprout
अश्वाः - aśvāḥ - and horses
गावः - gāvaḥ - and cattle
पुरुषाः - puruṣāḥ - and men
हस्तिनः - hastinaḥ - and elephants
यत् किम् च इदम् प्राणि - yat kim ca idam prāṇi - whatsoever thing here breatheth
जङ्गमम् - jaṅgamam - and all that moveth
पतत्रि च - patatri ca - and everything that hath wings
यत् च स्थावरम् - yat ca sthāvaram - and whatso moveth not
तत् सर्वम् - tat sarvam - all these
प्रज्ञानेत्रम् - prajñānetram - by Wisdom are guided
प्रज्ञाने प्रतिष्ठितम् - prajñāne pratiṣṭhitam - having firm abiding in Wisdom
लोकः प्रज्ञानेत्रः - lokaḥ prajñānetraḥ - Wisdom is the eye of the world
प्रज्ञा प्रतिष्ठा - prajñā pratiṣṭhā - Wisdom is the sure foundation
प्रज्ञानम् ब्रह्म - prajñānam brahma - Wisdom is Brahman Eternal
स एतेन प्राज्ञेनाऽऽत्मनाऽस्माल्लोकादुतक्रम्यमुष्मिन्स्वर्गे लोके सर्वान् कामानाप्त्वाऽमृतः सम्भवत् सम्भवत् ॥
व्याख्या:-
॥ लिप्यन्तरणम् ॥
sa etena
prājñenā''tmanā'smāllokādutkramyāmuṣminsvarge loke sarvān kāmānāptvā'mṛtaḥ samabhavat samabhavat ||
॥ अन्वयः ॥
एतेन प्रज्ञेन आत्मना अस्मात् लोकात् उत्क्रम्य सर्वान् कामान् आप्त्वा स्वर्गे लोके सः अमृतः समभवत् ॥
॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥
etena prajñena ātmanā asmāt lokāt utkramya sarvān kāmān āptvā svarge loke saḥ amṛtaḥ samabhavat ||
॥ आङ्गल-अर्थः ॥
By the strength of the wise and seeing Self the sage having soared up from this world ascended into his other world of Paradise; and there having possessed desire, put death behind him, yea, he put death behind him.
॥ हिन्दी-अर्थः ॥
ऋषि ने इसी प्रज्ञानस्वरूप एवं द्रष्टारूप 'आत्मा' की शक्ति से इस लोक से उत्क्रमण किया और अपने उस अन्य स्वर्ग लोक में ऊपर उठकर, वहाँ समस्त कामनाओं को प्राप्त करके मृत्यु का अतिक्रमण किया, सचमुच, उन्होंने मृत्यु का अतिक्रमण किया।
॥ शब्दावली ॥
एतेन प्रज्ञेन आत्मना - etena prajñena ātmanā - by the strength of the wise and seeing Self
अस्मात् लोकात् - asmāt lokāt - from this world
उत्क्रम्य - utkramya - having soared up
सर्वान् कामान् - sarvān kāmān - all desire
आप्त्वा - āptvā - having possessed
स्वर्गे लोके - svarge loke - ascended into the other world of Paradise
सः अमृतः समभवत् - saḥ amṛtaḥ samabhavat - he put death behind him
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
0 टिप्पणियाँ
If you have any Misunderstanding Please let me know