श्वेताश्वतरोपनिषद् षष्ठोऽध्यायः

श्वेताश्वतरोपनिषद्

षष्ठोऽध्यायः

स्वभावमेके कवयो वदन्ति कालं तथान्ये परिमुह्यमानाः। देवस्यैष महिमा तु लोके येनेदं भ्राम्यते ब्रह्मचक्रम्‌॥1॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

svabhāvameke kavayo vadanti kālaṁ tathānye parimuhyamānāḥ | devasyaiṣa mahimā tu loke yenedaṁ bhrāmyate brahmacakram ||

॥ अन्वयः ॥

येन इदं ब्रह्मचक्रं भ्राम्यते तम् एके परिमुह्यमानाः कवयः स्वभावं वदन्ति। तथा अन्ये कालम्। एषः तु लोके देवस्य महिमा॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yena idaṁ brahmacakraṁ bhrāmyate ( tam ) eke parimuhyamānāḥ kavayaḥ svabhāvaṁ vadanti| tathā anye kālam| eṣaḥ tu loke devasya mahimā||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

'Tis Nature and Self -existence, say one school of the Seers. Nay, 'tis Time, say another; both are deceived and bewildered. 'Tis the Majesty of the Lord in the world of His creatures whereby the Wheel of the Eternal whirleth about continually.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

तत्त्वद्रष्टाओं के एक मतानुसार (जगत् का कारण) 'प्रकृति' एवं 'स्व-भाव' है, अन्य मत के अनुसार 'स्व-भाव' नहीं, 'काल' कारण है; ये दोनों ही इस विषय में भ्रमित तथा मोहवशीभूत हैं। जगत् में यह तो 'ईश्वर' की 'महिमा' है जिसके द्वारा यह 'ब्रह्मचक्र' (परमशाश्वत-चक्र) निरन्तर घुमाया जा रहा है।

॥ शब्दावली ॥

येन - yena - whereby

इदम् ब्रह्मचक्रम् - idam brahmacakram - the Wheel of the Eternal

भ्राम्यते - bhrāmyate - whirleth about continually

एके परिमुह्यमानाः कवयः वदन्ति - eke parimuhyamānāḥ kavayaḥ vadanti - one schol of the Seers

तम् स्वभावम् - tam svabhāvam - 'Tis Nature and Self -existence

तथा अन्ये - tathā anye - say another

कालम् - kālam - 'tis Time

एषः तु - eṣaḥ tu - 'Tis

लोके - loke - in the world

देवस्य महिमा - devasya mahimā - the Majesty of the Lord

येनावृतं नित्यमिदं हि सर्वं ज्ञः कालकारो गुणी सर्वविद्यः। तेनेशितं कर्म विवर्तते ह पृथिव्यप्तेजोंइलखानि चिन्त्यम्‌॥2॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yenāvṛtaṁ nityamidaṁ hi sarvaṁ jñaḥ kālakāro guṇī sarvavidyaḥ | teneśitaṁ karma vivartate ha pṛthivyaptejoṁilakhāni cintyam ||

॥ अन्वयः ॥

येन इदं सर्वम् नित्यं आवृतम् यः ज्ञः कालकारः गुणी सर्वविद् च भवति तेन ईशितं कर्म पृथिव्यप्तेजोनिलखानि विवर्तते इति चिन्त्यम्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yena idaṁ sarvam nityaṁ āvṛtam yaḥ jñaḥ kālakāraḥ guṇī sarvavid ( ca bhavati ) tena īśitaṁ karma pṛthivyaptejonilakhāni vivartate ( iti ) cintyam||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He envelopeth this whole Universe with Himself for ever,He that knoweth, Maker of Time,&the Modes ofNature dwell in Him; yea, all things He discerneth and by His governance the Law ofWorks revolveth in its cycle. Earth,water, fire, air, ether, of these thou shalt consider (as the substance wherein it turneth).

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'वह' इस सम्पूर्ण 'विश्व' को 'अपने आप' से सदैव ही आवृत किये रहता है, 'वह' ही सर्वज्ञ है 'वह' ही 'काल' का 'कर्ता' (रचयिता) है, 'प्रकृति' के गुणों का 'वही' आधान है, 'वह' सभी पदार्थों का ज्ञाता है, उसके ही शासन से 'कर्म-विधान' के चक्र का विवर्तन होता है, तुम सोचोगे कि पृथ्वी, जल, अग्नि, वायु तथा आकाश-ये ही वे तत्त्व हैं जिनमें यह विधान-चक्र घूमता है।

॥ शब्दावली ॥

येन - yena - with Himself

इदम् सर्वम् - idam sarvam - this whole Universe

नित्यम् - nityam - for ever

आवृतम् - āvṛtam - envelopeth

यः ज्ञः - yaḥ jñaḥ - He that knoweth

कालकारः - kālakāraḥ - Maker of Time

गुणी - guṇī - Maker the Modes of Nature

सर्वविद् च भवति - sarvavid ca bhavati - dwell in Him ?

तेन ईशितम् - tena īśitam - by His governance

कर्म - karma - the Law of Works

पृथिव्यप्तेजोनिलखानि - pṛthivyaptejonilakhāni -

विवर्तते - vivartate - revolveth in its cycle

इति चिन्त्यम् - iti cintyam - thou shalt considerable

तत्कर्म कृत्वा विनिवर्त्य भूयस्तत्त्वस्य तत्त्वेन समेत्य योगम्‌। एकेन द्वाभ्यां त्रिभिरष्टभिर्वा कालेन चैवात्मगुणैश्च सूक्ष्मैः॥3॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tatkarma kṛtvā vinivartya bhūyastattvasya tattvena sametya yogam | ekena dvābhyāṁ tribhiraṣṭabhirvā kālena caivātmaguṇaiśca sūkṣmaiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

तत् कर्म कृत्वा विनिवर्त्य भूयः तत्वस्य तत्वेन योगं समेत्य एकेन द्वाभ्यां त्रिभिः अष्टभिः वा कालेन सूक्ष्मैः आत्मगुणैः च एव समेति ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tat karma kṛtvā vinivartya bhūyaḥ tatvasya tatvena yogaṁ sametya ekena dvābhyāṁ tribhiḥ aṣṭabhiḥ vā kālena sūkṣmaiḥ ātmaguṇaiḥ ca eva ( sameti )||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The Lord doeth works and resteth again from His works, one or two or three or eight He yoketh Himself with the Principle of things in their essence & with Time He yoketh Himself and with Self in its subtle workings.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'ईश्वर' कर्म करता है, तथा अपने कर्मों से पुनः निवृत्त हो जाता है 'वह' एक अथवा दो अथवा तीन अथवा आठ (अर्थात् चाहे जितने) तत्त्वों के 'तत्त्व' से 'स्वयं' को जोड़ लेता है, उसी तरह वह 'काल' से स्वयं को जोड़ लेता है एवं 'आत्मा' के सूक्ष्म गुणों तथा कर्मों के साथ 'स्वयं' को जोड़ लेता है।

॥ शब्दावली ॥

तत् कर्म कृत्वा - tat karma kṛtvā - The Lord doeth works

विनिवर्त्य - vinivartya - resteth from His works

भूयः - bhūyaḥ - again

तत्वस्य - tatvasya - the Principle of things

तत्वेन - tatvena - in their essence

योगम् समेत्य - yogam sametya - He yoketh Himself ?

एकेन

द्वाभ्याम्

त्रिभिः

अष्टभिः

वा

कालेन

सूक्ष्मैः आत्मगुणैः -

च एव समेति - ca eva sameti - He yoketh Himself

आरभ्य कर्माणि गुणान्वितानि भावांश्च सर्वान्विनियोजयेद्यः। तेषामभावे कृतकर्मनाशः कर्मक्षये याति स तत्त्वतोऽन्यः॥4॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ārabhya karmāṇi guṇānvitāni bhāvāṁśca sarvānviniyojayedyaḥ | teṣāmabhāve kṛtakarmanāśaḥ karmakṣaye yāti sa tattvato'nyaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यः गुणान्वितानि कर्माणि आरभ्य सर्वान् भावान् विनियोजयेत् सः च तेषाम् अभावे कृतकर्मनाशः। कर्मक्षये तत्वतः अन्यः याति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ guṇānvitāni karmāṇi ārabhya sarvān bhāvān viniyojayet saḥ ca teṣāam abhāve kṛtakarmanāśaḥ| karmakṣaye tatvataḥ anyaḥ yāti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

So He beginneth works, that are subject to the modes of Nature, and setteth all existences to their workings:&when these things are not, thereby cometh annihilation of work that hath been done; and with the perishing of work, He departeth out of them; for in His final truth He is other than they.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

इस प्रकार 'वह' उन कर्मों का आरम्भ करता है, जो प्रकृति के गुणों के अधीन हैं तथा समस्त सत्ताओं को उनके कर्मों में नियुक्त कर देता है: और जब ये सब सत्ताएँ नहीं रहतीं तब उस कर्म का लोप (नाश) हो जाता है; एवं कर्म के क्षय होने से 'वह' उनसे प्रयाण कर जाता है; क्योंकि 'अपने' परम सत्य स्वरूप में, तत्त्वतः 'वह' उनसे भिन्न है।

॥ शब्दावली ॥

गुणान्वितानि - guṇānvitāni - subject to the modes of Nature

यः कर्माणिरभ्य - yaḥ karmāṇiārabhya - So He beginneth works

सर्वान् भावान् - sarvān bhāvān - all existences

विनियोजयेत् - viniyojayet - setteth to their workings

सः च तेषाम् अभावे - saḥ ca teṣāam abhāve - when these things are not

कृतकर्मनाशः - kṛtakarmanāśaḥ - thereby cometh annihilation of work that hath been done

कर्मक्षये - karmakṣaye - with the perishing of work

तत्वतः - tatvataḥ - for in His final truth

अन्यः याति - anyaḥ yāti - He departeth out of them; He is other than they. ?

आदिः स संयोगनिमित्तहेतुः परस्त्रिकालादकलोऽपि दृष्टः। तं विश्वरूपं भवभूतमीड्यं देवं स्वचित्तस्थमुपास्य पूर्वम्‌॥5॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ādiḥ sa saṁyoganimittahetuḥ parastrikālādakalo'pi dṛṣṭaḥ | taṁ viśvarūpaṁ bhavabhūtamīḍyaṁ devaṁ svacittasthamupāsya pūrvam ||

॥ अन्वयः ॥

तं विश्वरूपं भवभूतम् ईड्यं देवं स्वचित्तस्थं पूर्वं उपास्य सः आदिः संयोगनिमित्तहेतुः त्रिकालात् परः अकलः अपि दृष्टः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

taṁ viśvarūūpaṁ bhavabhūtam īḍyaṁ devaṁ svacittasthaṁ pūrvaṁ upāsya saḥ ādiḥ saṁyoganimittahetuḥ trikālāt paraḥ akalaḥ api dṛṣṭaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Lo we have beheld Him & He is the Beginning and the Cause of all Causes whereby these elements meet together & form ariseth; the past, the present and the future are this side of Him and Time hath no part in Him. Let us worship the Ancient of Days in our own hearts who sitteth. Let us wait upon God who must be adored, for the world is His shape and the Universe is but His becoming.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

अहो, हमने 'उस' (ईश्वर) का दर्शन किया है और 'वह' समस्त जगत का 'आदि' है तथा समस्त 'कारणों' निमित्तों का 'परमहेतु' है, जिससे सकल पदार्थों का संयोग (परस्पर मिलन) होता है तथा वे रूप ग्रहणं करते हैं; भूत, वर्तमान एवं भविष्य-त्रिकाल, 'जिसके' ऐहिक आयाम हैं तथा 'जो' 'अकाल' है अर्थात् 'काल' का उसमें कोई स्थान नहीं है। हम अपने चित्त में स्थित उस 'पूर्वपुरुष' की उपासना करें। हम उस 'विश्वरूप' धारण करने वाले एवं सम्पूर्ण जगत् (भव) में 'सम्भूति' बनकर प्रकट होने वाले वन्दनीय 'देव' की आराधना करे।

॥ शब्दावली ॥

तम् विश्वरूपम् - tam viśvarūūpam - the world is His shape

भवभूतम् - bhavabhūtam - the Universe is but His becoming

ईड्यम् देवम् - īḍyam devam - God who must be adored

पूर्वम् - pūrvam - in our own hearts who sitteth

उपास्य - upāsya - Let us worship

अः - aḥ -

आदिः - ādiḥ - He is the Beginning

संयोगनिमित्तहेतुः - saṁyoganimittahetuḥ - the Cause of all Causes whereby these elements meet together

त्रिकालात् परः - trikālāt paraḥ - the past, the present and the future are this side of Him

अकलः अपि - akalaḥ api - Time hath no part in Him

दृष्टः - dṛṣṭaḥ - we have beheld Him

स वृक्षकालाकृतिभिः परोऽन्यो यस्मात्‌प्रपञ्चः परिवर्ततेऽयम्‌। धर्मावहं पापनुदं भगेशं ज्ञात्वात्मस्थममृतं विश्वधाम॥6॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sa vṛkṣakālākṛtibhiḥ paro'nyo yasmātprapañcaḥ parivartate'yam | dharmāvahaṁ pāpanudaṁ bhageśaṁ jñātvātmasthamamṛtaṁ viśvadhāma ||

॥ अन्वयः ॥

यस्मात् अयं प्रपञ्चः परिवर्तते तं धर्मावहं पापनुदं भगेशम् अमृतं विश्वधाम आत्मस्थं ज्ञात्वा सः वृक्षकालाकृतिभिः परः अन्यः दृष्टः ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yasmāt ayaṁ prapañcaḥ parivartate taṁ dharmāvahaṁ pāpanudaṁ bhageśam amṛtaṁ viśvadhāma ātmasthaṁ jñātvā saḥ vṛkṣakālākṛtibhiḥ paraḥ anyaḥ ( dṛṣṭaḥ ) ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Time & Form and the Tree of Things, none of these is He for He is more than they & it is from Him that this Cosmos beginneth. We will know this Master of grace & glory for He cometh to us carrying righteousness in His hand & He driveth Sin from its strong places. We will know Him for He is in our Self & immortal & the World's foundation.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'वह' 'काल', 'आकृति' तथा 'सृष्टि के वृक्ष' से परे, उनसे अधिक कुछ है तथा यह सम्पूर्ण 'प्रपञ्च' (जगत्) 'उससे' ही आरम्भ होता है। हम इस कृपा तथा महिमा (भग) के 'ईश' को जान जायेंगे क्योंकि 'वह' अपने हाथों में धर्म को वहन करते हुए तथा 'पाप' को उसके सुदृढ स्थानों से परे हटाते हुए हमारे पास आता है। हम 'उसे' जान जायेंगे क्योंकि 'वह' हमारी ही 'आत्मा' में स्थित है, अमृत-स्वरूप है एवं सम्पूर्ण 'विश्व' का परम-धाम है।

॥ शब्दावली ॥

यस्मात् - yasmāt - from Him

अयम् प्रपञ्चः परिवर्तते - ayam prapañcaḥ parivartate - this Cosmos beginneth

तम् धर्मावहम् - tam dharmāvaham - He cometh to us carrying righteousness in His hand

पापनुदम् - pāpanudam - He driveth Sin from its strong places

भगेशम् - bhageśam - this Master of grace & glory

अमृतम् - amṛtam - immortal

विश्वधाम - viśvadhāma - the World's foundation

आत्मस्थम् - ātmastham - He is in our Self

ज्ञात्वा - ñātvā - We will know Him

सः वृक्षकालाकृतिभिः - saḥ vṛkṣakālākṛtibhiḥ - Time & Form and the Tree of Things

परः अन्यः - paraḥ anyaḥ - none of these is He for He is more than they

दृष्टः - dṛṣṭaḥ - We will know

तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमं च दैवतम्‌। पतिं पतीनां परमं परस्ताद्‌विदाम देवं भुवनेशमीड्यम्‌॥7॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tamīśvarāṇāṁ paramaṁ maheśvaraṁ taṁ devatānāṁ paramaṁ ca daivatam | patiṁ patīnāṁ paramaṁ parastādvidāma devaṁ bhuvaneśamīḍyam ||

॥ अन्वयः ॥

तं ईश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमं दैवतं च पतीनां परमं पतिं ईड्यं परस्तात् भुवनेशं विदामः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

taṁ īśvarāṇāṁ paramaṁ maheśvaraṁ taṁ devatānāṁ paramaṁ daivataṁ ca patīnāṁ paramaṁ patiṁ īḍyaṁ parastāt bhuvaneśaṁ vidāmaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

We will know this Mightiest one who is far above all the mighty-this summit of the gods & their godhead, King of Kings and Lord of Lords, who towereth high above all summits & greatnesses. Let us learn of God for He is this World's Master & all shall adore Him.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

हम उन महाशक्तिशाली 'महेश्वर' को जानेंगे जो समस्त शक्तिशाली ईशों से भी उच्चतर 'परम ईश' हैं, उन्हें, जो देवताओं के 'परम देव' हैं, जो अधिपतियों के भी 'अधिपति' हैं, जो प्रभुओं के भी 'प्रभु' हैं, जो उच्चतम महानताओं से भी परे, उससे भी उच्चतर हैं। हम उन 'देव' को जानें जो 'भुवनेश'-इस जगत् के ईश्वर हैं, तथा जो सभी के द्वारा आराध्य हैं।

॥ शब्दावली ॥

तम् ईश्वराणाम् परमम् - tam īśvarāṇām paramam - this Mightiest one who is far above all the mighty

महेश्वरम् - maheśvaram - his summit of the gods

तम् देवतानाम् परमम् दैवतम् - tam devatānām paramam daivatam - Lord of Lords

च - ca - and

पतीनाम् परमम् पतिम् - patīnām paramam patim - King of Kings

ईड्यम् - īḍyam - all adore Him

परस्तात् भुवनेशम् - parastāt bhuvaneśam - He is this World's Master

विदामः - vidāmaḥ - We will know

न तस्य कार्यं करणं च विद्यते न तत्समश्चाभ्यधिकश्च दृश्यते। परास्य शक्तिर्विविधैव श्रूयते स्वाभाविकी ज्ञानबलक्रिया ॥8॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

na tasya kāryaṁ karaṇaṁ ca vidyate na tatsamaścābhyadhikaśca dṛśyate | parāsya śaktirvividhaiva śrūyate svābhāvikī jñānabalakriyā ca ||

॥ अन्वयः ॥

तस्य कार्यं करणं च न विद्यते। तत्समः अभ्यधिकः च न दृश्यते। अस्य परा शक्तिः एव विविधा ज्ञानवलक्रिया स्वाभाविकी च श्रूयते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tasya kāryaṁ karaṇaṁ ca na vidyate| tatsamaḥ abhyadhikaḥ ca na dṛśyate| asya parā śaktiḥ eva vividhā jñānavalakriyā svābhāvikī ca śrūyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

God needeth not to do anything neither hath He any organ of doing; there is none greater than He nor do we see any that is His equal-for His power is far over all, only men hear of it under a thousand names & various, ashions. Lo the strength of Him and the works of Him and His Knowledge, they are self-efficient & their own cause & nature.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उस 'देव' का करणीय कर्म कुछ है ही नहीं, न ही उसके कर्म का कोई करण (साधनभूत अंग) है, न ही कोई 'उससे' बढ़कर है न ही हमें 'उसके' समान कोई दिखायी पड़ता है-क्योंकि 'उसकी' शक्ति अन्य सबसे बहुत अधिक बढ़कर, सबसे परे है, मनुष्य केवल विविध नामों तथा विविध रूपों में उसका वर्णन सुनते हैं। वस्तुतः 'उसका' बल, 'उसकी' क्रियाएँ तथा 'उसका' ज्ञान स्वभावतः आत्म-समर्थ तथा स्वयं ही स्वयं का कारण हैं।

॥ शब्दावली ॥

तस्य - tasya - God

कार्यम् करणम् च न विद्यते - kāryam karaṇam ca na vidyate - needeth not to do anything neither hath He any organ of doing

तत्समः अभ्यधिकः च न दृश्यते - tatsamaḥ abhyadhikaḥ ca na dṛśyate - there is none greater than He nor do we see any that is His equal

अस्य परा शक्तिः - asya parā śaktiḥ - His power is far over all

एव विविधा च श्रूयते - eva vividhā ca śrūyate - under a thousand names only men hear of it

ज्ञानवलक्रिया - jñānavalakriyā - the strength of Him and the works of Him and His Knowledge

स्वाभाविकी - svābhāvikī - they are self-efficient and0 their own cause and Nature

न तस्य कश्चित्‌पतिरस्ति लोके न चेशिता नैव च तस्य लिङ्गम्‌। स कारणं करणाधिपाधिपो न चास्य कश्चिज्जनिता न चाधिपः॥9॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

na tasya kaścitpatirasti loke na ceśitā naiva ca tasya liṅgam | sa kāraṇaṁ karaṇādhipādhipo na cāsya kaścijjanitā na cādhipaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

लोके तस्य कश्चित् पतिः न अस्ति तस्य ईशिता च न। तस्य लिङ्गं च न एव अस्ति। सः कारणं करणाधिपाधिपः। अस्य जनिता न कश्चित् अधिपः च न॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

loke tasya kaścit patiḥ na asti tasya īśitā ca na| tasya liṅgaṁ ca na eva asti| saḥ kāraṇaṁ karaṇādhipādhipaḥ| asya janitā na kaścit adhipaḥ ca na ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He hath no master in all this world, there is none that shall rule over Him. Nor feature nor distinction hath He; for He is begetting cause and sovran over the lords of these natural organs, but Himself hath no begetter neither any sovran.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

इस लोक में 'उसका' कोई स्वामी नहीं है, न ही कोई 'उसके' ऊपर शासनकर्ता है। न हीं 'उसका' कोई रूप है न कोई लिंग है; क्योंकि 'वह' स्वयं ही उत्पत्ति का कारण तथा प्रकृतिगत करणों (साधनों) के अधिपतियों का 'अधिपति' है, किन्तु न कोई उसका जनक (उत्पत्तिकर्ता) है न ही कोई 'उसका' अधिपति-स्वामी है।

॥ शब्दावली ॥

लोके - loke - in all this world

तस्य कश्चित् पतिः न अस्ति - tasya kaścit patiḥ na asti - He hath no master

तस्य ईशिता च न - tasya īśitā ca na - there is none that shall rule over Him

तस्य लिङ्गम् च न एव अस्ति - tasya liṅgam ca na eva asti - Nor feature nor distinction hath He

सः कारणम् - saḥ kāraṇam - He is begetting cause

करणाधिपाधिपः - karaṇādhipādhipaḥ - sovran over the lords of these natural organs

अस्य जनिता न कश्चित् - asya janitā na kaścit - but Himself hath no begetter

अधिपः च न - adhipaḥ ca na - hath neither any sovran

यस्तुर्णनाभ इव तन्तुभिः प्रधानजैः स्वभावतः। देव एकः स्वमावृणोति स नो दधात्द्ब्रह्माप्ययम्‌॥10॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yasturṇanābha iva tantubhiḥ pradhānajaiḥ svabhāvataḥ | deva ekaḥ svamāvṛṇoti sa no dadhātdbrahmāpyayam ||

॥ अन्वयः ॥

यः एकः देवः प्रधानजैः स्वभावतः तन्तुनाभः तन्तुभिः इव स्वं आवृणोति सः नः ब्रह्माप्ययं दधातु॥10॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ ekaḥ devaḥ pradhānajaiḥ svabhāvataḥ tantunābhaḥ tantubhiḥ iva svaṁ āvṛṇoti saḥ naḥ brahmāpyayaṁ dadhātu||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Even as is the spider that out of himself fashioneth his own web, so is God One & nought else existeth but by his own nature covereth Himself up in the threads He hath spun out of primal matter. May the One God ordain unto us departure into His Eternal.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जिस प्रकार मकड़ी अपने ही अन्दर से अपना जाल निकालकर चुनती है, उसी प्रकार 'एकमेव देव' (ईश्वर) है तथा उसके अतिरिक्त अन्य कोई सत्ता नहीं है, किन्तु 'उसने' 'स्वयं' को अपने ही द्वारा प्रधान तत्त्व अर्थात् प्रकृति तत्त्व के तन्तुओं से चुने हुए जाल से ढक दिया है। वह 'एकमेव देव' हमारे लिए अपने शाश्वत स्वरूप, 'ब्रह्म' में लय का विधान करे।

॥ शब्दावली ॥

यः एकः देवः - yaḥ ekaḥ devaḥ - God One and nought else

प्रधानजैः - pradhānajaiḥ - the threads He hath spun out of primal matter

स्वभावतः - svabhāvataḥ - by his own nature

तन्तुनाभः इव - tantunābhaḥ iva - Even as the spider

तन्तुभिः स्वम् आवृणोति - tantubhiḥ svam āvṛṇoti - out of himself fashioneth his own web

सः - saḥ - May the One God

ब्रह्माप्ययम् - brahmāpyayam - departure into His Eternal

नः दधातु - naḥ dadhātu - ordain unto is

एको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा। कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवलो निर्गुणश्च॥11॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eko devaḥ sarvabhūteṣu gūḍhaḥ sarvavyāpī sarvabhūtāntarātmā| karmādhyakṣaḥ sarvabhūtādhivāsaḥ sākṣī cetā kevalo nirguṇaśca ||

॥ अन्वयः ॥

एकः देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा कर्माध्यक्षः सर्वभूताधिवासः साक्षी चेता केवलः निर्गुणः च॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

ekaḥ devaḥ sarvabhūteṣu gūḍhaḥ sarvavyāpī sarvabhūtāntarātmā karmādhyakṣaḥ sarvabhūtādhivāsaḥ sākṣīi cetā kevalaḥ nirguṇaḥ ca ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

One God who alone is & He lurketh hidden in every creature for He pervadeth and is the inmost Self of all beings, He presideth over all work and is the home of all things living. He is the Mighty Witness who relateth thought with thought and again He is the Absolute in whom mood is not nor any attribute.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उस 'एकमेव देव' का ही अस्तित्व है, प्रत्येक प्राणी में 'वही' मूढ रूप से छिपा हुआ है क्योंकि 'वही' सर्वव्यापी एवं समस्त प्राणियों का 'अन्तरात्मा' है, 'वह' सभी कर्मों का अध्यक्ष-स्वामी है, एवं सभी जीवसत्ताओं का आवास है। 'वही' सकल जगत-व्यापारों का 'महान् साक्षी' है जो विचारों में परस्पर सम्बद्धता लाता है, 'वह' है 'निरपेक्ष' एवं निर्गुण, जिसमें न कोई मनोभाव है न कोई गुण है।

॥ शब्दावली ॥

एकः देवः - ekaḥ devaḥ - One God who alone

सर्वभूतेषु - sarvabhūteṣu - in every creature

गूढः - gūḍhaḥ - lurketh hidden

सर्वव्यापी - sarvavyāpī - He pervadeth all beings

सर्वभूतान्तरात्मा - sarvabhūtāntarātmā - the inmost Self of all beings

कर्माध्यक्षः - karmādhyakṣaḥ - He presideth over all work

सर्वभूताधिवासः - sarvabhūtādhivāsaḥ - He is the home of all things living

साक्षी - sākṣīi - the Mighty Witness

चेता - cetā - who relateth thought with thought ?

केवलः - kevalaḥ - the Absolute

निर्गुणः च - nirguṇaḥ ca - in whom mood is not nor any attribute

एको वशी निष्क्रियाणां बहूनामेकं बीजं बहुधा यः करोति। तमात्मस्थं येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्‌॥12॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eko vaśī niṣkriyāṇāṁ bahūnāmekaṁ bījaṁ bahudhā yaḥ karoti | tamātmasthaṁ ye'nupaśyanti dhīrāsteṣāṁ sukhaṁ śāśvataṁ netareṣām ||

॥ अन्वयः ॥

यः निष्क्रियाणां बहूनाम् एकः वशी यः एकं बीजं बहुधा करोति तम् आत्मस्थं ये धीराः अनुपश्यन्ति तेषां शाश्वतं सुखम् न इतरेषाम्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

( yaḥ ) niṣkriyāṇāṁ bahūnām ekaḥ vaśī yaḥ ekaṁ bījaṁ bahudhā karoti tam ātmasthaṁ ye dhīrāḥ anupaśyanti teṣāṁ śāśvataṁ sukham na itareṣām||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

One God&alone He controlleth the many who have themselves no separate work nor purpose; andHe developeth one seed into many kinds of creatures; the strong-hearted behold God in their own Self, therefore for them is everlasting bliss and not for others.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वह 'एकमेव' 'ईश्वर' जो अकेला ही ऐसी अनेक निष्क्रिय सत्ताओं को अपने वश में रखता है जिनका अपना न कोई पृथक् कार्य है न कोई पृथक् उद्देश्य; 'वह' एक ही बीज को बहुविध प्राणियों के रूप में विकसित करता है; सुदृढमना, धीर पुरुष उस 'ईश्वर' का अपनी ही 'आत्मा' में साक्षात्कार करते हैं अतः उनको शाश्वत सुख, आनन्द प्राप्त होता है, अन्य को नहीं।

॥ शब्दावली ॥

यः एकः वशी - yaḥ ekaḥ vaśī - One God and alone

निष्क्रियाणाम् - niṣkriyāṇām - who have themselves no separate work nor purpose

बहूनाम् - bahūnām - the many

यः - yaḥ - He

एकम् बीजम् - ekam bījam - one seed

बहुधा करोति - bahudhā karoti - developeth into many kinds of creatures

तम् आत्मस्थम् अनुपश्यन्ति - tam ātmastham anupaśyanti - behold God in their own Self

ये धीराः - ye dhīrāḥ - the strong-hearted

तेषाम् - teṣām - for them

शाश्वतम् सुखम् - śāśvatam sukham - everlasting bliss

न इतरेषाम् - na itareṣām - not for other's

नित्यो नित्यानां चेतनश्चेतनानामेको बहूनां यो विदधाति कामान्‌। तत्कारणं सांख्ययोगाधिगम्यं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः॥13॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

nityo nityānāṁ cetanaścetanānāmeko bahūnāṁ yo vidadhāti kāmān | tatkāraṇaṁ sāṁkhyayogādhigamyaṁ jñātvā devaṁ mucyate sarvapāśaiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यः नित्यानां नित्यः चेतनानां चेतनः एकः सन् बहूनां कामान् विदधाति सांख्ययोगाधिगम्यं तत्कारणं देवं ज्ञात्वा सर्वपाशैः मुच्यते॥13॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ nityānāṁ nityaḥ cetanānāṁ cetanaḥ ekaḥ san bahūnāṁ kāmān vidadhāti sāṁkhyayogādhigamyaṁ tatkāraṇaṁ devaṁ jñātvā sarvapāśaiḥ mucyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

One Eternal of all these that pass & are not, One conscious in all consciousnesses; He being One ordereth the desires of many; He alone is the great Source to which Sankhya and Yoga bring us. If thou know God thou shalt break free from every sort of bondage.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह सब जो अनित्य है, अर्थात् अस्थायी एवं असत् है, उसमें 'वही' एकमात्र 'नित्यतत्त्व' है, समस्त चेतनताओं में वही 'एकमात्र' 'चेतन-तत्त्व' है; अनेकों की कामनाओं को 'वही' 'एक' परिपूर्ण करता है; 'वही' एकमात्र 'मूलकारण-स्वरूप' है जिस पर सांख्य एवं योग हमें ले जाते हैं। यदि तुम इस 'देव' (ईश्वर) को जान लो तो तुम समस्त बन्धनों से मुक्त हो जाओगे।

॥ शब्दावली ॥

यः नित्यानाम् नित्यः - yaḥ nityānām nityaḥ - One Eternal of all these that pass & are not

चेतनानाम् चेतनः - cetanānām cetanaḥ - One conscious in all consciousnesses

एकः सन् - ekaḥ san - He being One

बहूनाम् कामान् - bahūnām kāmān - the desires of many

विदधाति - vidadhāti - ordereth

सांख्ययोगाधिगम्यम् - sāṁkhyayogādhigamyam - to which Sankhya and Yoga bring us

तत्कारणम् - tatkāraṇam - He alone is the great Source ?

देवम् ज्ञात्वा - devam jñātvā - If thou know God

सर्वपाशैः मुच्यते - sarvapāśaiḥ mucyate - thou shalt break free from every sort of bondage

न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः। तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति॥14॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

na tatra sūryo bhāti na candratārakaṁ nemā vidyuto bhānti kuto'yamagniḥ | tameva bhāntamanubhāti sarvaṁ tasya bhāsā sarvamidaṁ vibhāti ||

॥ अन्वयः ॥

तत्र सूर्यः न भाति न चन्द्रतारकम् इमाः विद्युतः न भान्ति अयम् अग्निः कुतः। भान्तं तम् एव सर्वंम् अनुभाति। तस्य भासा इदं सर्वं विभाति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tatra sūryaḥ na bhāti na candratārakam imāḥ vidyutaḥ na bhānti ayam agniḥ kutaḥ| bhāntaṁ tam eva sarvaṁm anubhāti| tasya bhāsā idaṁ sarvaṁ vibhāti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

There the sun cannot shine and the moon has no splendour; the stars are blind; there our lightnings flash not neither any earthly fire; all that is bright is but the shadow of His brightness and by His shining all this shineth.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वहाँ न सूर्य प्रकाशित होता है न चन्द्र ही भासमान् है; तारे वही अन्धवत् हो जाते हैं; वही यह विद्युत् की चमक भी 'उसे' उद्भासित नहीं करती, किसी पार्थिव अग्नि का तो प्रश्न ही नहीं है; जो कुछ भी भास्वर है वह 'उसकी' ज्योति की ही प्रतिच्छाया है तथा 'उसी' की दीप्ति से यह सम्पूर्ण जगत् देदीप्यमान् हो रहा है।

॥ शब्दावली ॥

तत्र - tatra - There

सूर्यः न भाति - sūryaḥ na bhāti - the sun cannot shine

न चन्द्रताकम् - na candratāakam - the moon has no splendor; the stars are blind

इमाः विद्युतः - imāḥ vidyutaḥ - our lightnings

न भान्ति - na bhānti - flash not

अयम् अग्निः कुतः - ayam agniḥ kutaḥ - neither any earthly fire

भान्तम् तम् एव सर्वंम् अनुभाति - bhāntam tam eva sarvaṁm anubhāti - all that is bright is but the shadow of His brightness

तस्य भासा - tasya bhāsā - by His shining

इदम् सर्वम् विभाति - idam sarvam vibhāti - all this shineth

एको हंसो भुवनस्यास्य मध्ये स एवाग्निः सलिले संनिविष्टः। तमेव विदित्वा अतिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय॥15॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eko haso bhuvanasyāsya madhye sa evāgniḥ salile saṁniviṣṭaḥ | tameva viditvā atimṛtyumeti nānyaḥ panthā vidyate'yanāya ||

॥ अन्वयः ॥

अस्य भुवनस्य मध्ये एकः हंसः। सः एव सलिले संनिविष्टः अग्निः। तम् एव विदित्वा मृत्युम् अत्येति अयनाय अन्यः पन्थाः न विद्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

asya bhuvanasya madhye ekaḥ haṁsaḥ| saḥ eva salile saṁniviṣṭaḥ agniḥ| tam eva viditvā mṛtyum atyeti ayanāya anyaḥ panthāḥ na vidyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

One Swan of Being in the heart of all this Universe & He is Fire that lieth deep in the heart of water. By Knowledge of Him, the soul passeth beyond the pursuit of Death and there is no other road for the great passage.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

इस सम्पूर्ण विश्व के अन्तर में 'एक' 'हंसस्वरूपी आत्मसत्ता' है एवं 'वह' अग्निस्वरूप' है जो जल की अतल गहराई में स्थित है। 'उसका' ज्ञान प्राप्त करके व्यक्ति मृत्यु की पकड़ से परे चला जाता है तथा इस महद्-गति के लिए दूसरा कोई मार्ग नहीं है।

॥ शब्दावली ॥

अस्य भुवनस्य - asya bhuvanasya - of all this Universe

मध्ये - madhye - in the heart of

एकः हंसः - ekaḥ haṁsaḥ - One Swan of Being

सः एव अग्निः - saḥ eva agniḥ - He is Fire

सलिले संनिविष्टः - salile saṁniviṣṭaḥ - lieth deep in the heart of water

तम् एव विदित्वा - tam eva viditvā - By Knowledge of Him

मृत्युम् - mṛtyum - the pursuit of Death

अत्येति - atyeti - passeth beyond

अयनाय - ayanāya - for the great passage

अन्यः पन्थाः न विद्यते - anyaḥ panthāḥ na vidyate - there is no other road

स विश्वकृद्विश्वविदात्मयोनिर्ज्ञः कालकारो गुणी सर्वविद्‌ यः। प्रधानक्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः संसारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः॥16॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sa viśvakṛdviśvavidātmayonirjñaḥ kālakāro guṇī sarvavid yaḥ | pradhānakṣetrajñapatirguṇeśaḥ sasāramokṣasthitibandhahetuḥ ||

॥ अन्वयः ॥

सः विश्वकृत् विश्ववित् आत्मयोनिः। ज्ञः कालकाः गुणी सर्वविद्यः प्रधानक्षेत्रज्ञपतिः गुणेशः सम्सारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः भवति ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

saḥ viśvakṛt viśvavit ātmayoniḥ | jñaḥ kālakāḥ guṇī sarvavidyaḥ pradhānakṣetrajñapatiḥ guṇeśaḥ samsāramokṣasthitibandhahetuḥ ( bhavati )||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He hath made all and knoweth all; forHe is the womb out of which Self ariseth, & being possessed of the Nature Moods He becometh Time's Maker and discerneth all things. And Matter is subject to Him & the Spirit inMan that cogniseth His field of matter & the modes of Nature are His servants. He therefore is the cause of this coming into phenomena & of the release from phenomena-&because of Him is their endurance & because of Him is their bondage.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'वह' ही सर्वस्रष्टा तथा 'वह' ही सर्वश है; क्योंकि 'वह' ही योनि (गर्भ) है जिससे 'आत्मा' प्रकट होती है; प्रकृति के 'गुणों' से सम्पन्न 'वह' 'काल' को रचने वाला बन जाता है तथा सर्वविद् 'वह' प्रत्येक वस्तु को जानता है। भौतिक जगत् 'उसका' विषय-क्षेत्र है एवं 'जीवात्मा' है उस क्षेत्र को जानने वाला 'क्षेत्रज्ञ' तथा 'प्रकृति' के गुण उसके दास हैं अर्थात् गुणों का वह ईश-स्वामी है। अतः इस संसार में सम्भूति तथा इस जगत् से मोक्ष का 'वही' हेतु है- और 'उसी' के कारण उनकी स्थिति है तथा 'उसी' के कारण उनका बन्धन है।

॥ शब्दावली ॥

सः विश्वकृत् - saḥ viśvakṛt - He hath made all

विश्ववित् - viśvavit - He knoweth all

आत्मयोनिः - ātmayoniḥ - He is the womb out of which Self ariseth

ज्ञः - jñaḥ - being possessed of the Nature Moods

कालकाः - kālakāḥ - He becometh Time's Maker

गुणी - guṇī - He discerneth all things

सर्वविद्यः - sarvavidyaḥ - Matter is subject to Him

प्रधानक्षेत्रज्ञपतिः - pradhānakṣetrajñapatiḥ - the Spirit in Man that cogniseth His field of matter

गुणेशः - guṇeśaḥ - the modes of Nature are His servants

सम्सारमोक्षस्थितिबन्धहेतुः - samsāramokṣasthitibandhahetuḥ - because of Him is their endurance and because of Him is their bondage

भवति - bhavati - He becometh

स तन्मयो ह्यमृत ईशसंस्थो ज्ञः सर्वगो भुवनस्यास्य गोप्ता। य ईशे अस्य जगतो नित्यमेव नान्यो हेतुर्विद्यत ईशनाय॥17॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sa tanmayo hyamṛta īśasaṁstho jñaḥ sarvago bhuvanasyāsya goptā | ya īśe asya jagato nityameva nānyo heturvidyata īśanāya ||

॥ अन्वयः ॥

यः अस्य जगतः नित्यम् एव ईशे सः हि तन्मयः अमृतः ईश्संस्थः ज्ञः सर्वगः अस्य भुवनस्य गोप्ता। ईशनाय अन्यः हेतुः न विद्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ asya jagataḥ nityam eva īśe saḥ hi tanmayaḥ amṛutaḥ īśsaṁsthaḥ jñaḥ sarvagaḥ asya bhuvanasya goptā| īśanāya anyaḥ hetuḥ na vidyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Lo He is Immortal because He is utter existence; but He houseth Himself in the Lord & is the Knower, the Omnipresent that standeth on guard over this His universe, yea He ruleth all this moving world for ever and for ever, and there is no other source of lordship and kingliness.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'वह' अमृतस्वरूप है क्योंकि 'वह' विशुद्ध सत् है; किन्तु 'वह' ईश्वर में निवास करता है तथा 'परम ज्ञाता' है वह 'सर्वत्र विद्यमान' है जो 'अपने' इस विश्व की रक्षा करने वाला है। वह इस गतिमय जगत् पर नित्य-निरन्तर शासन करता है, और इस ईशस्वरूप शासकत्व का अन्य कोई स्रोत नहीं है।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - He

अस्य जगतः - asya jagataḥ - of all this moving world

नित्यम् एव - nityam eva - for ever and for ever

ईशे - īśe - nityam

सः हि तन्मयः - saḥ hi tanmayaḥ - He is utter existence

अमृतः - amṛutaḥ - Immortal

ईश्संस्थः - īśsaṁsthaḥ - houseth Himself in the Lord

ज्ञः - jñaḥ - the Knower

सर्वगः - sarvagaḥ - the Omnipresent

अस्य भुवनस्य गोप्ता - asya bhuvanasya goptā - on guard over this His universe

ईशनाय - īśanāya - source of lordship and kingliness

अन्यः हेतुः न विद्यते - anyaḥ hetuḥ na vidyate - there is no other source

यो ब्रह्माणं विदधाति पूर्वं यो वै वेदांश्च प्रहिणोति तस्मै। तह देवंआत्मबुद्धिप्रकाशं मुमुक्षुर्वै शरणमहं प्रपद्ये॥ निष्कलं निष्क्रिय शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम्‌। अमृतस्य पर सेतुं दग्धेन्दनमिवानलम्‌॥18॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yo brahmāṇaṁ vidadhāti pūrvaṁ yo vai vedāṁśca prahiṇoti tasmai | taha devaṁātmabuddhiprakāśaṁ mumukṣurvai śaraṇamahaṁ prapadye || niṣkalaṁ niṣkriya śāntaṁ niravadyaṁ nirañjanam | amṛtasya para setuṁ dagdhendanamivānalam ||

॥ अन्वयः ॥

यः ब्रह्माणं पूर्वं विदधाति यः च तस्मै वेदान् प्रहिणोति वै आत्मबुद्धिप्रकाशं निष्कलं निष्क्रियं शान्तं निरवद्यं निरञ्जनम् अमृतस्य परं सेतुं दग्धेन्धनम् अनलम् इव स्थितं तं ह मुमुक्षुः अहं शरणं प्रपद्ये॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ brahmāṇaṁ pūrvaṁ vidadhāti yaḥ ca tasmai vedān prahiṇoti vai ātmabuddhiprakāśaṁ niṣkalaṁ niṣkriyaṁ śāntaṁ niravadyaṁ nirañjanam amṛtasya paraṁ setuṁ dagdhendhanam analam iva ( sthitaṁ ) taṁ ha mumukṣuḥ ahaṁ śaraṇaṁ prapadye||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He ordained Brahma the Creator from of old and sent forth unto him the Veda, I will hasten unto God who standeth self-revealed in the Spirit & in the Understanding. I will take refuge in the Lord for my salvation; Who hath neither parts nor works for He is utterly tranquil, faultless, stainless, therefore He is the one great bridge that carrieth us over to Immortality, even as when a fire hath burnt all its fuel.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जो सृष्टि के पूर्व 'सृष्टिकर्ता ब्रह्मा' का विधान करता है तथा जो वेदों को उन्हें (ब्रह्मा को) प्रदान करता है, जो 'आत्मा' तथा 'बुद्धि' प्रकाशित हो रहा है, मैं मोक्ष की कामना से उसी 'देव' को जाता हूँ।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - He

ब्रह्माणम् - brahmāṇam - Brahma the Creator

पूर्वम् - pūrvam - of old

विदधाति - vidadhāti - ordained

यः - yaḥ - He

च - ca - and

तस्मै - tasmai - unto him

वेदान् - vedān - the Veda

प्रहिणोति वै - prahiṇoti vai - sent forth

आत्मबुद्धिप्रकाशम् - ātmabuddhiprakāśam - self-revealed in the Spirit and in the Understanding

निष्कलम् - niṣkalam - Who hath neither parts

निष्क्रियम् - niṣkriyam - nor works

शान्तम् - śāntam - (is) utterly tranquil

निरवद्य्म् - niravadym - faultless

निरञ्जनम् - nirañjanam - stainless

अमृतस्य परम् सेतुम् - amṛtasya param setum - the one great bridge that carrieth us over to Immortality

दग्धेन्धनम् अनलम् - dagdhendhanam analam - when a fire hath burnt all its fuel

इव - iva - even as

स्थितम् - sthitam - who standeth

मुमुक्षुः अहम् - mumukṣuḥ aham - I for my salvation

तम् ह शरणम् प्रपद्ये - tam ha śaraṇam prapadye - take refuge in the Lord

यदा चर्मवदाकाशं वेष्टयिष्यन्ति मानवाः। तदा देवमविज्ञाय दुःखस्यान्तो भविष्यति॥19॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yadā carmavadākāśaṁ veṣṭayiṣyanti mānavāḥ | tadā devamavijñāya duḥkhasyānto bhaviṣyati ||

॥ अन्वयः ॥

यदा चर्मवत् आकाशं मानवाः वेष्टयिष्यन्ति तदा देवम् अविज्ञाय दुःखस्य अन्तः भविष्यति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yadā carmavat ākāśaṁ mānavāḥ veṣṭayiṣyanti tadā devam avijñāya duḥkhasya antaḥ bhaviṣyati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

When the sons of men shall fold up ether like a skin and wrap the heavens round them like a garment, then alone without knowledge of the Lord our God shall the misery of the World have an ending.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जब मानव सन्तति आकाश को चर्म के समान आवेष्टित करके धारण करेगी तथा द्युलोकों को परिधान के समान अपने ऊपर लपेट लेगी, केवल तब अपने 'प्रभु', 'ईश्वर' के ज्ञान के बिना ही 'जगत्' के दुःखों का अन्त हो जायेगा।

॥ शब्दावली ॥

यदा - yadā - When

चर्मवत् - carmavat - (men shall fold up) like a skin

आकाशम् - ākāśam - ether

वेष्टयिष्यन्ति - veṣṭayiṣyanti - shall wrap the heavens round them like a garment

मानवाः - mānavāḥ - the sons of men

तदा - tadā - then

देवम् अविज्ञाय - devam avijñāya - without knowledge of the Lord

दुःखस्य - duḥkhasya - the misery of the World

अन्तः भविष्यति - antaḥ bhaviṣyati - shall have an ending

तपःप्रभावाद्देवप्रसादाच्च ब्रह्म ह श्वेताश्वतरोऽथ विद्वान्‌। अत्याश्रमिभ्यः परमं पवित्रं प्रोवाच सम्यगृषिसङ्घजुष्टम्‌॥20॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tapaḥprabhāvāddevaprasādācca brahma ha śvetāśvataro'tha vidvān | atyāśramibhyaḥ paramaṁ pavitraṁ provāca samyagṛṣisaṅghajuṣṭam ||

॥ अन्वयः ॥

तपःप्रभावात् देवप्रसादात् च श्वेताश्वतरः ब्रह्म विद्वान् सन् अत्याश्रमिभ्यः परमं पवित्रं ऋषिसंघजुष्टं ब्रह्म सम्यक् प्रोवाच॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tapaḥprabhāvāt devaprasādāt ca śvetāśvataraḥ brahma vidvān ( san ) atyāśramibhyaḥ paramaṁ pavitraṁ ṛṣisaṁghajuṣṭaṁ brahma samyak provāca||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

By the might of his devotion&the grace of God in his being Svetasvatara hereafter knew the Eternal & he came to therenouncers of the worldly life and truly declared unto them the Most High & Pure God, to whom the companies of seers resort for ever.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

अपनी भक्ति के तप (ऊर्जाशक्ति) से तथा परमेश्वर की कृपा से श्वेताश्वतर ने तब अपनी चेतना में 'ब्रह्म' को जाना तथा उसने लौकिक जीवन का परित्याग करने वालों के पास आकर उन्हें उस 'परमोच्च' एवं 'पवित्र परमेश्वर' के विषय में सम्यक् रूप से प्रवचन किया जिसमें ऋषि-संघ सर्वदा आश्रय ग्रहण करते हैं।

॥ शब्दावली ॥

तपःप्रभावात् - tapaḥprabhāvāt - By the might of his devotion

देवप्रसादात् - devaprasādāt - By the grace of God

च - ca - and

श्वेताश्वतरः - śvetāśvataraḥ - in his being Svetasvatara

ब्रह्म विद्वान् सन् - brahma vidvān san - hereafter knew the Eternal

अत्याश्रमिभ्यः - atyāśramibhyaḥ - to the renouncers of the worldly life

परमम् पवित्रम् ब्रह्म - paramam pavitram brahma - the Most High and Pure God

ऋषिसंघजुष्टम् - ṛṣisaṁghajuṣṭam - to whom the companies of seers resort for ever

सम्यक् प्रोवाच - samyak provāca - truly declared unto them

वेदान्ते परमं गुह्यं पुराकल्पे प्रचोदितम्‌। नाप्रशान्ताय दातव्यं नापुत्रायाशिष्याय वा पुनः॥21॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

vedānte paramaṁ guhyaṁ purākalpe pracoditam | nāpraśāntāya dātavyaṁ nāputrāyāśiṣyāya vā punaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

पुराकल्पे वेदान्ते प्रचोदितं परमं गुह्यम् अप्रशान्ताय वा अपुत्राय अशिष्याय वा पुनः न दातव्यम्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

purākalpe vedānte pracoditaṁ paramaṁ guhyam apraśāntāya vā aputrāya aśiṣyāya ( vā ) punaḥ na dātavyam||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This is the great secret of the Vedanta which was declared in former times, not on hearts untranquilled to be squandered nor men sonless nor on one who hath no disciples.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यही है वेदान्त का परम गुह्य-सत्य जो प्राचीन कल्प में घोषित किया गया था, इस ज्ञान को व्यर्थ गवांने के लिए अशान्तमना, अपुत्र अथवा अशिष्य अर्थात् जिसका कोई शिष्य न हो, ऐसे व्यक्तियों को नहीं दिया जाना चाहिये।

॥ शब्दावली ॥

पुराकल्पे - purākalpe - declared in former times

वेदान्ते - vedānte - in the Vedanta

प्रचोदितम् - pracoditam - which was declared

परमम् गुह्यम् - paramam guhyam - the great secret

अप्रशान्ताय - apraśāntāya - on hearts untranquilled

वा - vā - nor

अपुत्राय - aputrāya - men sonless

अशिष्याय - aśiṣyāya - one who hath no disciples

वा - vā - nor

पुनः न दातव्यम् - punaḥ na dātavyam - not to be squandered

यस्य देवे परा भक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ। तस्यैते कथिता ह्यर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः प्रकाशन्ते महात्मन इति॥22॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yasya deve parā bhaktiryathā deve tathā gurau | tasyaite kathitā hyarthāḥ prakāśante mahātmanaḥ prakāśante mahātmana iti ||

॥ अन्वयः ॥

यस्य देवे परा भक्तिः यथा देव तथा गुरौ तस्य महात्मनः कथिताः एते अर्थाः प्रकाशन्ते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yasya deve parā bhaktiḥ yathā deva tathā gurau tasya mahātmanaḥ kathitāḥ ete arthāḥ prakāśante||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

But whosoever hath supreme love & adoration for the Lord and as for the Lord, so likewise for the Master, to that Mighty Soul these great matters when they are told become clear of themselves, yea to the Great Soul of him they are manifest.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

किन्तु जिसके हृदय में 'ईश्वर' के प्रति परम प्रेम तथा परमा भक्ति है तथा जैसी 'ईश्वर' के प्रति है वैसी ही 'गुरु' के प्रति भी है, ऐसे 'महात्मा' पुरुष को जब ये महान् विषय बताये जाते हैं, वे स्वतः अपने आन्तर अर्थों को उद्घाटित कर देते हैं, सचमुच, उस 'महात्मा' के लिए वे स्वतः प्रकाशित हो जाते हैं।

॥ शब्दावली ॥

यस्य - yasya - whosoever hath

देवे - deve - for the Lord

परा भक्तिः - parā bhaktiḥ - supreme love and adoration

यथा देव - yathā deva - as for the Lord

तथा गुरौ - tathā gurau - likewise for the Master

तस्य महात्मनः - tasya mahātmanaḥ - that Mighty Soul

कथिताः - kathitāḥ - are told

एते अर्थाः - ete arthāḥ - these great matters

प्रकाशन्ते - prakāśante - become clear of themselves