श्वेताश्वतरोपनिषद् पञ्चमोध्यायः

श्वेताश्वतरोपनिषद्

पञ्चमोध्यायः

द्वे अक्षरे ब्रह्मपरे त्वनन्ते विद्याविद्ये निहिते यत्र गूढे। क्षरं त्वविद्या ह्यमृतं तु विद्या विद्याविद्ये ईशते यस्तु सोऽन्यः॥1॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

dve akṣare brahmapare tvanante vidyāvidye nihite yatra gūḍhe | kṣaraṁ tvavidyā hyamṛtaṁ tu vidyā vidyāvidye īśate yastu so'nyaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

अविद्या तु क्षरम् विद्या तु अक्षरं हि। अक्षरे अनन्ते गूधे ब्रह्मपरे यत्र विद्याविद्ये द्वे निहिते यः विद्याविद्ये ईशते सः अन्यः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

avidyā tu kṣaram vidyā tu akṣaraṁ hi| akṣare anante gūdhe brahmapare yatra vidyāvidye dve nihite yaḥ vidyāvidye īśate saḥ anyaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Both of these in the Transcendent, the Knowledge & the Ignorance, yea both have their hidden being in the Eternal& Infinite Who dwelleth beyond Brahman of the Veda, & are set in it for ever. But of these Ignorance dieth and Knowledge liveth for ever; and He who is master of both is other than they.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वेदों मे वर्णित 'ब्रह्म' से भी परे जो 'परात्पर' तत्त्व है, उसी 'अक्षर' एवं 'अनन्त' में 'विद्या' तथा 'अविद्या' दोनों गूढ रूप से निहित हैं। किन्तु इनमें से अविद्या क्षर है, विनाशशीला है और विद्या अमृतस्वरूपा है; और 'वह' (परात्पर तत्त्व) जो इन दोनों का ईश है, वह इन दोनों से अन्य (भिन्न) है।

॥ शब्दावली ॥

अविद्या तु - avidyā tu - the Ignorance

क्षरम् - kṣaram - dieth

विद्या तु - vidyā tu - the Knowledge

अक्षरम् हि - akṣaram hi - liveth for ever

अक्षरे - akṣare - in the Eternal

अनन्ते - anante - in the Infinite

गूधे - gūdhe -

ब्रह्मपरे - brahmapare - beyond Brahman of the Veda

यत्र - yatra -

विद्याविद्ये - vidyāvidye - in the Knowledge and the Ignorance

द्वे निहिते - dve nihite - both are set in it for ever

यः विद्याविद्ये ईशते - yaḥ vidyāvidye īśate - He who is master of both

सः अन्यः - saḥ anyaḥ - is other than they

यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येको विश्वानि रूपाणि योनीश्च सर्वाः। ऋषिं प्रसूतं कपिलं यस्तमग्रे ज्ञानैर्बिभर्ति जायमानं च पश्येत्‌॥2॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yo yoniṁ yonimadhitiṣṭhatyeko viśvāni rūpāṇi yonīśca sarvāḥ | ṛṣiṁ prasūtaṁ kapilaṁ yastamagre jñānairbibharti jāyamānaṁ ca paśyet ||

॥ अन्वयः ॥

यः एकः योनिं योनिं अधितिष्ठति विश्वानि रूपाणि सर्वाः योनीः च अधितिष्ठति यः अग्रे ऋषिं कपिलं प्रसूतं ज्ञानैः बिभर्ति जायमानं पश्येत् च॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ ekaḥ yoniṁ yoniṁ adhitiṣṭhati viśvāni rūpāṇi sarvāḥ yonīḥ ca ( adhitiṣṭhati ) yaḥ agre ṛṣiṁ kapilaṁ prasūtaṁ jñānaiḥ bibharti jāyamānaṁ paśyet ca ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He being One entereth upon womb & womb, yea upon all forms of being and upon all wombs of creatures. This was He that of old filled with many sorts of Knowledge Kapila, the seer, after his mother bore him; yea He saw Kapila shaping.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'वह' जो 'एकमेव' है, भिन्न-भिन्न योनियों में (गर्भों में), अनेकानेक रूपों में तथा समस्त प्राणियों के गर्भ में प्रवेश करता है। 'उसी' ने आरम्भ में माँ के गर्भ में स्थित कपिल ऋषि को विविध ज्ञान से परिपूरित किया; 'उसी' ने कपिल को जन्म लेते हुए देखा।

॥ शब्दावली ॥

यः एकः - yaḥ ekaḥ - He being One

योनिम् योनिम् अधितिष्ठति - yonim yonim adhitiṣṭhati - entereth upon womb & womb

विश्वानि रूपाणि - viśvāni rūpāṇi - upon all forms

सर्वाः योनीः - sarvāḥ yonīḥ - upon all wombs of creatures

च - ca - and

अधितिष्ठति - adhitiṣṭhati - entereth

यः - yaḥ - (This was) He

अग्रे - agre - of old

ऋषिम् कपिलम् - ṛṣim kapilam - Kapila, the seer

प्रसूतम् - prasūtam - after his mother bore him

ज्ञानैः बिभ - jñānaiḥ bibharti - filled with many sorts of Knowledge

जायमान्म् पश्येत् च - jāyamānm paśyet ca - He saw Kapila shaping

एकैक जालं बहुधा विकुर्वन्नस्मिन्क्षेत्रे संहरत्येष देवः। भूयः सृष्ट्वा पतयस्तथेशः सर्वाधिपत्यं कुरुते महात्मा॥3॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ekaika jālaṁ bahudhā vikurvannasminkṣetre saṁharatyeṣa devaḥ | bhūyaḥ sṛṣṭvā patayastatheśaḥ sarvādhipatyaṁ kurute mahātmā ||

॥ अन्वयः ॥

एकैकं जालं बहुधा विकुर्वन् अस्मिन् क्षेत्रे एषः देवः संहरति। भूयः पतयः सृष्ट्वा महत्मा ईशः तया सर्वाधिपत्यं कुरुते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

ekaikaṁ jālaṁ bahudhā vikurvan asmin kṣetre eṣaḥ devaḥ saṁharati| bhūyaḥ patayaḥ sṛṣṭvā mahatmā īśaḥ tayā sarvādhipatyaṁ kurute||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

God weaveth Him one net or He weaveth Him another and He maketh it of manifold meshes & casteth it abroad in this field of the body; then He draweth it in again. Also He created Yatis, great Seekers, & thus the Mighty Mind wieldeth the sceptre of His universal Lordship.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह 'देव' स्वयं ही कभी एक जाल बुनता है तथा कभी दूसरा तथा उससे ही बहुविध जाल रचकर इस शरीर रूपी क्षेत्र में फैला देता है; पुनः 'वह' इस सबका अपने अन्दर संहरण कर लेता है। और 'उसी' ने अनेक यतियों, महान् ऋषियों को रचा, इस प्रकार वह 'ईश', वह महात्मा अपने विश्वेश्वर स्वरूप से सब पर आधिपत्य (शासन) करता है।

॥ शब्दावली ॥

एकैकम् जालम् - ekaikam jālam - (God weaveth Him) one net

बहुधा विकुर्वन् - bahudhā vikurvan - maketh it of manifold meshes

अस्मिन्क्षेत्रे - asminkṣetre - in this field of the body

एषः देवः - eṣaḥ devaḥ - God

संहरति - saṁharati - casteth it abroad

भूयः - bhūyaḥ - then again

पतयः सृष्ट्वा - patayaḥ sṛṣṭvā - He draweth it in

महत्मा - mahatmā -

ईशः - īśaḥ -

तया - tayā -

सर्वाधिपत्यम् - sarvādhipatyam - His universal Lordship

कुरुते - kurute - He created

सर्वा दिश ऊर्ध्वमधश्च तिर्यक्‌प्रकाशयन्भ्राजते यद्वनड्वान्‌। एवं स देवो भगवान्वरेण्यो योनिस्वभावानधितिष्ठत्येकः॥4॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sarvā diśa ūrdhvamadhaśca tiryakprakāśayanbhrājate yadvanaḍvān | evaṁ sa devo bhagavānvareṇyo yonisvabhāvānadhitiṣṭhatyekaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यत् उ अनद्वान् सर्वाः दिशः ऊर्ध्वम् अधः तिर्यक् च प्रकाशयन् भ्राजते एवं सः देवः वरेण्यः भगवान् एकः योनिस्वभावान् अधितिष्ठति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yat u anadvān sarvāḥ diśaḥ ūrdhvam adhaḥ tiryak ca prakāśayan bhrājate evaṁ saḥ devaḥ vareṇyaḥ bhagavān ekaḥ yonisvabhāvān adhitiṣṭhati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The Sun riseth & driveth the world's wain, then he blazethillumining all the regions and above and below and the level grow one lustre, even so this glorious & shining God, being One, entereth upon & ruleth nature that clingeth to the womb, to each womb its nature.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'सूर्य' जब उदित होता है तथा जगत् रूपी शकट को चलाता है, तब यह समस्त दिशाओं को, ऊर्ध्व, अधः तथा सीधी-तिरछी सभी समतल दिशाओं को प्रकाशित करता हुआ देदीप्यमान् होता है। इसी प्रकार वह तेजस्वी एवं देदीप्यमान् 'ईश्वर', 'एकमेव' होते हुए भी प्रत्येक योनि में प्रवेश करके उस योनि के स्वभाव के अनुसार उस पर शासन करता है।

॥ शब्दावली ॥

यत् उ अनद्वान् - yat u anadvān - The Sun ?

सर्वाः दिशः - sarvāḥ diśaḥ - all the regions

अधः - adhaḥ - below

तिर्यक् - tiryak - the level

च - ca - and

प्रकाशयन् भ्राजते - prakāśayan bhrājate - he blazeth illumining (all the regions)

एवम् - evam - even so

सः देवः - saḥ devaḥ - God

वरेण्यः - vareṇyaḥ - the glorious

भगवान् - bhagavān - the shining

एकः - ekaḥ - being One

योनिस्वभावान् - yonisvabhāvān - to each womb its nature

अधितिष्ठति - adhitiṣṭhati - entereth upon and ruleth

यच्च स्वभावं पचति विश्वयोनिः पाच्यांश्च सर्वान्परिणामयेद्यः। सर्वमेतद्विश्वमधितिष्ठत्येको गुणांश्च सर्वान्विनियोजयेद्‌ यः॥5॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yacca svabhāvaṁ pacati viśvayoniḥ pācyāṁśca sarvānpariṇāmayedyaḥ | sarvametadviśvamadhitiṣṭhatyeko guṇāṁśca sarvānviniyojayed yaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यः च विश्वयोनिः स्वभावं पचति सर्वान् पाच्यान् परिणामयेत् च यः सर्वान् गुणान् विनियोजयेत् सः एकः सर्वं एतत् विश्वम् अधितिष्ठति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ ca viśvayoniḥ svabhāvaṁ pacati sarvān pācyān pariṇāmayet ca yaḥ sarvān guṇān viniyojayet ( saḥ ) ekaḥ sarvaṁ etat viśvam adhitiṣṭhati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

For He who is theWomb of theWorld bringeth each nature to its perfection and He matureth all those that are yet to be perfected. He indwelleth&presideth over all this His world and setteth all the modes of Nature to their workings.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

क्योंकि 'वह' जो इस 'विश्व' की 'योनि' (उद्गम स्थल) है, वह प्रत्येक स्वभाव को उसकी पूर्णता में पहुँचाता है तथा जो अभी भी परिपूर्ण होने बाकी हैं उन सबको परिपूर्ण बनाता है। 'वह' 'एकमेव' 'अपने' इस विश्व का अधिष्ठातृस्वरूप है, 'वह' इसमें निवास करता है तथा 'प्रकृति' के समस्त गुणों को उनकी क्रियाओं में नियोजित करता है।

॥ शब्दावली ॥

यः च - yaḥ ca - For He who is

विश्वयोनिः - viśvayoniḥ - the Womb of the World

स्वभाव्म् पचति - svabhāvm pacati - bringeth each nature to its perfection

सर्वान् पाच्यान् - sarvān pācyān - all those that are yet to be perfected

परिणामयेत् - pariṇāmayet - matureth

च - ca - and

यः - yaḥ - He

सर्वान् गुणान् - sarvān guṇān - all the modes of Nature

विनियोजयेत् - viniyojayet - setteth

सः एकः - saḥ ekaḥ - He

सर्वम् एतत् विश्वम् - sarvam etat viśvam - all this His world

अधितिष्ठति - adhitiṣṭhati - indwelleth and presideth over

तद्वेदगुह्योपनिषत्सु गूढं तद्ब्रह्मा वेदते ब्रह्मयोनिम्‌। ये पूर्वंदेवा ऋषयश्च तद्विदुस्ते तन्मया अमृता वै बभूवुः॥6॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tadvedaguhyopaniṣatsu gūḍhaṁ tadbrahmā vedate brahmayonim | ye pūrvaṁdevā ṛṣayaśca tadviduste tanmayā amṛtā vai babhūvuḥ ||

॥ अन्वयः ॥

वेदगुह्योपनिषत्सु तत् गूढम्। ब्रह्मा तत् ब्रह्मयोनिं वेदते। पूर्वं ये देवाः ऋषयः तत् विदुः ते तन्मयाः अमृताः बभूवुः वै॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

vedaguhyopaniṣatsu tat gūḍham| brahmā tat brahmayoniṁ vedate| pūrvaṁ ye devāḥ ṛṣayaḥ tat viduḥ te tanmayāḥ amṛtāḥ babhūvuḥ vai||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This is that secret mystery which is hidden in Upanishads; for the Upanishad is the secret of the Veda. This is that which Brahma knoweth for the Womb of the Eternal and the older Gods and the sages who knew of This, became This & were immortal.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह वह गूढ रहस्य है जो उपनिषदों में निहित है; क्योंकि उपनिषद् वेद का ही रहस्य हैं। 'यह' वही है जिसे ब्रह्मा 'ब्रह्म-योनि'- शाश्वततत्व के गर्भ के रूप में जानते हैं तथा जिन पूर्व देवगणों एवं ऋषियों ने 'इसे' जान लिया वे 'इस' के साथ तद्रूप (तन्मय) होकर अमर हो गये।

॥ शब्दावली ॥

वेदगुह्योपनिषत्सु - vedaguhyopaniṣatsu - in the Upanishad that is the secret of the Veda

तत् गूढम् - tat gūḍham - that secret mystery which is hidden

ब्रह्मा - brahmā - Brahma

तत् ब्रह्मयोनिम् - tat brahmayonim - the Womb of the Eternal

वेदते - vedate - knoweth

पूर्वम् देवाः - pūrvam devāḥ - the older Gods

ऋषयः - ṛṣayaḥ - the sages

ये तत् विदुः - ye tat viduḥ - who

ते तन्मयाः - te tanmayāḥ - they became This

अमृताः बभूवुः वै - amṛtāḥ babhūvuḥ vai - became immortal

गुणान्वयो यः फलकर्मकर्ता कृतस्य तस्यैव स चोपभोक्ता। स विश्वरूपस्त्रिगुणस्त्रिवर्त्मा प्राणाधिपः संचरति स्वकर्मभिः॥7॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

guṇānvayo yaḥ phalakarmakartā kṛtasya tasyaiva sa copabhoktā | sa viśvarūpastriguṇastrivartmā prāṇādhipaḥ saṁcarati svakarmabhiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यः गुणान्वयः सः एव फलकर्मकर्ता तस्य कृतस्य उपभोक्ता च।सः यद्यपि प्राणाधिपः त्रिगुणः विश्वरूपः त्रिवर्त्मा स्वकर्मभिः सञ्चरति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ guṇānvayaḥ saḥ eva phalakarmakartā tasya kṛtasya upabhoktā ca|saḥ ( yadyapi ) prāṇādhipaḥ triguṇaḥ viśvarūpaḥ trivartmā svakarmabhiḥ sañcarati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

There isOne whomaketh works and their fruits to them, for the moods of Nature cleave to Him; this is He that enjoyeth the works He hath done; and the World is His body and He hath three modes of His natures & the roads of His travel are likewise three. Lo, the Master of Life, by the momentum of His own works He moveth in the centuries.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

एक 'वह' है जो कर्मों के फलों को बनाने वाला है, क्योंकि 'वह' प्रकृति के गुणों से संयुक्त है; 'वह' ही कृत-कर्मों का भोग करता है; यह 'विश्व' 'उसी' का शरीर है तथा 'उसकी' प्रकृति त्रिगुणात्मिका है एवं 'उसकी' यात्रा के भी इसी प्रकार तीन पथ हैं। अहो, यह 'प्राणों का अधिपति', 'अपने' ही कर्मों की गति के द्वारा युग-युगान्तर में संचरण करता है।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - There is One

गुणान्वयः - guṇānvayaḥ - the moods of Nature cleave to Him

सः एव - saḥ eva - this is He

फलकर्मकर्ता - phalakarmakartā - One who maketh works and their fruits to them

तस्य कृतस्य - tasya kṛtasya - the works He hath done

उपभोक्ता च - upabhoktā ca - enjoyeth

सः यद्यपि प्राणाधिपः - saḥ yadyapi prāṇādhipaḥ - the Master of Life

त्रिगुणः - triguṇaḥ - He hath three modes of His natures

विश्वरूपः - viśvarūpaḥ - the World is His body

त्रिवर्त्मा - trivartmā - the roads of His travel are three

स्वकर्मभिः - svakarmabhiḥ - by the momentum of His own works

सञ्चरति - sañcarati - He moveth in the centuries

॥ अथ उपनिषद् ॥

॥ अथ उपनिषद् ॥

>

श्वेताश्वतरोपनिषद्

>

पञ्चमोध्यायः

अङ्गुष्ठमात्रो रवितुल्यरूपः सङ्कल्पाहङ्कारसमन्वितो यः। बुद्धेर्गुणेनात्मगुणेन चैव आराग्रमात्रो ह्यपरोऽपि दृष्टः॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

aṅguṣṭhamātro ravitulyarūpaḥ saṅkalpāhaṅkārasamanvito yaḥ | buddherguṇenātmaguṇena caiva ārāgramātro hyaparo'pi dṛṣṭaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यः आराग्रमात्रः रवितुल्यरूपः सः एव बुद्धेः गुणेन सङ्कल्पाहङ्कारसमन्वितः आत्मगुणेन अङ्गुष्ठमात्रः च अपरः अपि दृष्टः॥8॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ ārāgramātraḥ ravitulyarūpaḥ saḥ eva buddheḥ guṇena saṅkalpāhaṅkārasamanvitaḥ ātmaguṇena aṅguṣṭhamātraḥ ca aparaḥ api dṛṣṭaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

His size is as the size of a man's thumb but His aspect as the Sun in its glory; and He hath Volition and He hath Personality; but there is another whom we see by virtue of the Understanding & by virtue of the Spirit for the point of a cobbler's awl is not finer to vision.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'उसका' आकार मनुष्य के अंगूठे के बराबर है किन्तु उसका रूप देदीप्यमान् 'सूर्य' के समान है, वह 'संकल्प-शक्ति' एवं 'अहंकार'-'व्यक्तित्व' से सम्पन्न है; किन्तु एक अन्य है जिसका हम 'बुद्धि' के गुणों के द्वारा तथा 'आत्मा' के गुणों के द्वारा साक्षात्कार करते हैं क्योंकि वह 'अन्य' दृष्टि के लिए मोची की सुतारी (सूई) की नोक से भी अधिक सूक्ष्म है।

॥ शब्दावली ॥

यः आराग्रमात्रः - yaḥ ārāgramātraḥ - the point of a cobbler's awl is not finer to vision

रवितुल्यरूपः - ravitulyarūpaḥ - His aspect as the Sun in its glory

सः एव - saḥ eva - and He

बुद्धेः - buddheḥ - by virtue of the Understanding

गुणेन - guṇena - by virtue of the Spirit

सङ्कल्पाहङ्कारसमन्वितः - saṅkalpāhaṅkārasamanvitaḥ - He hath Volition

आत्मगुणेन - ātmaguṇena - He hath Personality

अङ्गुष्ठमात्रः च - aṅguṣṭhamātraḥ ca - His size is as the size of a man's thumb

अपरः अपि दृष्टः - aparaḥ api dṛṣṭaḥ - but there is another whom we see

बालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य च। भागो जीवः स विज्ञेयः स चानन्त्याय कल्पते॥9॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

bālāgraśatabhāgasya śatadhā kalpitasya ca | bhāgo jīvaḥ sa vijñeyaḥ sa cānantyāya kalpate ||

॥ अन्वयः ॥

जीवः च शतधा कल्पितस्य वालाग्रशतभागस्य भागः। सः आनन्त्याय कल्पते। सः च विज्ञेयः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

jīvaḥ ca śatadhā kalpitasya vālāgraśatabhāgasya bhāgaḥ| saḥ ānantyāya kalpate| saḥ ca vijñeyaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Take thou the hundredth part of the point of a hair, divide it into a hundred parts again; then as is a part of this hundredth part of a hundredth, such shalt thou find this Spirit in man, if thou seek to separate Him; yet 'tis this in thee that availeth towards Infinity.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यदि तुम 'उसे' पृथक् करना चाहो तो एक बाल के अग्रभाग के भी शतांश को लेकर उसको भी शतधा विभक्त करो; तब इस शतांश का भी जो शतांश है, ऐसा है मनुष्य में यह 'आत्मा'; तो भी यही है तुम्हारे अन्दर जो 'अनन्तता' की ओर जाने में समर्थ होता है।

॥ शब्दावली ॥

जीवः च - jīvaḥ ca -

शतधा कल्पितस्य - śatadhā kalpitasya - divide it into a hundred parts (again)

वालाग्रशतभागस्य भागः - vālāgraśatabhāgasya bhāgaḥ - the hundredth part of the point of a hair

सः आनन्त्याय कल्पते - saḥ ānantyāya kalpate - 'tis this in thee that availeth towards Infinity

सः च विज्ञेयः - saḥ ca vijñeyaḥ - such shalt thou find this Spirit in man ?

नैव स्त्री न पुमानेष न चैवायं नपुंसकः। यद्यच्छरीरमादत्ते तेने तेने स युज्यते॥10॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

naiva strī na pumāneṣa na caivāyaṁ napuṁsakaḥ | yadyaccharīramādatte tene tene sa yujyate ||

॥ अन्वयः ॥

एषः न एव स्त्री न पुमान् अयम् न एव नपुंसकः च यत् यत् शरीरम् आदत्ते तेन तेन सः युज्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

eṣaḥ na eva strī na pumān ayam na eva napuṁsakaḥ ca yat yat śarīram ādatte tena tena saḥ yujyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Not woman is He, nor man either, nor yet sexless; but whatsoever body He take, that confineth&preservethHim.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

न 'यह' स्त्री है न ही पुरुष, न ही यह नपुंसक है; यह जो भी शरीर धारण करता है, वही 'उसे' अपने अन्दर सुरक्षित एवं आबद्ध रखता है।

॥ शब्दावली ॥

एषः न एव स्त्री - eṣaḥ na eva strī - Not woman is He

न पुमान् - na pumān - nor man either

अयम् न एव नपुंसकः - ayam na eva napuṁsakaḥ - nor yet sexless

च यत् यत् - ca yat yat - but whatsoever

शरीरम् आदत्ते - śarīram ādatte - body He take(s) ?

तेन तेन - tena tena - that

सः युज्यते - saḥ yujyate - confineth and preserveth Him

सङ्कल्पनस्पर्शनदृष्टिमोहैर्ग्रासांबुवृष्ट्या चत्मविवृद्धिजन्म। कर्मानुगान्यनुक्रमेण देही स्थानेषु रूपाण्यभिसम्प्रपद्यते॥11॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

saṅkalpanasparśanadṛṣṭimohairgrāsāṁbuvṛṣṭyā catmavivṛddhijanma | karmānugānyanukrameṇa dehī sthāneṣu rūpāṇyabhisamprapadyate ||

॥ अन्वयः ॥

यथा ग्रासाम्बुवृष्ट्या आत्माविवृद्धिजन्म तथा सङ्कल्पनस्पर्शनदृष्टिमोहैः देही स्थानेषु अनुक्रमेण कर्मानुगानि रूपाणि अभिसम्प्रपद्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

( yathā ) grāsāmbuvṛṣṭyā ātmāvivṛddhijanma ( tathā ) saṅkalpanasparśanadṛṣṭimohaiḥ dehī sthāneṣu anukrameṇa karmānugāni rūpāṇi abhisamprapadyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

As body is born and groweth by food and drink and plenty, so also the Spirit in body progressively attaineth to successive forms in their fit places-by the allurements of sight, by the witcheries of touch, by the magic of volition, for according to his works he progresseth and his forms shape themselves to his works.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जिस प्रकार शरीर का अन्न, जल एवं प्रचुर वर्षण से जन्म तथा संवर्धन होता है, उसी प्रकार 'आत्मा' इस शरीर में दृष्टि के आकर्षण, स्पर्श की मोहिनी, संकल्प के जादू से क्रमशः अपने उचित स्थानों पर उत्तरोत्तर रूपों कों धारण करता है, क्योंकि अपने कर्मों के अनुसार वह प्रगति करता है तथा उसके रूपों का निर्धारण उसके कर्मों के अनुसार होता है।

॥ शब्दावली ॥

यथा - yathā - As

ग्रासाम्बुवृष्ट्या - grāsāmbuvṛṣṭyā - by food and drink and plenty

आत्माविवृद्धिजन्म - ātmāvivṛddhijanma - body is born and groweth

तथा - tathā - so also

सङ्कल्पनस्पर्शनदृष्टिमोहैः - saṅkalpanasparśanadṛṣṭimohaiḥ - by the allurements of sight, by the witcheries of touch, by the magic of volition

देही - dehī - the Spirit in body

स्थानेषु - sthāneṣu - to successive forms in their fit places

अनुक्रमेण - anukrameṇa - progressively

कर्मानुगानि रूपाणि - karmānugāni rūpāṇi - his forms shape themselves to his works

अभिसम्प्रपद्यते - abhisamprapadyate - attaineth

स्थूलानि सूक्ष्माणि बहूनि चैव रूपाणि देही स्वगुणैर्वृणोति। क्रियागुणैरात्मगुणैश्च तेषां संयोगहेतुरपरोऽपि दृष्टः॥12॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sthūlāni sūkṣmāṇi bahūni caiva rūpāṇi dehī svaguṇairvṛṇoti | kriyāguṇairātmaguṇaiśca teṣāṁ saṁyogaheturaparo'pi dṛṣṭaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

देही स्थूलानि सूक्ष्माणि बहूनि। रूपाणि स्वगूणैः क्रियागुणैः आत्मगुणैः च वृणोति। तेषां संयोगहेतुः अपरो अपि दृष्टः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

dehī sthūlāni sūkṣmāṇi bahūni| rūpāṇi svagūṇaiḥ kriyāguṇaiḥ ātmaguṇaiḥ ca vṛṇoti| teṣāṁ saṁyogahetuḥ aparo api dṛṣṭaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Forms gross and forms subtle, forms many,-the Spirit in body evolveth them all by his own nature in its working; by the law of action of his works & the law of action of the Spirit in man, by these he evolveth them. But there is Another in Whom we behold Cause whereby all these meet together.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

देह में स्थित 'आत्मा' (देहि) सूक्ष्म, स्थूल तथा अन्य अनेक रूप कर्म में अपने स्वभाव के द्वारा विकसित करता है; अपने कार्यों के कर्मविधान तथा मनुष्य में 'आत्मा' के कर्मविधान के द्वारा वह इन्हें विकसित करता है। किन्तु एक 'अन्य' भी है 'जिसे' हम 'संयोगहेतु' (कारण) के रूप में देखते हैं जिसमें ये सब एक साथ मिल जाते है।

॥ शब्दावली ॥

देही स्थूलानि - dehī sthūlāni - Forms gross

सूक्ष्माणि - sūkṣmāṇi - (forms) subtle

बहूनि - bahūni - forms many

रूपाणि - rūpāṇi - the Spirit in body

स्वगूणैः - svagūṇaiḥ - by his own nature in its working

क्रियागुणैः - kriyāguṇaiḥ - by the law of action of his works

आत्मगुणैः - ātmaguṇaiḥ - by the law of action of the Spirit in man

च - ca - and

वृणोति - vṛṇoti - evolveth

तेषाम् संयोगहेतुः - teṣām saṁyogahetuḥ - Cause whereby all these meet together

अपरो अपि दृष्टः - aparo api dṛṣṭaḥ - But there is Another in Whom we behold

अनाद्यनन्तं कलिलस्य मध्ये विश्वस्य स्रष्ठारमनेकरूपम्‌। विश्वस्यैकं परिवेष्टितारं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः॥13॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

anādyanantaṁ kalilasya madhye viśvasya sraṣṭhāramanekarūpam | viśvasyaikaṁ pariveṣṭitāraṁ jñātvā devaṁ mucyate sarvapāśaiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

अनाद्यनन्तम् कलिलस्य स्मध्ये विश्वस्य स्रष्टारम् अनेकरूपम् विश्वस्य एकं परिवेष्टितारंम् देवं ज्ञात्वा सर्वपाशैः मुच्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

anādyanantam kalilasya smadhye viśvasya sraṣṭāram anekarūpam viśvasya ekaṁ pariveṣṭitāraṁm devaṁ jñātvā sarvapāśaiḥ mucyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Without beginning, without end in the welter and the chaos, who createth the world by taking many figures & as the One girdeth & encompasseth it. He is the Lord & if thou know Him thou shalt break free from all kinds of bondage.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

इस अस्तव्यस्तता एवं अव्यवस्थित प्रपंच (कलिल) के बीच उस 'अनादि' एवं 'अनन्त' को, जो अनेक रूप धारण करके इस विश्व की रचना करता है, तथा 'एकमेव' होते हुए भी उसे परिवेष्टित कर लेता है, उस 'देव' (ईश्वर) को जो जान लेता है, वह व्यक्ति समस्त पाशों से (बन्धनों से) मुक्त हो जाता है।

॥ शब्दावली ॥

अनाद्यनन्तम् - anādyanantam - Without beginning, without end

कलिलस्य स्मध्ये -

विश्वस्य स्रष्टारम् - viśvasya sraṣṭāram - who createth the world

अनेकरूपम् - anekarūpam - taking many figures

विश्वस्य एकम् परिवेष्टितारंम् - viśvasya ekam pariveṣṭitāraṁm - as the One girdeth and encompasseth the earth

देवम् ज्ञात्वा - devam jñātvā - He is the Lord and if thou know Him

सर्वपाशैः - sarvapāśaiḥ - from all kinds of bondage

मुच्यते - mucyate - thou shalt break free

भावग्राह्यमनीडाख्यं भावाभावकरं शिवम्‌। कलासर्गकरं देवं ये विदुस्ते जहुस्तनुम्‌॥14॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

bhāvagrāhyamanīḍākhyaṁ bhāvābhāvakaraṁ śivam | kalāsargakaraṁ devaṁ ye viduste jahustanum ||

॥ अन्वयः ॥

भावग्राह्यम् अनीडाख्यं भावाभावकरं शिवं कलासर्गकरं देवं ये विदुः ते तनुं जहुः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

bhāvagrāhyam anīḍākhyaṁ bhāvābhāvakaraṁ śivaṁ kalāsargakaraṁ devaṁ ye viduḥ te tanuṁ jahuḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Shiva the Master of all becomings and not -becomings and from Him this whole creation floweth and it is only one part of Shiva; but He is not named after any nest of the wing`ed Spirit, and the heart alone can apprehend Him. They who know Shiva, the Blessed One, abandon body for ever.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'शिव', जो समस्त सम्भूतियों (भाव) तथा असम्भूतियों (अ-भाव) के 'स्वामी' हैं, जिनसे यह समस्त सृष्टि प्रवाहित होती है, और यह सब कुछ 'शिव' का केवल एक अंश है; परन्तु वे 'अनीड्य' कहे जाते हैं अर्थात् मुक्त 'आत्मा' के किसी आश्रय के नाम से नहीं जाने जाते, जो केवल हृदय के भावों के द्वारा ही ग्राह्य हैं, ऐसे मंगलमय 'शिव' को जो जानते हैं, वे सदा के लिए देह का त्याग कर देते हैं।

॥ शब्दावली ॥

भावग्राह्यम् - bhāvagrāhyam - the heart alone can apprehend Him

अनीडाख्यम् - anīḍākhyam - not named after any nest of the wing`ed Spirit

भावाभावकरम् - bhāvābhāvakaram - the Master of all becomings and not -becomings

शिवम् - śivam - Shiva

कलासर्गकरम् - kalāsargakaram - from Him this whole creation floweth

ये देवम् विदुः - ye devam viduḥ - They who know Shiva

ते - te - They, the Blessed One

तनुम् - tanum - body

जहुः - jahuḥ - abandon for ever

Next chapter 6>>>