श्वेताश्वतरोपनिषद् द्वितीयोऽध्यायः

 

श्वेताश्वतरोपनिषद्

द्वितीयोऽध्यायः

युञ्जानः प्रथमं मनस्तत्त्वाय सविता धियः। अग्नेर्ज्योतिर्निचाय्य पृथिव्या अध्याभरत्‌॥1॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yuñjānaḥ prathamaṁ manastattvāya savitā dhiyaḥ | agnerjyotirnicāyya pṛthivyā adhyābharat ||

॥ अन्वयः ॥

प्रथमं मनः धियः च तत्वाय युञ्जानः सविता अग्नेः ज्योतिः निचाय्य पृथिव्याः अध्याभरत्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

prathamaṁ manaḥ dhiyaḥ ( ca ) tatvāya yuñjānaḥ savitā agneḥ jyotiḥ nicāyya pṛthivyāḥ adhyābharat||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

First harnessing the mind and the senses with a view to realizing the Truth, and then having found out the light of the fire, the Evolving Soul brought itself out of the earth.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

सत्य को प्राप्त करने के लिए प्रथमतः मन तथा इन्द्रियों को वश में करके तथा अग्नि की ज्योति को देखकर विकसनशील आत्मा ने अपने आप को पृथ्वी से ऊपर निकाल लिया।

॥ शब्दावली ॥

प्रथमम् - prathamam - First

मनः - manaḥ - the mind and the senses

धियः - dhiyaḥ - harnessing

च - ca - and then

तत्वाय - tatvāya - with a view to realizing the Truth

युञ्जानः - yuñjānaḥ -

सविता - savitā - the Evolving Soul?

अग्नेः - agneḥ - of the fire

ज्योतिः - jyotiḥ - light

निचाय्य - nicāyya - having found out

पृथिव्याः - pṛthivyāḥ - of the earth

अध्याभरत् - adhyābharat - brought itself out

युक्तेन मनसा वयं देवस्य सवितुः सवे। सुवर्गेयाय शक्त्या॥2॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yuktena manasā vayaṁ devasya savituḥ save | suvargeyāya śaktyā ||

॥ अन्वयः ॥

देवस्य सवितुः सवे युक्तेन मनसा शक्त्या सुवर्गेयाय वयं प्रयतामहे ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

devasya savituḥ save yuktena manasā śaktyā suvargeyāya vayaṁ ( prayatāmahe )||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

With our minds controlled so as to manifest the self-luminous Immanent Soul, we shall vigorously endeavour for the attainment of supreme bliss.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

आत्म-प्रकाशित अन्तस्थ आत्मा अभिव्यक्त हो सके इसके लिए अपने मन को नियन्त्रित कर हम सबलता के साथ परम आनन्द की प्राप्ति के लिए प्रयास करेंगे।

॥ शब्दावली ॥

देवस्य सवितुः - devasya savituḥ - the self-luminous Immanent Soul

सवे - save - to manifest?

युक्तेन मनसा - yuktena manasā - With our minds controlled

शक्त्या - śaktyā - vigorously

सुवर्गेयाय - suvargeyāya - for the attainment of supreme bliss

वयम् प्रयतामहे - vayam prayatāmahe - we shall endeavour

युक्त्वाय मनसा देवान्सुवर्यतो धिया दिवम्‌। बृहज्ज्योतिः करिष्यतः सविता प्रसुवाति तान्‌॥3॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yuktvāya manasā devānsuvaryato dhiyā divam | bṛhajjyotiḥ kariṣyataḥ savitā prasuvāti tān ||

॥ अन्वयः ॥

सुवर्यतः देवान् मनसा धिया च युक्त्वाय दिवं बृहत् ज्योतिः करिष्यतः तान् सविता प्रसुवाति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

suvaryataḥ devān manasā dhiyā ca yuktvāya divaṁ bṛhat jyotiḥ kariṣyataḥ tān savitā prasuvāti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Controlling the heaven-aspiring senses with the help of the mind and the intellect, the Immanent Soul so regenerates them as to enable them to manifest the self-luminous Infinite Light.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

मन तथा बुद्धि की सहायता से, स्वर्ग की अभीप्सा करनेवाली इन्द्रियों को नियन्त्रित करके, अन्तस्थ आत्मा उन्हें इस प्रकार पुनर्जीवित करती है कि वे आत्म-प्रकाशित अनन्त ज्योति को अभिव्यक्त कर सकें।

॥ शब्दावली ॥

सुवर्यतः - suvaryataḥ -

देवान् - devān -

मनसा - manasā - with the help of the mind

धिया - dhiyā - with the help of the intellect

च - ca - and

युक्त्वाय - yuktvāya -

दिवम् - divam -

बृहत् ज्योतिः - bṛhat jyotiḥ - īnfinite ḻight

करिष्यतः - kariṣyataḥ -

तान् - tān -

सविता - savitā -

प्रसुवाति - prasuvāti -

युञ्जते मन उत युञ्जते धियो विप्रा विप्रस्य हतो विपश्चितः। वि होत्रा दधे वयुनाविदेक इन्मही देवस्य सवितुः परिष्टुतिः॥4॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yuñjate mana uta yuñjate dhiyo viprā viprasya bhato vipaścitaḥ | vi hotrā dadhe vayunāvideka inmahī devasya savituḥ pariṣṭutiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

विप्राः मनः युञ्जते धीयः युञ्जते उत। वयुनाविद् एकः इत् होत्राः विदधे। विप्रस्य बृहतः विपश्चितः देवस्य सवितुः मही परिष्टुतिः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

viprāḥ manaḥ yuñjate dhīyaḥ yuñjate uta| vayunāvid ekaḥ it hotrāḥ vidadhe | viprasya bṛhataḥ vipaścitaḥ devasya savituḥ mahī pariṣṭutiḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Great is the glory of the Immanent Soul who is all-pervading, all-knowing, infinite and self-luminous. Only those rare few who know, undergo the necessary discipline and spiritual practices. The wise do, indeed, control the activities of the intellect, and practise meditation and concentration.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

अन्तस्थ आत्मा की महिमा महान है जो सर्वव्यापक, सर्वज्ञ, अनन्त और आत्म-प्रकाशित है। केवल कुछ ही इने गिने लोग होंगे जो जानते हैं और आवश्यक अनुशासन तथा योगाभ्यास का पालन करते हैं। ज्ञानीजन वास्तव में बुद्धि की गतिविधियों को नियन्त्रित करते हैं तथा ध्यान और एकाग्रता का अभ्यास करते हैं।

॥ शब्दावली ॥

विप्राः - viprāḥ -

मनः - manaḥ -

युञ्जते - yuñjate -

धीयः - dhīyaḥ -

युञ्जते - yuñjate -

उत - uta -

वयुनाविद् - vayunāvid -

एकः - ekaḥ -

इत् - it -

होत्राः - hotrāḥ -

विदधे - vidadhe -

विप्रस्य - viprasya -

बृहतः - bṛhataḥ -

विपश्चितः - vipaścitaḥ -

देवस्य - devasya -

सवितुः - savituḥ -

मही - mahī -

परिष्टुतिः - pariṣṭutiḥ - 

युजे वां ब्रह्म पूर्व्यं नमोभिर्विश्लोक एतु पथ्येव सूरेः। शृण्वन्तु विश्वे अमृतस्य पुत्रा आ ये धामानि दिव्यानि तस्थुः॥5॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yuje vāṁ brahma pūrvyaṁ namobhirviśloka etu pathyeva sūreḥ | śṛṇvantu viśve amṛtasya putrā ā ye dhāmāni divyāni tasthuḥ ||

॥ अन्वयः ॥

सुरेः पथि एव वां नमोभिः पूर्व्यं ब्रह्म युजे। विश्लोकः एतु। सर्वे अमृतस्य पुत्राः शृण्वन्तु ये दिव्यानि धामानि आतस्थुः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

sureḥ pathi eva vāṁ namobhiḥ pūrvyaṁ brahma yuje| viślokaḥ etu| sarve amṛtasya putrāḥ śṛṇvantu ye divyāni dhāmāni ātasthuḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Following only in the footsteps of the wise, I merge you both in the ancient Brahman by continued meditation. May the Glorious One manifest Himself ! May the sons of Immortal Bliss hearken to me - even they who occupy celestial regions !

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

ज्ञानियों के चरण-चिह्नों का अनुगमन करते हुए मैं निरन्तर ध्यान के द्वारा तुम दोनों का अनादि ब्रह्म में विलयन करता हूँ । महिमामय एकं प्रभु अपने आप को अभिव्यक्त करें! अमृत आनन्द के पुत्र मेरी बात सुनेंवे भी जो दिव्य धाम में निवास करते हैं।

॥ शब्दावली ॥

सुरेः - sureḥ - of the wise

पथि - pathi - Following the footsteps

एव - eva - only

वाम् - vām - you both

नमोभिः - namobhiḥ - by continued meditation

पूर्व्यम् - pūrvyam - the ancient

ब्रह्म - brahma - Brahman

युजे - yuje - I merge

विश्लोकः - viślokaḥ - the Glorious One

एतु - etu - May manifest (Himself)

अमृतस्य - amṛtasya - of Immortal Bliss

सर्वे पुत्राः - sarve putrāḥ - the sons

शृण्वन्तु - śṛṇvantu - May hearken

ये - ye - they

दिव्यानि - divyāni - celestial

धामानि - dhāmāni - regions

आतस्थुः - ātasthuḥ - who occupy

अग्निर्यत्राभिमथ्यते वायुर्यत्राधिरुध्यते। सोमो यत्रातिरिच्यते तत्र सञ्जायते मनः॥6॥ 

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

agniryatrābhimathyate vāyuryatrādhirudhyate | somo yatrātiricyate tatra sañjāyate manaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

अग्निः यत्र अभिमथ्यते वायुः यत्र अभिरुध्यते सोमः यत्र अतिरिच्यते तत्र मनः सञ्जायते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

agniḥ yatra abhimathyate vāyuḥ yatra abhirudhyate somaḥ yatra atiricyate tatra manaḥ sañjāyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Where fire is churned out, where air is controlled, where Soma juice overflows - there the mind attains perfection.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जहाँ अग्नि का मन्थन किया जाता है, वायु को नियंत्रित किया जाता है, जहाँ सोम रस छलकता है, वहाँ मन पूर्णता को प्राप्त कर लेता है।

॥ शब्दावली ॥

अग्निः - agniḥ - fire

यत्र - yatra - Where

अभिमथ्यते - abhimathyate - is churned out

वायुः - vāyuḥ - air

यत्र - yatra - where

अभिरुध्यते - abhirudhyate - is controlled

सोमः - somaḥ - Soma juice

यत्र - yatra - where

अतिरिच्यते - atiricyate - overflows

तत्र - tatra - there

मनः - manaḥ - the mind

सञ्जायते - sañjāyate - attains perfection

सवित्रा प्रसवेन जुषेत ब्रह्म पूर्व्यम्‌। यत्र योनिं कृणवसे न हि ते पूर्तमक्षिपत्‌॥7॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

savitrā prasavena juṣeta brahma pūrvyam | yatra yoniṁ kṛṇavase na hi te pūrtamakṣipat ||

॥ अन्वयः ॥

यत्र योनिं कृणवसे ते पूर्तं न अक्षिपत् च तत् पूर्व्यं ब्रह्म प्रसवेन सवित्रा जुषेत॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yatra yoniṁ kṛṇavase te pūrtaṁ na akṣipat ( ca ) ( tat ) pūrvyaṁ brahma prasavena savitrā juṣeta||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Attaining whom thou destroyest the source and art no more troubled by the results of past actions - to that ancient Brahman be thou devoted through the Prime Cause, the Immanent Soul.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जिसे प्राप्त कर लेने के बाद तू पूर्व जन्म के कर्मों के मूल को नष्ट कर देता है और उनके परिणामों से दुःखी नहीं होता — उस सनातन ब्रह्म की अन्तस्थ आत्मा के द्वारा भक्ति कर।

॥ शब्दावली ॥

यत्र - yatra - Attaining whom

योनिम् - yonim - the source

कृणवसे - kṛṇavase - destroyest

ते - te - thou?

पूर्तम् - pūrtam - the results of past actions

न अक्षिपत् - na akṣipat - thou art no more troubled

च - ca - and

तत् - tat - that

पूर्व्यम् - pūrvyam - ancient

ब्रह्म - brahma - Brahman

प्रसवेन - prasavena - through the Prime Cause

सवित्रा - savitrā - through the Immanent Soul

जुषेत - juṣeta - be thou devoted

त्रिरुन्नतं स्थाप्य समं शरीरं हृदीन्द्रियाणि मनसा संनिवेश्य। ब्रह्मोडुपेन प्रतरेत विद्वान्स्रोतांसि सर्वाणि भयानकानि॥8॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

trirunnataṁ sthāpya samaṁ śarīraṁ hṛdīndriyāṇi manasā saṁniveśya | brahmoḍupena pratareta vidvānsrotāṁsi sarvāṇi bhayānakāni ||

॥ अन्वयः ॥

शरीरं त्रिरुन्नतम् समं स्थाप्य इन्द्रियाणि मनसा हृदि सन्निवेश्य विद्वान् सर्वाणि भयानकानि स्रोतांसि ब्रह्मोडुपेन प्रतरेत॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

śarīraṁ trirunnatam samaṁ sthāpya indriyāṇi manasā hṛdi sanniveśya vidvān sarvāṇi bhayānakāni srotāṁsi brahmoḍupena pratareta||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Placing the body in a straight posture, holding the chest, throat and head erect, and drawing the senses and the mind into the heart, the knowing one should cross over all the fearful currents by means of the raft of Brahman.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

छाती, गला तथा सिर के साथ पूरे शरीर को एक सीध में रखकर तथा इन्द्रियों और मन को हृदय में एकाग्र कर ब्रह्म की नौका के द्वारा जिज्ञासु विद्वान को सभी भयानक प्रवाहों के पार चले जाना चाहिये।

॥ शब्दावली ॥

यत्र - yatra -

योनिम् - yonim -

कृणवसे - kṛṇavase -

ते - te -

पूर्तम् - pūrtam -

न अक्षिपत् - na akṣipat -

च - ( ca ) -

तत् - ( tat ) -

पूर्व्यम् - pūrvyam -

ब्रह्म - brahma -

प्रसवेन - prasavena -

सवित्रा - savitrā -

जुषेत - juṣeta -

प्राणान्प्रपीड्येह संयुक्तचेष्टः क्षीणे प्राणे नासिकयोच्छ्वसीत। दुष्टाश्वयुक्तमिव वाहमेनं विद्वान्मनो धारयेताप्रमत्तः॥9॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

prāṇānprapīḍyeha saṁyuktaceṣṭaḥ kṣīṇe prāṇe nāsikayocchvasīta | duṣṭāśvayuktamiva vāhamenaṁ vidvānmano dhārayetāpramattaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

इह संयुक्तचेष्टः प्राणान् प्रपीड्य क्षीणे प्राणे नासिकया उच्छ्वसीत। अप्रमत्तः सन् विद्वान् दुष्टाश्वयुक्तं वाहम् इव मनः धारयेत॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

iha saṁyuktaceṣṭaḥ prāṇān prapīḍya kṣīṇe prāṇe nāsikayā ucchvasīta| apramattaḥ ( san ) vidvān duṣṭāśvayuktaṁ vāham iva manaḥ dhārayeta||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Controlling the senses with an effort, and regulating the activities in the body, one should breathe out through the nostrils when the vital activities become gentle. Then the knowing one, without being in the least distracted, should keep his hold on the mind as on the reins attached to restive horses.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

प्रयास के साथ अपनी इन्द्रियों को नियंत्रण में रखते हुए प्राण के क्षीण होने पर नासिका से उच्छवास लेकर जिज्ञासु विद्वान को बिना प्रमत्त हुए मन को वश में रखना चाहिये जैसे सारथि चंचल घोड़ों को लगाम से नियन्त्रित रखता है।

॥ शब्दावली ॥

इह - iha - in the body? (regulating the activities)??

संयुक्तचेष्टः - saṁyuktaceṣṭaḥ - with an effort

प्राणान् - prāṇān - the senses

प्रपीड्य - prapīḍya - Controlling

क्षीणे प्राणे - kṣīṇe prāṇe - when the vital activities become gentle

नासिकया - nāsikayā - through the nostrils

उच्छ्वसीत - ucchvasīta - (one should) breathe out

अप्रमत्तः - apramattaḥ - in the least distracted

सन् - san - without being

विद्वान् - vidvān - the knowing one

दुष्टाश्वयुक्तम् - duṣṭāśvayuktam - attached to restive horses

वाहम् इव - vāham iva - as on the reins

मनः धारयेत - manaḥ dhārayeta - should keep his hold on the mind

समे शुचौ शर्करावह्निवालुकाविवर्जिते शब्दजलाश्रयादिभिः। मनोनुकूले न तु चक्षुपीडने गुहानिवाताश्रयणे प्रयोजयेत्‌॥10॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

same śucau śarkarāvahnivālukāvivarjite śabdajalāśrayādibhiḥ | manonukūle na tu cakṣupīḍane guhānivātāśrayaṇe prayojayet ||

॥ अन्वयः ॥

समे शुचौ शर्करावन्हिवालुकाविवर्जिते शव्दजलाश्रयादिभिः विवर्जिते मनोनुकूले न तु चक्षुपीडने गुहानिवाताश्रयणे प्रयोजयेत्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

same śucau śarkarāvanhivālukāvivarjite śavdajalāśrayādibhiḥ ( vivarjite ) manonukūle na tu cakṣupīḍane guhānivātāśrayaṇe prayojayet||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

One should perform one's exercises in concentration, resorting to caves and such other pure places helpful to its practice - places where the ground is level without pebbles, and the scenery pleasing to the eyes; where there is no wind, dust, fire, dampness and disturbing noises.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

ऐसे अनुकूल स्थान पर योग या ध्यान करना चाहिये जो सम हो, कंकड़-पत्थर से रहित हो, जहाँ प्रियदर्शी दृश्य हों, जो वात, धूल, अग्नि, सीलन, कोलाहल से मुक्त हो।

॥ शब्दावली ॥

समे - same - (in) places where the ground is level without pebbles

शुचौ - śucau - (in )pure places

शर्करावन्हिवालुकाविवर्जिते - śarkarāvanhivālukāvivarjite - where there is no wind, dust, fire

शव्दजलाश्रयादिभिः विवर्जिते - śavdajalāśrayādibhiḥ vivarjite - without dampness and disturbing noises

मनोनुकूले - manonukūle - helpful to its practice?

न तु चक्षुपीडने - na tu cakṣupīḍane - where the scenery pleasing to the eyes

गुहानिवाताश्रयणे - guhānivātāśrayaṇe - resorting to caves and such other pure places

प्रयोजयेत् - prayojayet - One should perform one's exercises

नीहारधूमार्कानिलानलानां खद्योतविद्युत्स्फटिकशशीनाम्‌। एतानि रूपाणि पुरःसराणि ब्रह्मण्यभिव्यक्तिकराणि योगे॥11॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

nīhāradhūmārkānilānalānāṁ khadyotavidyutsphaṭikaśaśīnām | etāni rūpāṇi puraḥsarāṇi brahmaṇyabhivyaktikarāṇi yoge ||

॥ अन्वयः ॥

नीहारधूमार्कानिलानलानाम् खद्योतविद्युत्स्फटिकशशीनां एतानि रूपाणि योगे ब्रह्मणि पुरः सराणि अभिव्यक्तिकराणि॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

nīhāradhūmārkānilānalānām khadyotavidyutsphaṭikaśaśīnāṁ etāni rūpāṇi yoge brahmaṇi puraḥ sarāṇi abhivyaktikarāṇi||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Forms that appear like snow, smoke, sun, wind, fire, fire-fly, lightning, crystal and moon, precede the manifestation of Brahman in Yoga practice.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

योग के अभ्यास में ब्रह्म-दर्शन के पूर्व कोहरा, धूम्र, सूर्य, वायु, अग्नि, खद्योत, बिजली, स्फटिक तथा चन्द्र दिखाई देते हैं।

॥ शब्दावली ॥

नीहारधूमार्कानिलानलानाम् - nīhāradhūmārkānilānalānām - (of) snow, smoke, sun, wind, fire

खद्योतविद्युत्स्फटिकशशीनाम् - khadyotavidyutsphaṭikaśaśīnām - (of) fire-fly, lightning, crystal and moon

एतानि रूपाणि - etāni rūpāṇi - Forms that appear like

योगे - yoge - in Yoga practice

ब्रह्मणि - brahmaṇi - of Brahman

पुरः सराणि अभिव्यक्तिकराणि - puraḥ sarāṇi abhivyaktikarāṇi - precede the manifestation

पृथिव्यप्तेजोऽनिलखे समुत्थिते पञ्चात्मके योगगुणे प्रवृत्ते। न तस्य रोगो न जरा न मृत्युः प्राप्तस्य योगाग्निमयं शरीरम्‌॥12॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

pṛthivyaptejo'nilakhe samutthite pañcātmake yogaguṇe pravṛtte | na tasya rogo na jarā na mṛtyuḥ prāptasya yogāgnimayaṁ śarīram ||

॥ अन्वयः ॥

पृथिव्यप्तेजोनिलखे समुत्थिते पञ्चात्मके योगगुणे प्रवृत्ते सति योगाग्निमयं शरीरं प्राप्तस्य तस्य न रोगः न जरा न मृत्युः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

pṛthivyaptejonilakhe samutthite pañcātmake yogaguṇe pravṛtte ( sati ) yogāgnimayaṁ śarīraṁ prāptasya tasya na rogaḥ na jarā na mṛtyuḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

When the fivefold perception of Yoga, arising from (concentrating the mind on) earth, water, light, air and ether, have appeared to the Yogin, then he has become possessed of a body made of the fire of Yoga, and he will not be touched by disease, old age or death.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जब योगी के समक्ष योग के द्वारा योग के पाँच गुण प्रकट हो जाते हैं तब उसे योगाग्नि से बना शरीर प्राप्त हो जाता है और तब वह रोग, जरा, मृत्यु से मुक्त हो जाता है।

॥ शब्दावली ॥

पृथिव्यप्तेजोनिलखे - pṛthivyaptejonilakhe - earth, water, light, air and ether

समुत्थिते - samutthite - arising from (concentrating the mind on)

पञ्चात्मके योगगुणे - pañcātmake yogaguṇe - the fivefold perception of Yoga

प्रवृत्ते सति - pravṛtte sati - have appeared to

योगाग्निमयम् शरीरम् - yogāgnimayam śarīram - a body made of the fire of Yoga

प्राप्तस्य तस्य - prāptasya tasya - he has become possessed of

न रोगः - na rogaḥ - will not be touched by disease

न जरा - na jarā - will not be touched by old age

न मृत्युः - na mṛtyuḥ - will not be touched by death

लघुत्वमारोग्यमलोलुपत्वं वर्णप्रसादं स्वरसौष्ठवं च। गन्धः शुभो मूत्रपुरीषमल्पं योगप्रवृत्तिं प्रथमां वदन्ति॥13॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

laghutvamārogyamalolupatvaṁ varṇaprasādaṁ svarasauṣṭhavaṁ ca | gandhaḥ śubho mūtrapurīṣamalpaṁ yogapravṛttiṁ prathamāṁ vadanti ||

॥ अन्वयः ॥

लघुत्वम् आरोग्यम् अलोलुपत्वम् वर्णप्रसादः स्वरसौष्ठवम् शुभः गन्धः अल्पं मुत्रपुरीषम् च प्रथमां योगप्रवृत्तिम् वदन्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

laghutvam ārogyam alolupatvam varṇaprasādaḥ svarasauṣṭhavam śubhaḥ gandhaḥ alpaṁ mutrapurīṣam ca prathamāṁ yogapravṛttim vadanti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

It is said that the first signs of entering Yoga are lightness of body, health, thirstlessness of mind, clearness of complexion, a beautiful voice, an agreeable odour and scantiness excretions.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

कहा जाता है कि योग में प्रवेश करने से योग का पहला परिणाम यह होता है कि शरीर हलका और स्वस्थ हो जाता है, मन की लालसाएं मिट जाती हैं, शरीर का वर्ण कान्तियुक्त हो जाता है, स्वर में माधुर्य आ जाता है, शरीर से सुगंध आती है तथा शरीर का मलोत्सर्जन बहुत अल्प हो जाता है।

॥ शब्दावली ॥

लघुत्वम् - laghutvam - lightness of body

आरोग्यम् - ārogyam - good health

अलोलुपत्वम् - alolupatvam - thirstlessness of mind

वर्णप्रसादः - varṇaprasādaḥ - clearness of complexion

स्वरसौष्ठवम् - svarasauṣṭhavam - a beautiful voice

शुभः गन्धः - śubhaḥ gandhaḥ - an agreeable odour

अल्पम् मुत्रपुरीषम् - alpam mutrapurīṣam - scantiness excretions

च - ca - and

प्रथमाम् योगप्रवृत्तिम् - prathamām yogapravṛttim - the first signs of entering Yoga

वदन्ति - vadanti - It is said that

यथैव बिम्बं मृदयोपलिप्तं तेजोमयं भ्राजते तत्‌सुधान्तम्‌। तद्वात्मतत्त्वं प्रसमीक्ष्य देही एकः कृतार्थो भवते वीतशोकः॥14॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yathaiva bimbaṁ mṛdayopaliptaṁ tejomayaṁ bhrājate tatsudhāntam | tadvātmatattvaṁ prasamīkṣya dehī ekaḥ kṛtārtho bhavate vītaśokaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यथा एव मृदया उपलिप्तं तत् बिम्बं सुधान्तं सत् तेजोमयं भ्राजते तद् वा देही आत्मतत्वं प्रसमीक्ष्य एकः वीतशोकः कृतार्थः भवते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yathā eva mṛdayā upaliptaṁ tat bimbaṁ sudhāntaṁ ( sat ) tejomayaṁ bhrājate tad vā dehī ātmatatvaṁ prasamīkṣya ekaḥ vītaśokaḥ kṛtārthaḥ bhavate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Just as the same metal disc, which was stained by dust before, shines brilliantly when cleaned, so the embodied being, seeing the truth of Atman, realizes oneness, attains the goal and becomes sorrowless.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जिस प्रकार धूल में लिप्त धातु की मूर्ति धुल जाने से चमकने लगती है, उसी प्रकार देही आत्मा आत्मन के सत्य के दर्शन से कृतार्थ हो जाती है, अपने लक्ष्य एकत्व को प्राप्त कर शोक से मुक्त हो जाती है।

॥ शब्दावली ॥

यथा एव - yathā eva - Just as

मृदया - mṛdayā - by dust

उपलिप्तम् - upaliptam - stained

तत् बिम्बम् - tat bimbam - the same metal disc

सुधान्तम् सत् - sudhāntam sat - when cleaned

तेजोमयम् भ्राजते - tejomayam bhrājate - shines brilliantly

तद् वा देही - tad vā dehī - so the embodied being

आत्मतत्वम् - ātmatatvam - the truth of Atman

प्रसमीक्ष्य - prasamīkṣya - seeing

एकः - ekaḥ - realizes oneness

वीतशोकः - vītaśokaḥ - sorrowless

कृतार्थः - kṛtārthaḥ - attains the goal

भवते - bhavate - become 

यदात्मतत्त्वेन तु ब्रह्मतत्त्वं दीपोपमेनेह युक्तः प्रपश्येत्‌। अजं ध्रुवं सर्वतत्त्वैर्विशुद्धं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपापैः॥15॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yadātmatattvena tu brahmatattvaṁ dīpopameneha yuktaḥ prapaśyet | ajaṁ dhruvaṁ sarvatattvairviśuddhaṁ jñātvā devaṁ mucyate sarvapāpaiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यदा युक्तः दीपोपमेन आत्मतत्वेन ब्रह्मतत्वं प्रपश्यते तदा अजं ध्रुवं सर्वतत्वैः विशुद्धं देवं ज्ञात्वा सर्वपापैः विमुच्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yadā yuktaḥ dīpopamena ātmatatvena brahmatatvaṁ prapaśyate ( tadā ) ajaṁ dhruvaṁ sarvatatvaiḥ viśuddhaṁ devaṁ jñātvā sarvapāpaiḥ vimucyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

When the Yogin realizes the truth of Brahman, through the perception of the truth of Atman in this body as a self-luminous entity, then, knowing the Divinity as unborn, eternal and free from all the modifications of Prakriti, he is freed from all sins.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जब योगी इस शरीर में स्थित आत्म तत्व के सत्य के द्वारा ब्रह्म तत्व के सत्य को आत्म-प्रकाशित सत्ता के रूप में अनुभव कर लेता है, तब उस सत्ता को अजन्मा, शाश्वत तथा प्रकृति के सभी तत्वों सें मुक्त और शुद्ध जान कर वह सभी बन्धनों से छूट जाता है।

॥ शब्दावली ॥

यदा - yadā - When

युक्तः - yuktaḥ - the Yogin

दीपोपमेन आत्मतत्वेन - dīpopamena ātmatatvena - through the perception of the truth of Atman in this body as a self-luminous entity

ब्रह्मतत्वम् - brahmatatvam - the truth of Brahman

प्रपश्यते - prapaśyate - realizes

तदा - tadā - then

अजम् - ajam - unborn

ध्रुवम् - dhruvam - eternal

सर्वतत्वैः विशुद्धम् - sarvatatvaiḥ viśuddham - free from all the modifications of Prakriti

देवम् - devam - the Divinity

ज्ञात्वा - jñātvā - knowing

सर्वपापैः विमुच्यते - sarvapāpaiḥ vimucyate - he is freed from all sins

एष ह देवः प्रदिशोऽनु सर्वाः पूर्वो ह जातः स उ गर्भे अन्तः। स एव जातः स जनिष्यमाणः प्रत्यङ्जनास्तिष्ठति सर्वतोमुखः॥16॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eṣa ha devaḥ pradiśo'nu sarvāḥ pūrvo ha jātaḥ sa u garbhe antaḥ | sa eva jātaḥ sa janiṣyamāṇaḥ pratyaṅjanāstiṣṭhati sarvatomukhaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

एषः देवः सर्वाः प्रदिषः अनु व्याप्नोति । सः ह पूर्वः जातः। सः उ गर्भे अन्तःस्। सः एव जातः सः जनिष्यमाणः। सः प्रत्यङ्जनाः तिष्ठति सर्वतोमुखः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

eṣaḥ devaḥ sarvāḥ pradiṣaḥ anu ( vyāpnoti )| saḥ ha pūrvaḥ jātaḥ | saḥ u garbhe antaḥs| saḥ eva jātaḥ saḥ janiṣyamāṇaḥ| ( saḥ ) pratyaṅjanāḥ tiṣṭhati sarvatomukhaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This Divinity pervades all directions in their entirety. He is the first-born (Hiranyagarbha). He has entered into the womb. He alone is born, and is to be born in future. He is inside all persons as the Indwelling Self, facing all directions.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह देव सभी दिशाओं में सर्वत्र व्याप्त है। यह हिरण्यगर्भ के रूप में सबसे पहले प्रकट हुआ। गर्भ में प्रवेश कर केवल यही जन्म लेता है और भविष्य में जन्म लेगा। यह सभी मनुष्यों के अन्दर निवास करनेवाला आत्मन है जिसका मुख सभी दिशाओं की ओर रहता है।

॥ शब्दावली ॥

एषः - eṣaḥ - This

देवः - devaḥ - Divinity

सर्वाः प्रदिषः - sarvāḥ pradiṣaḥ - all directions

अनु - anu - in their entirety

व्याप्नोति - vyāpnoti - pervades

सः ह - saḥ ha - He is

पूर्वः जातः - pūrvaḥ jātaḥ - first-born (Hiranyagarbha)

सः उ - saḥ u - He

गर्भे - garbhe - into the womb

अन्तः - antaḥ - has entered

सः - saḥ - He

एव - eva - alone

जातः - jātaḥ - is born

सः - saḥ - He

जनिष्यमाणः - janiṣyamāṇaḥ - is to be born in future

सः - saḥ - He

प्रत्यङ्जनाः तिष्ठति - pratyaṅjanāḥ tiṣṭhati - inside all persons as the Indwelling Self

सर्वतोमुखः - sarvatomukhaḥ - facing all directions

एष ह देवः प्रदिशोऽनु सर्वाः पूर्वो ह जातः स उ गर्भे अन्तः। स एव जातः स जनिष्यमाणः प्रत्यङ्जनास्तिष्ठति सर्वतोमुखः॥16॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eṣa ha devaḥ pradiśo'nu sarvāḥ pūrvo ha jātaḥ sa u garbhe antaḥ | sa eva jātaḥ sa janiṣyamāṇaḥ pratyaṅjanāstiṣṭhati sarvatomukhaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

एषः देवः सर्वाः प्रदिषः अनु व्याप्नोति । सः ह पूर्वः जातः। सः उ गर्भे अन्तःस्। सः एव जातः सः जनिष्यमाणः। सः प्रत्यङ्जनाः तिष्ठति सर्वतोमुखः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

eṣaḥ devaḥ sarvāḥ pradiṣaḥ anu ( vyāpnoti )| saḥ ha pūrvaḥ jātaḥ | saḥ u garbhe antaḥs| saḥ eva jātaḥ saḥ janiṣyamāṇaḥ| ( saḥ ) pratyaṅjanāḥ tiṣṭhati sarvatomukhaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This Divinity pervades all directions in their entirety. He is the first-born (Hiranyagarbha). He has entered into the womb. He alone is born, and is to be born in future. He is inside all persons as the Indwelling Self, facing all directions.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह देव सभी दिशाओं में सर्वत्र व्याप्त है। यह हिरण्यगर्भ के रूप में सबसे पहले प्रकट हुआ। गर्भ में प्रवेश कर केवल यही जन्म लेता है और भविष्य में जन्म लेगा। यह सभी मनुष्यों के अन्दर निवास करनेवाला आत्मन है जिसका मुख सभी दिशाओं की ओर रहता है।

॥ शब्दावली ॥

एषः - eṣaḥ - This

देवः - devaḥ - Divinity

सर्वाः प्रदिषः - sarvāḥ pradiṣaḥ - all directions

अनु - anu - in their entirety

व्याप्नोति - vyāpnoti - pervades

सः ह - saḥ ha - He is

पूर्वः जातः - pūrvaḥ jātaḥ - first-born (Hiranyagarbha)

सः उ - saḥ u - He

गर्भे - garbhe - into the womb

अन्तः - antaḥ - has entered

सः - saḥ - He

एव - eva - alone

जातः - jātaḥ - is born

सः - saḥ - He

जनिष्यमाणः - janiṣyamāṇaḥ - is to be born in future

सः - saḥ - He

प्रत्यङ्जनाः तिष्ठति - pratyaṅjanāḥ tiṣṭhati - inside all persons as the Indwelling Self

सर्वतोमुखः - sarvatomukhaḥ - facing all directions

यो देवोऽग्नौ योऽप्सु यो विश्वं भुवनमाविवेश। य ओषधीषु यो वनस्पतिषु तस्मै देवाय नमो नमः॥17॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yo devo'gnau yo'psu yo viśvaṁ bhuvanamāviveśa | ya oṣadhīṣu yo vanaspatiṣu tasmai devāya namo namaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यः देवः अग्नौ यः अप्सु यः विश्वं भुवनम् आविवेश यः ओषधीषु यः वनस्पतिषु तस्मै देवाय नमः नमः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ devaḥ agnau yaḥ apsu yaḥ viśvaṁ bhuvanam āviveśa yaḥ oṣadhīṣu yaḥ vanaspatiṣu tasmai devāya namaḥ namaḥ ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Salutations to that Divinity who is in the fire, who is in the water, who is in the plants, who is in the trees, who has pervaded the whole universe.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उस देव को बार-बार नमस्कार है जो अग्नि में, जल में, सभी भुवनों में, औषधियों में, वनस्पतियों में व्याप्त है।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - who (is)

देवः - devaḥ - Divinity

अग्नौ - agnau - in the fire

यः - yaḥ - who (is)

अप्सु - apsu - in the water

यः - yaḥ - who (is)

विश्वम् भुवनम् - viśvam bhuvanam - the whole universe

आविवेश - āviveśa - pervaded

यः - yaḥ - who (is)

ओषधीषु - oṣadhīṣu - the plants

यः - yaḥ - who (is)

वनस्पतिषु - vanaspatiṣu - in the trees

तस्मै देवाय - tasmai devāya - to that Divinity

नमः - namaḥ - Salutations

Next chapter >>>