श्वेताश्वतरोपनिषद् तृतीयोऽध्यायः

श्वेताश्वतरोपनिषद्

तृतीयोऽध्यायः

य एको जालवानीशत ईशनीभिः सर्वांल्लोकानीशत ईशनीभिः। य एवैक उद्भवे सम्भवे च य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति॥1॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ya eko jālavānīśata īśanībhiḥ sarvāṁllokānīśata īśanībhiḥ | ya evaika udbhave sambhave ca ya etadviduramṛtāste bhavanti ||

॥ अन्वयः ॥

यः एकः एव उद्भवे सम्भवे च यः एकः जालवान् ईशनीभिः ईशते सः ईशनीभिः सहितान् सर्वान् लोकान् ईशते। ये एतत् विदुः ते अमृताः भवन्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ ekaḥ eva udbhave sambhave ca yaḥ ekaḥ jālavān īśanībhiḥ īśate saḥ īśanībhiḥ ( sahitān ) sarvān lokān īśate| ye etat viduḥ te amṛtāḥ bhavanti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

It is the self-same One who exists alone at the time of creation and dissolution of the universe, that assumes manifold powers and appears as the Divine Lord by virtue of His inscrutable power of Maya. He it is that protects all the worlds and controls all the various forces working therein. Those who realize this Being becomes immortal.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जगत के सृजन और प्रलय के समय वही अकेला अभिन्न एकं विद्यमान रहता है। वह अपनी अबोधगम्य माया की शक्तियों का स्वामी होने के कारण परम प्रभु है। वही सभी जगतों की रक्षा करता है ओर उनमें कार्यरत बहुविध शक्तियों का नियन्त्रण करता है । जो इस परम सत्ता को सिद्ध कर लेता है वह मृत्यु पर विजय प्राप्त कर लेता है।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - who

एकः एव - ekaḥ eva - the self-same One

उद्भवे - udbhave - the time of creation of the universe

सम्भवे - sambhave - the time of dissolution of the universe

यः च एकः - yaḥ ca ekaḥ - He the self-same One

जालवान् - jālavān - (he) that assumes manifold powers

ईशनीभिः īśanībhiḥ - that Almighty God

ईशते īśate - omnipotence

सः sh- he

ईशनीभिः सहितान् īśanībhiḥ sahitān - omnipresent with All-wise instrument

सर्वान् लोकान् sarvān lokān all the universes

ईशते īśate - omnipresence

ये ye- who

एतत् etat - this is a creater

विदुः viduḥ - scholar of Vedaas

ते te- they

अमृताः amritah - who is the Immortal

भवन्ति - bhavanti - become

एको हि रुद्रो न द्वितीयाय तस्थुर्य इमांल्लोकानीशत ईशनीभिः। प्रत्यङ्जनांस्तिष्ठति सञ्चुकोचान्तकाले संसृज्य विश्वा भुवनानि गोपाः॥2॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eko hi rudro na dvitīyāya tasthurya imāṁllokānīśata īśanībhiḥ | pratyaṅjanāṁstiṣṭhati sañcukocāntakāle saṁsṛjya viśvā bhuvanāni gopāḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यः इमान् लोकान् ईशनीभिः ईशते सः रुद्रः एकः हि। द्वितीयाय न तस्थुः हे जनाः। प्रत्यङ् तिष्ठति। विश्वा भुवनानि संसृज्य गोपाः भूत्वा अन्तकाले सञ्चुकोच॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ imān lokān īśanībhiḥ īśate ( saḥ ) rudraḥ ekaḥ hi| dvitīyāya na tasthuḥ he janāḥ| pratyaṅ tiṣṭhati| viśvā bhuvanāni saṁsṛjya gopāḥ ( bhūtvā ) antakāle sañcukoca||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He who protects and controls the worlds by His own powers, He - Rudra - is indeed one only. There is no one beside Him who can make Him the second. O men, He is present inside the hearts of all beings. After projecting and maintaining all the worlds, He finally withdraws them into Himself.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जो जगतों की रक्षा तथा उन पर शासन करता है वह, रुद्र, वास्तव में केवल एक ही है। उसके समीप कोई नहीं है जो उसे दूसरा बना सके। वह सभी प्राणियों के हृदय में विद्यमान है। सभी जगतों का सृजन और पालन करने के बाद अन्त में वह अपने आप में इसे निवर्तित कर लेता है।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - He who

इमान् लोकान् - imān lokān - the worlds

ईशनीभिः - īśanībhiḥ - by His own powers

ईशते - īśate - protects and controls

सः - saḥ - He

रुद्रः - rudraḥ - Rudra

एकः - ekaḥ - is one only

हि - hi - Rudra

द्वितीयाय न तस्थुः - dvitīyāya na tasthuḥ - There is no one beside Him who can make Him the second?

हे जनाः - he janāḥ - O men

प्रत्यङ् - pratyaṅ - inside the hearts of all beings

तिष्ठति - tiṣṭhati - He is present

विश्वा - viśvā - all

भुवनानि - bhuvanāni - the worlds

संसृज्य - saṁsṛjya - After projecting and maintaining

गोपाः - gopāḥ -

भूत्वा - bhūtvā -

अन्तकाले - antakāle - finally

सञ्चुकोच - sañcukoca - withdraws

विश्वतश्चक्षुरुत विश्वतोमुखो विश्वतोबाहुरुत विश्वतस्पात्‌। सं बाहुभ्यां धमति संपतत्रैर्द्यावाभूमी जनयन्देव एकः॥3॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

viśvataścakṣuruta viśvatomukho viśvatobāhuruta viśvataspāt | saṁ bāhubhyāṁ dhamati saṁpatatrairdyāvābhūmī janayandeva ekaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

यद्यपि द्यावाभूमी जनयन् देवः एकः तथापि सः विश्वतश्चक्षुः विश्वतोमुखः विश्वतोबाहुः उत विश्वतत्स्पात् भवति । बाहुभ्यां संपतत्रैः सः संधमति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

( yadyapi ) dyāvābhūmī janayan devaḥ ekaḥ ( tathāpi saḥ ) viśvataścakṣuḥ viśvatomukhaḥ viśvatobāhuḥ uta viśvatatspāt ( bhavati )| bāhubhyāṁ saṁpatatraiḥ ( saḥ ) saṁdhamati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Though God, the creator of heaven and earth, is one only, yet Heaven is the real owner of all the eyes, faces, hands and feet in this universe. It is Heaven who inspires them all to do their respective duties in accordance with the knowledge, past actions and tendencies of the various beings (with whom they appear to be associated).

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यद्यपि ईश्वर द्युलोक और पृथ्वी दोनों का सृजनकर्ता है, फिर भी, इस जगत में द्युलोक ही सभी नेत्रों, मुखों, हस्तों, पादों का सच्चा स्वामी है। द्युलोक ही उन्हें भिन्न-भिन्न प्राणियों के ज्ञान, पूर्व कर्मों तथा प्रवृत्तियों के अनुसार (जिनके साथ वे जुड़े हुए प्रतीत होते हैं) अपने-अपने कर्त्तव्यों का पालन करने के लिए प्रेरित करता है।

॥ शब्दावली ॥

यद्यपि - yadyapi - Though

द्यावाभूमी - dyāvābhūmī - heaven and earth

जनयन् - janayan - creating (the creator)?

देवः - devaḥ - God

एकः - ekaḥ - is one only

तथापि सः - tathāpi saḥ - yet Heaven

विश्वतश्चक्षुः - viśvataścakṣuḥ - of all the eyes

विश्वतोमुखः - viśvatomukhaḥ - of all the faces

विश्वतोबाहुः - viśvatobāhuḥ - of all the hands

उत - uta - in this universe?

विश्वतत्स्पात् - viśvatatspāt - of all the feet

भवति - bhavati - is the real owner

बाहुभ्याम् संधमति - bāhubhyām saṁdhamati - inspires them all to do their respective duties

संपतत्रैः - saṁpatatraiḥ - in accordance with the knowledge, past actions and tendencies of the various beings

सः - saḥ - Heaven

यो देवानां प्रभवश्चोद्भवश्च विश्वाधिपो रुद्रो महर्षिः। हिरण्यगर्भं जनयामास पूर्वं स नो बुद्ध्या शुभया संयुनक्तु॥4॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yo devānāṁ prabhavaścodbhavaśca viśvādhipo rudro maharṣiḥ | hiraṇyagarbhaṁ janayāmāsa pūrvaṁ sa no buddhyā śubhayā saṁyunaktu ||

॥ अन्वयः ॥

यः देवानां प्रभवः उद्भवः च विश्वाधिपः रुद्रः महर्षिः हिरण्यगर्भं पूर्वं जनयामास। सः नः शुभया बुद्ध्या संयुनक्तु॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ devānāṁ prabhavaḥ udbhavaḥ ca viśvādhipaḥ rudraḥ maharṣiḥ hiraṇyagarbhaṁ pūrvaṁ janayāmāsa| saḥ naḥ śubhayā buddhyā saṁyunaktu||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

May Heaven, who created the gods and supports them; who is the origin also of the cosmic soul; who confers bliss and wisdom on the devotes, destroying their sins and sorrows, and punishing all breaches of law - may Heaven, the great seer and the lord of all, endow us with good thoughts.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वे परमदेव जिन्होंने देवों को जन्म दिया और उन्हें आश्रय दिया, वे जो विश्वात्मा का मूल भी है, जो भक्तों के पापों और दुःखों का नाश कर और अधर्म करने वालों को दण्ड देकर भक्तों पर आनन्द और ज्ञान की वर्षा करता है, जो महर्षि और प्रभु है, जिसने हिरण्यगर्भ को प्रकट किया, वे हमें शुभ विचार प्रदान करें।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - who is

देवानाम् - devānām - the gods

प्रभवः - prabhavaḥ - created

उद्भवः - udbhavaḥ - supports

च - ca - also

विश्वाधिपः - viśvādhipaḥ - the origin of the cosmic soul

रुद्रः - rudraḥ - destroying their sins and sorrows?

महर्षिः - maharṣiḥ - who confers bliss and wisdom on the devotes?

हिरण्यगर्भम् - hiraṇyagarbham -

पूर्वम् - pūrvam -

जनयामास - janayāmāsa -

सः - saḥ - Heaven

नः - naḥ - us

शुभया बुद्ध्या - śubhayā buddhyā - good thoughts

संयुनक्तु - saṁyunaktu - may endow

या ते रुद्र शिवा तनूरघोराऽपापकाशिनी। तया नस्तनुवा शंतमया गिरिशन्ताभिचाकशीहि॥5॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yā te rudra śivā tanūraghorā'pāpakāśinī | tayā nastanuvā śaṁtamayā giriśantābhicākaśīhi ||

॥ अन्वयः ॥

हे रुद्र गिरिसंत या ते शिवा अघोरा अपापकाशिनी तनू तया शंतमया तनुवा नः अभिचाकशीहि॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

he rudra girisaṁta yā te śivā aghorā apāpakāśinī tanū tayā śaṁtamayā tanuvā naḥ abhicākaśīhi||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

O Lord, who blesses all creatures by revealing the Vedas, deign to make us happy by Thy calm and blissful self, which roots out terror as well as sin.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

हे प्रभु! वेदों को प्रकाशित कर तू सभी प्राणियों पर कृपा की वर्षा करता है, अपने शान्त और आनन्दमय रूप द्वारा हम सब को प्रसन्न रखने का अनुग्रह करता है जिससे भय और पाप दोनों नष्ट हो जाते हैं।

॥ शब्दावली ॥

हे रुद्र - he rudra - O Lord

गिरिसंत - girisaṁta - by revealing the Vedas

या ते शिवा - yā te śivā - who blesses all creatures

अघोरा - aghorā - which roots out terror

अपापकाशिनी - apāpakāśinī - which roots out sin

तनू - tanū - (make us) happy?

तया - tayā - Thy self

शंतमया - śaṁtamayā - calm

तनुवा - tanuvā - blissful

नः - naḥ - us

अभिचाकशीहि - abhicākaśīhi - deign

याभिषुं गिरिशंत हस्ते बिभर्ष्यस्तवे। शिवां गिरित्र तां कुरु मा हिंसीः पुरुषं जगत्‌॥6॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yābhiṣuṁ giriśaṁta haste bibharṣyastave | śivāṁ giritra tāṁ kurṣaṁ jagat ||

॥ अन्वयः ॥

हे गिरिशंत याम् ईषुं हस्ते विभर्षि अस्तवे हे गिरित्र तां शिवां कुरु। पुरुषं जगत् मा हिंसीः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

he giriśaṁta yām īṣuṁ haste vibharṣi astave he giritra tāṁ śivāṁ kuru| puruṣaṁ jagat mā hiṁsīḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

O revealer of the Vedic truths, deign to make propitious that arrow which Thou holdest in Thy hand for shooting at somebody. O protector of devotees, do not destroy that benign personal form of Thine which has manifested as the universe.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

हे वैदिक सत्यों के रहस्योद়घाटनकर्ता, उस बाण को मंगलमय बनाने की कृपा कर जो तूने किसी पर लक्ष्य साधने के लिए अपने हाथ में रखा है। हे भक्तों के रक्षक, अपने सौम्य व्यक्तिगत रूप को नष्ट न कर जो विश्व के रूप में अभिव्यक्त है।

॥ शब्दावली ॥

हे गिरिशंत - he giriśaṁta - O revealer of the Vedic truths

याम् ईषुम् - yām īṣum - that arrow (which)

हस्ते - haste - in Thy hand

विभर्षि - vibharṣi - Thou holdest

अस्तवे - astave - for shooting at somebody

हे गिरित्र - he giritra - O protector of devotees

ताम् - tām - that arrow

शिवाम् कुरु - śivām kuru - deign to make propitious

पुरुषम् - puruṣam - personal form of Thine

जगत् - jagat - which has manifested as the universe

मा हिंसीः - mā hiṁsīḥ - do not destroy

ततः परं ब्रह्मपरं बृहन्तं यथानिकायं सर्वभूतेषु गूढम्‌। विश्वस्यैकं परिवेष्टितारमीशं तं ज्ञात्वाऽमृता भवन्ति॥7 ॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tataḥ paraṁ brahmaparaṁ bṛhantaṁ yathānikāyaṁ sarvabhūteṣu gūḍham | viśvasyaikaṁ pariveṣṭitāramīśaṁ taṁ jñātvā'mṛtā bhavanti॥

॥ अन्वयः ॥

ततः परं बृहन्तं परं ब्रह्म यथानिकायं सर्वभूतेषुगूढम् विश्वस्य एकं परिवेष्टितारम् ईशाम् ज्ञात्वा अमृताः भवन्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tataḥ paraṁ bṛhantaṁ paraṁ brahma yathānikāyaṁ sarvabhūteṣugūḍham viśvasya ekaṁ pariveṣṭitāram īśām jñātvā amṛtāaḥ bhavanti॥

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Higher than this Personal Brahman is the infinite Supreme Brahman, who is concealed in all beings according to their bodies, and who, though remaining single, envelops the whole universe. Knowing him to be the Lord, one becomes immortal.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

इस व्यक्तिगत ब्रह्म से उच्चतर है अनन्त परम ब्रह्म जो सभी सत्ताओं में उनके रूपों के अनुसार छिपे हुए हैं तथा जो एकल हैं फिर भी समस्त ब्रह्माण्ड को आवृत किये हुए हैं। जो उनको परमेश्वर के रूप में जान जाता है वह अमृत बन जाता है।

॥ शब्दावली ॥

ततः - tataḥ - Higher than this

परम् बृहन्तम् - param bṛhantam - Personal Brahman?

परम् ब्रह्म - param brahma - the infinite Supreme Brahman

यथानिकायम् - yathānikāyam - according to their bodies

सर्वभूतेषुगूढम् - sarvabhūteṣugūḍham - who is concealed in all beings

एकम् - ekam - remaining single

विश्वस्य परिवेष्टितारम् - viśvasya pariveṣṭitāram - envelops the whole universe

ईशाम् - īśām - (him to be) the Lord

ज्ञात्वा - jñātvā - Knowing

अमृताः - amṛtāaḥ - immortal

भवन्ति - bhavanti - become

वेदाहमेतं पुरुषं महान्तमादित्यवर्णं तमसः परस्तात्‌। तमेव विदित्वातिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनाय॥8॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

vedāhametaṁ puruṣaṁ mahāntamādityavarṇaṁ tamasaḥ parastāt | tameva viditvātimṛtyumeti nānyaḥ panthā vidyate'yanāya ||

॥ अन्वयः ॥

तमसः परस्तात् आदित्यवर्णम् एतत् महान्तं पुरुषम् अहं वेद। तमेव विदित्वा अतिमृत्युम् एति अयनाय अन्यः पन्थाः न विद्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tamasaḥ parastāt ādityavarṇam etat mahāntaṁ puruṣam ahaṁ veda| tameva viditvā atimṛtyum eti ayanāya anyaḥ panthāḥ na vidyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

I have realized this Great Being who shines effulgent like the sun beyond all darkness. One passes beyond death only on realizing Him. There is no other way of escape from the circle of births and deaths.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

मैं उस परम पुरुष को जान गया हूँ जो सूर्य के समान देदीप्यमान है और समस्त अन्धकार से परे है। जो उसे अनुभूति द्वारा जान जाता है वह मृत्यु से मुक्त हो जाता है। जन्म-मरण के चक्कर से छुटकारा का कोई अन्य मार्ग नहीं है।

॥ शब्दावली ॥

तमसः - tamasaḥ - darkness

परस्तात् - parastāt - beyond

आदित्यवर्णम् - ādityavarṇam - who shines effulgent like the sun

एतत् महान्तम् पुरुषम् - etat mahāntam puruṣam - this Great Being

अहम् - aham - I

वेद - veda - realized

तमेव - tameva - Him

विदित्वा - viditvā - on realizing

अतिमृत्युम् - atimṛtyum - beyond death

एति - eti - One passes

अयनाय - ayanāya - escape from the circle of births and deaths

अन्यः पन्थाः न विद्यते - anyaḥ panthāḥ na vidyate - There is no other way

यस्मात्परं नापरमस्ति किंचिद्यस्मान्नणीयो न ज्यायोऽस्ति कश्चित्‌। वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम्‌॥9॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yasmātparaṁ nāparamasti kiṁcidyasmānnaṇīyo na jyāyo'sti kaścit | vṛkṣa iva stabdho divi tiṣṭhatyekastenedaṁ pūrṇaṁ puruṣeṇa sarvam ||

॥ अन्वयः ॥

यस्मात् परम् अपरम् किंचित् न अस्ति यस्मात् अणीयः ज्यायः कश्चित् न अस्ति। वृक्षः इव स्तब्धः एकः दिवि तिष्ठति तेन पुरुषेण इदं सर्वं पूर्णम्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yasmāt param aparam kiṁcit na asti yasmāt aṇīyaḥ jyāyaḥ kaścit na asti| vṛkṣaḥ iva stabdhaḥ ekaḥ divi tiṣṭhati tena puruṣeṇa idaṁ sarvaṁ pūrṇam||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

There is naught higher than or different from Him; naught greater or more minute than Him. Rooted in His own glory He stands like a tree, one without a second and immovable. By that Being the whole universe is filled.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उससे उच्चतर अथवा उससे भिन्न कुछ भी नहीं है। उससे महानतर अथवा सूक्ष्मतर कुछ भी नहीं है। अपनी महिमा में मूलबद्ध वह एकमेवाद्वितीय और अटल होकर एक वृक्ष के समान खड़ा है। उस पुरुष के द्वारा समस्त ब्रह्माण्ड परिपूरित है।

॥ शब्दावली ॥

यस्मात् - yasmāt - from Him

परम् - param - higher than

अपरम् - aparam - different from

किंचित् न अस्ति - kiṁcit na asti - There is naught

यस्मात् - yasmāt - than Him

अणीयः - aṇīyaḥ - more minute

ज्यायः - jyāyaḥ - greater

कश्चित् न अस्ति - kaścit na asti - naught

वृक्षः इव - vṛkṣaḥ iva - like a tree

स्तब्धः - stabdhaḥ - immovable

एकः - ekaḥ - one without a second

दिवि - divi -

तिष्ठति - tiṣṭhati - stands

तेन पुरुषेण - tena puruṣeṇa - By that Being

इदम् सर्वम् - idam sarvam - the whole universe

पूर्णम् - pūrṇam - is filled

ततो यदुत्तरततं तदरूपमनामयम्‌। य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्त्यथेतरे दुःखमेवापियन्ति॥10॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tato yaduttaratataṁ tadarūpamanāmayam | ya etadviduramṛtāste bhavantyathetare duḥkhamevāpiyanti ||

॥ अन्वयः ॥

यत् ततः उत्तरतरम् तत् अरूपम् अनामयम्। ये एतत् विदुः ते अमृताः भवन्ति। अथ इतरे दुःखम् एव अपियन्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yat tataḥ uttarataram tat arūpam anāmayam| ye etat viduḥ te amṛtāḥ bhavanti| atha itare duḥkham eva apiyanti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

That Being is far beyond this world, is formless and free from misery. They who know this become immortal. But all others have indeed to suffer misery alone.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वह पुरुष इस विश्व से अत्यन्त परे है, अरूप है, और दुःख से रहित है। जो इसे अनुभव द्वारा जान जाते हैं वे मृत्यु से मुक्त हो जाते हैं। किन्तु अन्य सब को निःसन्देह दुःख भोगना पड़ता है।

॥ शब्दावली ॥

यत् - yat - That Being

ततः उत्तरतरम् - tataḥ uttarataram - is far beyond this world

तत् - tat - That

अरूपम् - arūpam - formless

अनामयम् - anāmayam - free from misery

ये - ye - They who

एतत् - etat - this

विदुः - viduḥ - know

ते अमृताः भवन्ति - te amṛtāḥ bhavanti - They become immortal

अथ - atha - But

इतरे - itare - all others

दुःखम् - duḥkham -

एव - eva -

अपियन्ति - apiyanti -

सर्वाननशिरोग्रीवः सर्वभूतगुहाशयः। सर्वव्यापी स भगवांस्तस्मात्सर्वगतः शिवः॥11॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sarvānanaśirogrīvaḥ sarvabhūtaguhāśayaḥ | sarvavyāpī sa bhagavāṁstasmātsarvagataḥ śivaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

तस्मात् सः भगवान् सर्वव्यापी सर्वगतः शिवः सन् सर्वाननशिरोग्रीवः सर्वभूतगुहाशयः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tasmāt saḥ bhagavān sarvavyāpī sarvagataḥ śivaḥ ( san ) sarvānanaśirogrīvaḥ sarvabhūtaguhāśayaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Therefore, that Divine Lord, being all-pervading, omnipresent and benevolent, dwells in the hearts of all beings, and makes use of all faces, heads and necks in this world.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

इसलिए वह परमेश्वर सर्वव्यापी और सर्वकल्याणकारी होने के कारण सभी प्राणियों की हृदय-गुहा में निवास करते हैं और विश्व के सभी लोगों के मुखों, सिरों तथा ग्रीवाओं का उपयोग करते हैं।

॥ शब्दावली ॥

तस्मात् - tasmāt - Therefore

सः भगवान् - saḥ bhagavān - that Divine Lord

सर्वव्यापी - sarvavyāpī - all-pervading

सर्वगतः - sarvagataḥ - omnipresent

शिवः - śivaḥ - benevolent

सन् - san - being

सर्वाननशिरोग्रीवः - sarvānanaśirogrīvaḥ - makes use of all faces, heads and necks

सर्वभूतगुहाशयः - sarvabhūtaguhāśayaḥ - dwells in the hearts of all beings in this world

महान्प्रभुर्वै पुरुषः सत्वस्यैष प्रवर्तकः। सुनिर्मलामिमां प्राप्तिमीशानो ज्योतिरव्ययः॥12॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

mahānprabhurvai puruṣaḥ satvasyaiṣa pravartakaḥ | sunirmalāmimāṁ prāptimīśāno jyotiravyayaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

पुरुषः महान् प्रभुः वै ईशानः अव्ययः ज्योतिः। एषः सुनिर्मलाम् इमां प्राप्तिम् उद्दिश्य सत्वस्य प्रवर्तकः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

puruṣaḥ mahān prabhuḥ vai īśānaḥ avyayaḥ jyotiḥ| eṣaḥ sunirmalām imāṁ prāptim ( uddiśya ) satvasya pravartakaḥ ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This Self is indeed the mighty Lord. He is the imperishable (internal) light that controls everything. He guides the intellect of all beings so as to enable them to gain that extremely pure state (of Mukti).

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह आत्मन वास्तव में शक्तिशाली प्रभु है। वह अव्यय प्रकाश है जो हर चीज का नियन्ता है। वह सभी प्राणियों की बुद्धि का मार्गदर्शन करता है जिससे वे शुद्धतम स्थिति यानी मुक्ति की स्थिति को प्राप्त कर सकें।

॥ शब्दावली ॥

पुरुषः - puruṣaḥ - This Self

महान् प्रभुः - mahān prabhuḥ - the mighty Lord

वै - vai - (is) indeed

ईशानः - īśānaḥ - that controls everything?

अव्ययः - avyayaḥ - imperishable

ज्योतिः - jyotiḥ - (internal) light

एषः - eṣaḥ - He

सुनिर्मलाम् - sunirmalām - pure

इमाम् प्राप्तिम् - imām prāptim - to gain that extremely pure state (of Mukti)

उद्दिश्य - uddiśya - to enable

सत्वस्य - satvasya - of the intellect??

प्रवर्तकः - pravartakaḥ - guide

अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः। हृदा मन्वीशो मनसाभिक्लृप्तो य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति॥13॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo'ntarātmā sadā janānāṁ hṛdaye sanniviṣṭaḥ | hṛdā manvīśo manasābhiklṛpto ya etadviduramṛtāste bhavanti ||

॥ अन्वयः ॥

हृदा मनीषा मनसा अभिक्लृप्तः अङ्गुष्ठमात्रः अन्तरात्मा पुरुषः सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः ये एतत् विदुः ते अमृताः भवन्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

hṛdā manīṣā manasā abhiklṛptaḥ aṅguṣṭhamātraḥ antarātmā puruṣaḥ sadā janānāṁ hṛdaye sanniviṣṭaḥ ye etat viduḥ te amṛtāḥ bhavanti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Assuming a form of the size of a thumb, by virtue of intellect, emotion, imagination and will, the Infinite Being dwells in the hearts of creatures as their inner self. Those who realize this become immortal.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

अनन्त पुरुष अंगुष्ठमात्र आकार में बुद्धि, भावना, कल्पना तथा संकल्प के द्वारा सभी प्राणियों के हृदय में उनकी अन्तरात्मा के रूप में निवास करता है। जो इस सत्य को अनुभव कर लेते हैं वे अमृतत्व प्राप्त कर लेते हैं।

॥ शब्दावली ॥

हृदा - hṛdā -

मनीषा - manīṣā -

मनसा अभिक्लृप्तः - manasā abhiklṛptaḥ - by virtue of intellect

अङ्गुष्ठमात्रः - aṅguṣṭhamātraḥ - Assuming a form of the size of a thumb

अन्तरात्मा - antarātmā - inner self

पुरुषः - puruṣaḥ - the Infinite Being

सदा - sadā - dwells

जनानाम् - janānām - of creatures

हृदये - hṛdaye - in the hearts

सद सन्निविष्टः - sada sanniviṣṭaḥ - dwells

ये - ye - Those who

एतत् - etat - this

विदुः - viduḥ - realize

ते - te - they

अमृताः - amṛtāḥ - immortal

भवन्ति - bhavanti - become

सहस्रशीर्षा पुरुषः सहस्राक्षः सहस्रपात्‌। स भूमिं विश्वतो वृत्वाऽत्यतिष्ठद्दशाङ्गुलम्‌॥14॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sahasraśīrṣā puruṣaḥ sahasrākṣaḥ sahasrapāt | sa bhūmiṁ viśvato vṛtvā'tyatiṣṭhaddaśāṅgulam ||

॥ अन्वयः ॥

पुरुषः सहस्रशीर्षा सहस्राक्षः सहस्रपात्। सः भूमिं विश्वतः वृत्वा दशाङ्गुलम् अत्यतिष्ठत्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

puruṣaḥ sahasraśīrṣā sahasrākṣaḥ sahasrapāt| saḥ bhūmiṁ viśvataḥ vṛtvā daśāṅgulam atyatiṣṭhat||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

That Infinite Being has a thousand heads, a thousand eyes and a thousand feet enveloping the whole universe on all sides. He exists beyond ten fingers.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उस सनातन पुरुष के सहस्र शीर्ष हैं, सहस्र नेत्र हैं तथा सहस्र चरण हैं और वह सम्पूर्ण ब्रह्माण्ड को सभी दिशाओं से आवृत करता हुआ उससे दस अंगुल ऊपर स्थित है।

॥ शब्दावली ॥

पुरुषः - puruṣaḥ - That Infinite Being

सहस्रशीर्षा - sahasraśīrṣā - has a thousand heads

सहस्राक्षः - sahasrākṣaḥ - has a thousand eyes

सहस्रपात् - sahasrapāt - has a thousand feet

सः - saḥ - He

भूमिम् - bhūmim - the whole universe

विश्वतः - viśvataḥ - on all sides

वृत्वा - vṛtvā - enveloping

दशाङ्गुलम् - daśāṅgulam - ten fingers

अत्यतिष्ठत् - atyatiṣṭhat - exists beyond

पुरुष एवेद सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यम्‌। उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहति॥15॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

puruṣa eveda sarvaṁ yadbhūtaṁ yacca bhavyam | utāmṛtatvasyeśāno yadannenātirohati

॥ अन्वयः ॥

इदं सर्वं यद् भूतं यद्भव्यं च पुरुषः एव। यद् अन्नेन अतिरोहति सः अमृतत्वस्य ईशानः उत॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

idaṁ sarvaṁ yad bhūtaṁ yadbhavyaṁ ca puruṣaḥ eva| yad annena atirohati ( saḥ ) amṛtatvasya īśānaḥ uta||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

That which is, that which was, and that which is yet to be - all this is nothing but this Infinite Being. Though He grows beyond His own nature into the form of the objective universe, He still remains the lord of immortality.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वर्तमान में जो कुछ है, अतीत में जो कुछ था और भविष्य में जो होनेवाला है — यह सब केवल अनन्त पुरुष ही है। यद्यपि वह अपनी प्रकृति से अलग वस्तुपरक विश्व का रूप धारण करता है, फिर भी वह अमृतत्व का प्रभु ही रहता है।

॥ शब्दावली ॥

इदम् सर्वम् - idam sarvam - all this is

यद् भूतम् - yad bhūtam - that which was

यद्भव्यम् - yadbhavyam - that which is yet to be

च - ca - and

पुरुषः एव - puruṣaḥ eva - nothing but this Infinite Being

यद् - yad - He

अन्नेन - annena - beyond His own nature

अतिरोहति - atirohati - grows beyond

सः - saḥ - He

अमृतत्वस्य ईशानः - amṛtatvasya īśānaḥ - the lord of immortality

उत - uta - still remains

सर्वतःपाणिपादं तत्‌ सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्‌। सर्वतःश्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति॥16॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sarvataḥpāṇipādaṁ tat sarvato'kṣiśiromukham | sarvataḥśrutimalloke sarvamāvṛtya tiṣṭhati ||

॥ अन्वयः ॥

सर्वतः पाणिपादं सर्वतः अक्षिशिरोमुखम् सर्वतः श्रुतिमत् लोके सर्वम् आवृत्य तत् तिष्ठति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

sarvataḥ pāṇipādaṁ sarvataḥ akṣiśiromukham sarvataḥ śrutimat loke sarvam āvṛtya tat tiṣṭhati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

With hands and feet everywhere, with eyes, heads and mouths everywhere, with ears everywhere, That exists, pervading everything in the universe.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

उसके हाथ और पांव सर्वत्र हैं, उसके नेत्र, सिर, कान तथा मुख सब स्थान पर हैं। वह ब्रह्माण्ड में हर वस्तु में व्याप्त होकर सर्वत्र विद्यमान रहता है।

॥ शब्दावली ॥

सर्वतः पाणिपादम् - sarvataḥ pāṇipādam - With hands and feet everywhere

सर्वतः अक्षिशिरोमुखम् - sarvataḥ akṣiśiromukham - with eyes, heads and mouths everywhere

सर्वतः श्रुतिमत् - sarvataḥ śrutimat - with ears everywhere

लोके - loke - in the universe

सर्वम् - sarvam - everything

आवृत्य - āvṛtya - pervading

तत् - tat - That

तिष्ठति - tiṣṭhati - exists

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्‌। सर्वस्य प्रभुमीशानं सर्वस्य शरणं वृहत्॥17॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sarvendriyaguṇābhāsaṁ sarvendriyavivarjitam | sarvasya prabhumīśānaṁ sarvasya śaraṇaṁ vṛhat ||

॥ अन्वयः ॥

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् सर्वस्य प्रभुम् सर्वस्य ईशानम् सर्वस्य शरणम् सुहृत् तं विदुः ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

sarvendriyaguṇābhāsaṁ sarvendriyavivarjitam sarvasya prabhum sarvasya īśānam sarvasya śaraṇam suhṛt ( taṁ viduḥ )||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

They realize Him as shining by the functions of all the senses yet without the senses as the lord of all, the ruler of all, the refuge of all and the friend of all.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

सभी इन्द्रियों के कार्यों से वह प्रकाशमान है, फिर भी इन्द्रियों के बिना वह सब का प्रभु, शासक, सबका आश्रय और मित्र है।

॥ शब्दावली ॥

सर्वेन्द्रियगुणाभासम् - sarvendriyaguṇābhāsam - shining by the functions of all the senses

सर्वेन्द्रियविवर्जितम् - sarvendriyavivarjitam - (yet) without the senses

सर्वस्य प्रभुम् - sarvasya prabhum - the lord of all

सर्वस्य - sarvasya - of all

ईशानम् - īśānam - the ruler

सर्वस्य - sarvasya - of all

शरणम् - śaraṇam - the refuge

सुहृत् - suhṛt - the friend

तं विदुः - taṁ viduḥ - They realize Him as

नवद्वारे पुरे देही हंसो लेलायते बहिः। वशी सर्वस्य लोकस्य स्थावरस्य चरस्य च॥18॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

navadvāre pure dehī haṁso lelāyate bahiḥ | vaśī sarvasya lokasya sthāvarasya carasya ca ||

॥ अन्वयः ॥

नवद्वारे पुरे देही हंसः बहिः लेलायते। सः स्थावरस्य चरस्य सर्वस्य लोकस्य वशी॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

navadvāre pure dehī haṁsaḥ bahiḥ lelāyate| ( saḥ ) sthāvarasya carasya sarvasya lokasya vaśī||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

It is He who resides in the body, the city of nine gates. He is the soul that sports in the outside world. He is the master of the whole world, animate and inanimate.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

नवद्वार की पुरी में उसी हंस या आत्मा का निवास है। वह आत्मा के रूप में बाह्य जगत में लीला करता है। वह सम्पूर्ण विश्व, समस्त चर-अचर जगत का विधाता है।

॥ शब्दावली ॥

नवद्वारे पुरे - navadvāre pure - in the city of nine gates

देही - dehī - He who resides in the body

हंसः - haṁsaḥ - He is the soul

बहिः - bahiḥ - in the outside world

लेलायते - lelāyate - sports

सः - saḥ - He is

स्थावरस्य - sthāvarasya - of the inanimate

चरस्य - carasya - of the animate

सर्वस्य लोकस्य - sarvasya lokasya - of the whole world

वशी - vaśī - the master

अपाणिपादो जवनो ग्रहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः। स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता तमाहुरग्र्यं पुरुषं महान्तम्‌॥19॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

apāṇipādo javano grahītā paśyatyacakṣuḥ sa śṛṇotyakarṇaḥ | sa vetti vedyaṁ na ca tasyāsti vettā tamāhuragryaṁ puruṣaṁ mahāntam ||

॥ अन्वयः ॥

सः अपाणिपादः जवनः ग्रहीता सः अचक्षुः पश्यति अकर्णः शृणोति सः वेद्यम् वेत्ति तस्य नास्ति वेत्ता तम् अग्र्यं महान्तं पुरुषम् आहुः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

( saḥ ) apāṇipādaḥ javanaḥ grahītā saḥ acakṣuḥ paśyati akarṇaḥ śṛṇoti saḥ vedyam vetti tasya nāsti vettā tam agryaṁ mahāntaṁ puruṣam āhuḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Without hands and feet He goes fast and grasps; without eyes He sees; without ears He hears. He knows whatever is to be known, yet there is none who knows Him. They say He is the foremost, the great Infinite Being.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वह बिना हाथ का होते हुए सबको पकड़े हुए है। बिना पांव के वह तेजी से चलता है। नेत्र के बिना देखता है। कान के बिना सुनता है। जानने योग्य हर चीज को वह जान लेता है। पर उसे कोई नहीं जानता। ज्ञानीजन कहते हैं कि वह अग्रवर्ती और विराट पुरुष है।

॥ शब्दावली ॥

सः - saḥ - He

अपाणिपादः - apāṇipādaḥ - Without hands and feet

जवनः - javanaḥ -

ग्रहीता - grahītā - goes fast and grasps

सः - saḥ - He

अचक्षुः - acakṣuḥ - without eyes

पश्यति - paśyati - sees

अकर्णः - akarṇaḥ - without ears

शृणोति - śṛṇoti - hears

सः - saḥ - He

वेद्यम् - vedyam - whatever is to be known

वेत्ति - vetti - knows

तस्य वेत्ता - tasya vettā - who knows Him

नास्ति - nāsti - there is none

तम् - tam - He (him)

अग्र्यम् - agryam - the foremost

महान्तम् पुरुषम् - mahāntam puruṣam - the great Infinite Being

आहुः - āhuḥ - They say

अणोरणीयान्महतो महीयानात्मा गुहायां निहितोऽस्य जन्तोः। तमक्रतुः पश्यति वीतशोको धातुः प्रसादान्महिमानमीशम्‌॥20॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

aṇoraṇīyānmahato mahīyānātmā guhāyāṁ nihito'sya jantoḥ | tamakratuḥ paśyati vītaśoko dhātuḥ prasādānmahimānamīśam ||

॥ अन्वयः ॥

अणोः अणीयान् महतः महीयान् आत्मा अस्य जन्तोः गुहायां निहितः धातुः प्रसादात् वीतशोकः अक्रतुः तम् महिमानम् ईशं पश्यति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

aṇoḥ aṇīyān mahataḥ mahīyān ātmā asya jantoḥ guhāyāṁ nihitaḥ dhātuḥ prasādāt vītaśokaḥ akratuḥ tam mahimānam īśaṁ paśyati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Subtler than even the subtlest and greater than the greatest, the Atman is concealed in the heart of the creature. By the grace of the Creator, one becomes free from sorrows and desires, and then realizes Him as the great Lord.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

सूक्ष्मतम से भी सूक्ष्मतर तथा महानतम से भी महानतर आत्मन प्राणियों के हृदय में छिप गया है। विधाता की कृपा से व्यक्ति शोक और कामना से मुक्त होकर उसे परमात्मन के रूप में जान लेता है।

॥ शब्दावली ॥

अणोः अणीयान् - aṇoḥ aṇīyān - Subtler than even the subtlest

महतः महीयान् - mahataḥ mahīyān - greater than the greatest

आत्मा - ātmā - the Atman

अस्य जन्तोः - asya jantoḥ - of the creature

गुहायाम् - guhāyām - in the heart

निहितः - nihitaḥ - concealed

धातुः - dhātuḥ - of the Creator ?

प्रसादात् - prasādāt - By the grace

वीतशोकः - vītaśokaḥ - free from sorrows

अक्रतुः - akratuḥ - free from desires ?

तम् - tam - Him

महिमानम् ईशम् - mahimānam īśam - the great Lord

पश्यति - paśyati - realizes as

वेदाहमेतमजरं पुराणं सर्वात्मानं सर्वगतं विभुत्वात्‌। जन्मनिरोधं प्रवदन्ति यस्य ब्रह्मवादिनो हि प्रवदन्ति नित्यम्‌॥21॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

vedāhametamajaraṁ purāṇaṁ sarvātmānaṁ sarvagataṁ vibhutvāt | janmanirodhaṁ pravadanti yasya brahmavādino hi pravadanti nityam ||

॥ अन्वयः ॥

यस्य नित्यं जन्मनिरोधं ब्रह्मवादिनः प्रवदन्ति एतम् अजरं पुराणं सर्वगतं विभुत्वात् सर्वात्मानम् अहं वेद॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yasya nityaṁ janmanirodhaṁ brahmavādinaḥ pravadanti etam ajaraṁ purāṇaṁ sarvagataṁ vibhutvāt sarvātmānam ahaṁ veda||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

I know this undecaying primeval Immanent Self of all, who is omnipresent because of His all-pervasiveness, and whom the expounders of Brahman declare to be eternally free from birth.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

मैं इस अजर, आदियुगीन, सर्वव्यापी, सब के आत्मन् को जानता हूँ जो विभु और सर्वव्यापक है, और जिसे ब्रह्मवेता सनातन रूप से जन्म-मरण से मुक्त बताते हैं।

॥ शब्दावली ॥

यस्य नित्यम् - yasya nityam - Immanent Self of all

जन्मनिरोधम् - janmanirodham - eternally free from birth

ब्रह्मवादिनः - brahmavādinaḥ - the expounders

प्रवदन्ति - pravadanti - declare

एतम् अजरम् - etam ajaram - undecaying

पुराणम् - purāṇam - primeval

सर्वगतम् - sarvagatam - omnipresent

विभुत्वात् सर्वात्मानम् - vibhutvāt sarvātmānam - because of His all-pervasiveness ?

अहम् - aham - I