१.१.९
सूत्राणि:॥ तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ॥
॥ व्याख्या: ॥॥ अष्टाध्यायी प्रवचनम् ॥
विभक्तिः - तुल्यास्यप्रयत्नम् १।१ सवर्णम् १।१।
समासः - आस्यं मुखम् । आस्ये भवमिति आस्यम् । आस्ये प्रयत्न इति आस्यप्रयत्नः । तुल्य आस्यप्रयत्नो यस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नम् । (सप्तमीतत्पुरुषगर्भितबहुव्रीहि:) ।
अर्थ: - येषां वर्णानां तुल्य आस्ये प्रयत्नस्ते परस्परं सवर्णसंज्ञका भवन्ति ।
उदाहरणम् - दण्डाग्रम् । खट्वाग्रम् । दधीन्द्रः । मधूदकम् । पितॄणम् ।
आर्यभाषार्थ - (तुलास्यप्रयत्नम्) जिन वर्णों का आस्य मुख में तुल्य प्रयत्न है, उनकी परस्पर (सवर्णम्) सवर्ण संज्ञा होती है ।
उदाहरणम् - दण्डाग्रम् । दण्ड का अग्रभाग । खट्वाग्रम् । खाट का अग्रभाग । दधीन्द्रः । दही का स्वामी । मधूकदम् । मधुर जल । पितॄणम् । पिता का ऋण ।
सिद्धिः - (१) दण्डाग्रम् । दण्ड + अग्रम् । दण्डाग्रम् । महां दोनों अकारों का मुख में होनेवाला विवृत प्रयत्नतुल्य है । अत: उनकी परस्पर सवर्ण संज्ञा है । सवर्ण संज्ञा होने से 'अकः सवर्णे दीर्घः' (६.१.१०१) से दीर्घ एकादेश हो जाता है ।
(२) खट्वा + अग्रम् । खट्वाग्रम् । दधि + इन्द्र । दधीन्द्र । मधु + उदकम् । मधूदकम् । पितृ + ऋणम् । पितॄणम् । यहां भी 'दण्डाग्रम्' के समान ही कार्य जानें ।
विशेष - वर्णों के आभ्यन्तर और बाह्य भेद से दो प्रकार के प्रयत्न होते हैं । सवर्ण संज्ञा में आभ्यन्तर अर्थात् मुख के अन्दर होनेवाले प्रयत्नों का ग्रहण किया जाता है । आभ्यन्तर प्रयत्न - स्पृष्ट, ईषत्स्पृष्ट, संवृत और विवृत भेद से चार प्रकार का होता है । पाणिनीय शिक्षा की व्याख्या 'वर्णोच्चारण शिक्षा' से यथावत् समझ लेवें ।
॥ काशिका ॥
‘तुल्य’ शब्दः सदृशपर्यायः, आस्ये भवमास्यं ताल्वादिस्थानम्, प्रयतनं प्रयत्नः - स्पृष्टतादिर्वर्णगुणः । तुल्य आस्ये प्रयत्नो यस्य वर्णस्य येन वर्णेन सह स समानजातीयं प्रति सवर्णसंज्ञो भवति । चत्वार आभ्यन्तराः प्रयत्नाः सवर्णसंज्ञायामा श्रीयन्ते स्पृष्टता, ईषत्स्पृष्टता, संवृतता, विवृतता चेति । ‘अ अ अ’ इति त्रयोऽकारा उदात्तानुदात्तस्वरिताः, प्रत्येकं सानुनासिका निरनुनासिकाश्च ह्रस्वदीर्घप्लुतभेदादष्टादशधा भिद्यन्ते । तथेवर्णः, तथोवर्णः, तथा ॠवर्णः । ‘लुवर्णस्य दीर्घा न सन्ति’(आपि.शि.६.४) तं द्वादशप्रभेदमाचक्षते । सन्ध्यक्षराणां ह्रस्वा न सन्ति तान्यपि द्वादशप्रभेदानि । अन्तःस्था द्विप्रभेदाः, रेफवर्जिता यवलाः सानुनासिका निरनुनासिकाश्च । रेफोष्मणां सवर्णा न सन्ति । ‘वर्ग्यो वग्र्येण सवर्णः’ (आपि.शि.६.११/१३) । दण्डाग्रम् । खट्वाग्रम् । आस्यग्रहणं किम् कचटतपानां भिन्नस्थानानां तुल्यप्रयत्नानां मा भूत् । किं च स्यात् ? तप्ता ततुमित्यत्र “झरो झरि सवर्णे” (८.४.६५/७१) इति पकारस्य तकारे लोपः स्यात् । प्रयत्नग्रहणं किम् ? इचुयशानां तुल्यस्थानानां भिन्नप्रयत्नानां मा भूत् । किं च स्यात् ? अरुश्च्योततीत्यत्र “झरो झरि सवर्णे” (८.४.६५/७१) इति शकारस्य चकारे लोपः स्यात् ॥ * ऋकारलृकारयोः सवर्णसंज्ञा वक्तव्या * (म.भा.१.६२) । होत्लुकारः । होतृकारः । उभयोर्ऋवर्णस्य चान्तरतमः सवर्णो दीर्घो नास्तीति ऋकार एव दीर्घो भवति । सवर्णप्रदेशाः “अकः सवर्णे दीर्घः” (६.१.१०१/८५) इत्येवमादयः ॥
॥ न्यासः ॥
तुलया सम्मितं तुल्यमिति ‘नौवयोधर्म’ (४.४.९१) इत्यादिना यतमुत्पाद्य तुल्यशब्दो व्युत्पाद्यते । न च प्रयत्नस्य तुलया सम्मितत्वं सम्भवति, ततश्चासम्भवद्विशेषणमिति यश्चोदयेत् तं प्रत्याह - ‘तुल्यशब्दः’ इत्यादि । एवं मन्यते - व्युत्पत्त्यर्थं तु केवलं तुलोपादमते, न त्वत्र तुलार्थो विद्यते, न वा सम्मितार्थः । सदृषपर्यायो ह्ययं तुल्यशब्दः । तथा हि - ‘तुल्य’ इत्युक्ते ‘सदृश’ इति पर्यायो भवति, न तु तुलया सम्मित इति । आस्यशब्दोऽयं ण्यदन्तोऽप्यस्ति । अस्यते क्षिप्यतेऽन्नमनेनेति ‘कृत्यल्युटो बहुलम् (३.३.११३) इति करणे ण्यत् । आस्यम् - मुखम् । तत्पुनः ओष्ठात्प्रभृति प्राक् काकलकात् । काकलकं नाम ग्रीवायामुन्नतप्रदेशः, लोके यः कण्ठमणिः इत्युच्यते । तद्धितान्तोऽप्यास्यशब्दोऽस्ति - आस्ये भवमिति, ‘शरीरावयवाच्च’ (४.३.५५) इति यति कृते, ‘यस्येति च’ (६.४.१४८) इत्यकारलोपे ‘हलो यमां यमि लोप:’ (८.४.६४) इति यलोपे च कृते ‘आस्यम्’ इति । एतच्च मुखान्तर्वर्त्तिनां ताल्वादीनां वाचकम् । तत्र यदि पूर्वस्यास्यशब्दस्येदं ग्रहणं स्यात्, कचटतपानामपि सवर्णसञ्ज्ञा स्यात्, ण्यदन्तस्यास्यशब्दस्य वाच्येऽर्थे तेषां तुल्यत्वात् प्रयत्नविषयस्य । इममतद्धितान्तस्यास्यशब्दस्य ग्रहणे दोषं दृष्ट्वा तद्धितान्तस्येदं ग्रहणमिति दर्शयन्नाह - ‘आस्ये भवमास्यम’ इति । किं पुनस्तदित्याह - ‘ताल्वादिस्थानम’ इति । यस्मिन् वर्णा निष्पाद्यन्ते, तत् स्थानम् । आविशब्देन नासिकादीनां ग्रहणम् । ननु च नासिका मुखाद्वहिर्वृत्तिरास्यं न भवति ? नैतदस्ति; न हि मुखाद्बहिर्वर्त्तिनी नासिकेयं विवक्षिता, तस्यां वर्णानामनिष्पत्तेः । का तर्हि ? अन्तरास्ये चर्म विततमस्ति पणवचर्मवत्, तत्सम्बद्धा रेखा, यस्यां वायुनाभिहन्यमा-नायां वर्णा निष्पद्यन्ते सेह नासिका विवक्षिता । कथं पुनर्विज्ञायते तद्धितान्तस्यास्यशब्दस्येदं ग्रहणमिति ? आस्यग्रहणसार्थ्यात् । यदि ह्यतद्धितान्तस्य ग्रहणं स्यात्, आस्यग्रहणमनर्थकं स्यात् । सर्वेषामेव हि तद्वाच्य एवार्थे प्रयत्नस्तुल्यः । नास्त्येव हि सः, यस्य व्यवच्छेदार्थमास्यग्रहणं स्यात् । ननु च विसर्जनीयस्य सत्यसति वा सवर्णत्वे प्रयोजनमस्ति, नापि दोषः । स्पृष्टतादिः’ इति । आदिशब्देन ईषत्स्पृष्टतादीनां ग्रहणम् । ‘वर्णगुणः’ इति । अकारादीनां वर्णानां धर्म इत्यर्थः ।
‘तुल्य आस्ये प्रयत्नो यस्य’ इति । एतेन तुल्यास्यप्रयत्नशब्दस्त्रिपदोऽयं बहुव्रीहिरिति दर्शय - व्याधिकरणानामपि गमकत्वनाद्बहुव्रीहिर्भवत्येव; यथा ‘कण्ठेकालः, उरसिलोमा’ इति । अथ द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिः कस्मान्नाश्रीयते - आस्यं च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नौ,तौ तुल्यौ यस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नमिति ? एवं मन्यतेद्वन्द्वगर्भबहुव्रीहावाश्रीयमाणे ताल्वादिना स्थानेन प्रयत्नो न विशेषितः स्यात् । ततश्च ककारङकारयोर्मिथः सवर्णसञ्ज्ञा न स्यात्, बाह्यस्य प्रयत्नस्य भिन्नत्वात् । ककारस्य विवृतकण्ठत्वादिर्बाह्यः प्रयत्नः । ङकारस्य संवृतकण्ठत्वादिः । असत्यां च सवर्णसञ्ज्ञायां शङ्कितेत्यत्र ‘अनुस्वारस्य ययि परसवर्ण:’ (८.४.५८) इति ङकारो न स्यात् । अथ सत्यपि बाह्यस्य प्रयत्नस्य भेद आभ्यन्तरः स्पृष्टताख्योऽनयोस्तुल्यः प्रयत्नः, तं समाश्रित्यसवर्णसञ्ज्ञा भविष्यति ? यद्येवम्, शकारचकारसयोरपि सत्यप्याभ्यन्तरयोर्विवृतास्पृष्टतयोः प्रयत्नयोर्भेदे योऽनयोर्बाह्यः प्रयत्नस्तुल्यो विवृत्कण्ठत्वादिस्तदाश्रया सवर्णसञ्ज्ञा स्यात् । ततश्च ‘अरुश्च्योतति’ इति वक्ष्य-माणं प्रत्युदाहरणं नोपपद्यते । थ त्रिपदे तु बहुव्रीहौ ताल्वादिस्थानेन प्रयत्नो विशिष्यते । तेन बाह्यं प्रयत्नमुत्सृज्याभ्यन्तर एव स्पृष्टतादिर्गृह्यते । स एव हि ताल्वादावास्ये सम्भवति, नेतरः । आभ्यन्तरस्य प्रयत्नस्य ग्रहणे सति सत्यपि बाह्यप्रयत्नभेदे भतत्येव ककार ङकारयोः सवर्णसञ्ज्ञा, आभ्यन्तरप्रयत्नस्य तुल्यत्वात्, तस्यैव चेह ग्रहणात् । न च चकारशकारयोः सत्यपि बाह्यस्य प्रयत्नस्य तुल्यत्वे सवर्णसञ्ज्ञा प्रसजति; तस्येहाग्रहणात्, यस्य च ग्रहणं तस्य चासमानत्वात् । तस्यात् त्रिपद एवं बहुव्रीहिराश्रयितुं युक्तः, न द्वन्द्वगर्भ इति । यदि तर्हि त्रिपदो बहुव्रीहिराश्रीयते, भिन्नविभक्तिकत्वादप्राधान्याच्चास्यं तुल्यत्वेनाविशेषितं भवति, ततश्च भिन्नस्थानानामपि सवर्णसञ्ज्ञा प्राप्नोति ? नैष दोषः । यदाधेयं प्रति यदधिकरणमुपदीयते, तदाधेयतुल्ययैव तत् तुल्यमिति विज्ञायते । तथा हि - ‘देवदत्तयज्ञदत्तयोस्तुल्यं कांस्यपात्र्यां भोजनम्’ इत्युक्ते कांस्यपात्र्यपि तयोस्तुल्येति गम्यते । यं प्रति यस्तुल्यास्यप्रयत्नः, स तमेव प्रति सवर्णसञ्ज्ञो भवतीत्येषोऽर्थो यतो वचनाल्लभ्यत इह तन्नास्ति । ततश्च यो यं प्रति तुल्यास्यप्रयत्नः, स ततोऽन्यमपि प्रति सवर्णसञ्ज्ञः स्यादिति चोद्यमाशङ्क्याह - ‘समानजातीयं प्रति’ इति । समानजातीयो यं प्रति यस्तुल्यास्यप्रयत्नः, तं प्रति स सवर्णसञ्ज्ञो भवति, न ततोऽन्यम् । एतच्च तुल्यास्यप्रयत्नशब्दस्य सवर्णशब्दस्य च सम्बन्धिशब्दत्वाल्लभ्यते ।
सम्बन्धिशब्दो ह्यन्तेरणापि शब्दान्तरसन्निधिः नियमेव सम्बन्धिनमुपस्थापयति, यथा - ‘पितरि शुश्रूषितव्यम्’ इति । नोच्यते स्वस्मिन्निति, सम्बन्धाच्चैतदवगम्यते, ‘यो यस्य पिता’ इति । तथेहापि । यद्यपि यो यस्य तुल्यास्यप्रयत्नः, स तं प्रति सवर्णसञ्ज्ञो भवतीति, न चोच्यते, तथापि सम्बन्धात् तुल्यास्यप्रयत्नः समानजातीयमेव प्रति सवर्णसञ्ज्ञो भवतीति गम्यते । अथवा समानो वर्णः ‘सवर्णः’ इत्यन्वर्थसंज्ञेयम् । तेनतुल्यजातीयमेव प्रति सवर्णसञ्ज्ञो भव - एवं हि समानोऽस्य वर्णो भवति, यदि तमेव प्रति सवर्णसञ्ज्ञो भवति, न विजातीयं प्र - ‘चत्वारः’ इत्यादि । द्विविधाः प्रयत्नाः, आभ्यन्तराः, बाह्याश्च । तत्राभ्यन्तराः चत्वारो वृत्तरौ दर्शिताः । बाह्यास्त्वेकादशष । के पुनस्ते ? ‘विवारः, संवारः,श्वासः, नादः, घोषः, अघोषः, अल्पप्राणः, महाप्राणः, उदात्तः, अनुदात्तः स्वरितश्च’ इति । तत्र नाभिप्रदेशात् प्रयत्नप्रेरितो वायुः प्राणो नाम ऊर्ध्वमात्रामन्नुरः प्रभृतीनामन्यतमस्मिन् स्ताने प्रयत्नेन विधार्यते स विधार्यमाणः स्थानमभिहन्ति, ततः स्थानाभिघाताद् ध्वनिरुत्पद्यते । आकाशे सावर्ण्यश्रुतिः सवर्णस्यात्मलाभः । तत्र वर्णध्वनावुत्पद्यमाने यदा स्थानमभिहन्ति, ततः स्थानाभिघाताद् ध्वनिरुत्पद्यते । आकाशे सावर्ण्यश्रुतिः सवर्णस्यात्मलाभः । तत्र वर्णध्वनावुत्पद्यमाने यदा स्थानकरण- प्रयत्नाः परस्परं स्पृशन्ति, तदा सा ‘स्पृष्टता’ । ईषद्यदा स्पृशन्ति, तदा साई - स्पृष्टता; सामीप्येन यदा स्पृशन्ति, सा संवृतता, दूरेण यदा स्पृशन्ति, सा विवृतता-एते चत्वार आभ्यन्तराः प्रयत्नाः । आभ्यन्तरत्वं पुनरेषां स्थानकरणप्रयत्नव्यापारेणोत्पत्तिकाल एव सम्भवात् । तत्र स्पृष्टकरणाः स्पर्शाः । कादयो मावसानाः स्पर्शाः, स्पष्टता गुणः । करणं कृतिरुच्चारणप्रकारः । स्पृष्टतानुगतं करणं येषां ते स्पृष्टकरणाः । एवमन्यत्रापि वेदितव्यम् । ईषत्स्पृष्टकरणा अन्तः स्था: । अन्तः स्था यरलवाः । विवृतं करणमूष्मणाम्, स्वराणां च । स्वराः सर्व एवाचः । उष्ममाणः शषसहाः । अथ बाह्याः प्रयत्नाः किंलक्षणाः ? स एव प्राणो नाम वायुपरूर्ध्वमाक्रामन् मुर्ध्नि प्रतिहतो निवृतो यदा कोष्ठमभिहन्ति तदा कोष्ठेऽभिहन्यमाने गलबिलस्य संवृतत्वात् संवारो नाम वर्णधर्म उपजायते । विवृतत्वाद् विवारः । संवृते गलबिलेऽव्यक्तः शब्दो नादः, विवृते श्वासः । उपरिवर्तिनौ तौ श्वासनादावनुप्रदानमिति केचिदाचक्षते । वर्णनिष्पत्तेरनु-पश्चात् प्रदीयत इत्यनुप्रदानम् । अन्ये तु ब्रुवते ‘अनुप्रदानमनुस्वानो घष्टानिर्ह्रादवत्’ यथा - घण्टानिर्ह्रादोऽनुस्वनमनुभवति तथा इति । तत्र यदा स्थानाभिघातजे घ्ननौ नादोऽनुप्रदीयते, तदा नादध्वनिसङ्गाद् घोष जायते, यदा श्वासोऽनुप्रदीयते, तदा श्वासध्वनिसङ्गादघोषः, महित वायौ महाप्राणः, अस्पवायावल्पप्राणः । यदा सर्वाङ्गानुसारी प्रयत्नस्तीव्रो भवति तदा गात्रस्य निग्रहः, कण्ठविवरस्य च चाणुत्वम्, स्वरस्य च वायोस्तीव्रगतित्वाद् रौक्ष्यं भवति, तमुदात्तमाचक्षते । यदा तु मन्दः प्रयत्नो भवति, तदा गात्रस्य स्रंसनम्, कण्ठबिलस्य महत्त्वम्, स्वरस्य वायोर्मन्दगतित्वात् स्निग्धता भवति, तमनुदात्तमाचक्षते । उदात्तानुदात्तस्वरसन्निकर्षात् स्वरित इत्येवं लक्षणा बाह्याः प्रयत्नाः । बाह्यत्वं पुनरेषां वर्णनिष्पत्तिकालादूर्ध्व, वायुवशेनोत्पत्तेः । तत्र वर्गाणां प्रथम द्वितीयाः शषरविसर्जनीयजिह्वामूलीयोपध्मानीया यमौ च प्रथमद्वितीयौ विवृतकण्ठाः श्वासानुप्रदाना अघोषाः । वर्ग्ययमानां प्रथमेऽल्पप्राणाः । इतरे सर्वे महाप्राणाः । वर्गाणाञ्च तृतीयचतुर्था अन्तःस्था हकारानुस्वारौ यमौ च तृतीयचतुर्थी संवृतकण्ठा नादानुप्रदाना घोषवन्तः ।
वर्ग्यमानां तृतीया अन्तःस्थाश्च अल्पप्राणाः । इतरे सर्वे महाप्राणाः । यथा तृतीया - स्तथा पञ्चमाः, आनुनासिक्यमेषामधिको गुणः । य एवैते द्विप्रकाराः प्रयत्ना बाह्या आभ्यन्तराश्चाख्याताः तेषामिह सवर्णसञ्ज्ञायां पूर्वोक्ता आभ्यन्तराश्चत्वारः स्पृष्टतादय आश्रीयन्ते, न बाह्या विवारादयः, आस्यग्रहणेन तेषां व्यावर्तितत्वात् । स्पृष्टतादय एव ह्यास्ये भवन्ति, नविवारादयः । यद्येवम्, किमर्थं प्रयत्नग्रहणम्, एतावदस्तु तुल्यास्यमिति, आस्यग्रहणेनैव हि स्पृष्टतादयोऽपि प्रयत्नाः सवर्णसञ्ज्ञायां निमित्तभूतास्ताल्वादिस्थानवल्लभ्यन्त एव तेषामप्यास्ये भवनात् ? सत्यमेतत्, तथाप प्रत्येकं व्यापारनिरासार्थमुभयोरुपादानाम् । इतरथा हि यथैव स्थानं तुल्यं स्थानान्तरनिरपेक्षं सवर्ण सञ्ज्ञायां व्याप्रियते, एवं प्रयत्नोऽपि स्थाननिरपेक्षः, स्थानं च प्रयत्ननिरपेक्षं व्याप्रियेत; ततश्च भिन्नप्रयत्नानामपि तुल्यस्थानानाम्, भिन्नस्थानानामपि तुल्यप्रयतनानां सवर्णसञ्ज्ञा स्यात् । ‘अ अ अ’ इत्यादिना येषां यावतां च यादृशां च मिथो नित्या सवर्णसञ्ज्ञा, तान् दर्शय - अकाराणां हि सर्वेषाम् ‘अकुहविसर्जनीयाः कण्ठ्याः’ इति तुल्यं कण्ठस्थानम् । इकाराणामपि ‘इचुयशास्तालव्याः’ इति तालु । उकारा - णामपि ‘उपूपध्मानीया ओष्ठ्याः’ इत्योष्ठः । ऋकाराणामपि ‘ऋटुरषा मूर्धन्याः’ इति मूर्धा । लृकाराणामपि ‘लृतुलसा दन्त्याः’ इत दन्तः । एकाराणामैकाराणां च ‘एऐ कण्ठ्यतालव्यौ’ इति कण्ठतालु । ओकाराणामौकाराणां च ‘ओ ओ कण्ठ्यौष्ठ्यौ’ इति कष्ठोष्ठम् । प्रयत्नस्तु सर्वेषामेवैषां विवृतं करणमूष्मणां स्वराणां चेति विवृतत्वम् । तस्मात् तुल्यस्थान्प्रयत्नत्वात् स्वरेऽकारादयो मिथः सवर्णसञ्ज्ञाः । एवं यावदौकारः । अन्तःस्था द्विप्रभेदाः, सानुनासिका निरनुनासिकाश्च रेफवर्जिताः । तेऽपि समानजातीयानन्तःस्थान् प्रति सवर्णसञ्ज्ञा भवन्ति । ‘रेफोष्मणां सवर्णा न सन्ति ‘इति । तेऽभ्योऽन्येऽकारादयो वर्णा विजातीया इत्येषोऽभिप्रायः । तुल्यजातीयास्तु रेफोष्माणस्तुल्यस्थानप्रयत्नाः सवर्णाः सन्त्येव । तत्र रेफस्य तावद् ऋटुरषेभ्यो यवलेभ्यश्चान्ये वर्णा भिन्नस्थानत्वाच्च भिन्नप्रयत्नत्वाच्च सवर्णा न भवन्ति । तथाहि - ‘अकुहविसर्जनीयाः कण्ठ्याः, इचुयशास्तालव्याः, लृतुलसा दन्त्याः, अपूपध्मानीया ओष्ठ्याः, एऐ कण्ठ्यतालव्यौ, ओ औ कण्ठ्योष्ठयौ’ इति वचनादकारादीनां यथायोगं कण्ठादि स्थानम् । रेफस्य त्वृटुरषा मूर्धन्या इति मूर्धा । प्रयत्नोऽप्यनन्तरनिर्दिष्टेष्वकारादिषु ये स्वराः तेषां विवृतं करणमूष्मणां स्वराणां चेति विवृतत्वम् । ये तु वर्गान्तः पातिनः ककारादयः, तेषां स्पृष्टकरणाः स्पर्शा इति स्पृष्टता । रेफस्येषत्स्पृष्टकरणा अन्तःस्था इतीषत्स्पृष्टता । शकारसकारावपि स्थानप्रयत्नभेदाद् रेफस्य सवर्णौ न भवतः । तौ हि यथाक्रमं तालव्यदन्त्यौ । रेफस्तु मूर्धन्यः । प्रयत्नोऽपि तयोर्विवृतत्वम् । रेफस्य तु पूर्वोक्त एव । ऋटुषाः प्रयत्नभेदाच्चैव रेफस्य सवर्णा न भवन्ति; न तु स्थानभेदेन; तेषामपि मूर्धन्यत्वात् । प्रयत्नभेदस्तु विद्यतेऋकारणकारयोः पूर्ववद् विवृतत्वम्, रेफस्य तु स एव पूर्वोक्तः । टवर्गस्य स्पृष्टता । यवलास्तु पुनः स्थानभेदादेव सवर्णा न भवन्ति, न तु प्रयत्नभेदात् तेषामपीषत्स्पृ- ष्टगुणत्वात् । स्थानभेदस्तु विद्यते, यवलानां यथायोगं तालव्यदन्त्योष्ठ्यत्वात् । एवं विसर्जनीयजिह्वामूलीयोपध्मानीयानुस्वाराः । कुँ खँ गुँ घुँ इत्येते च यमाश्चातुल्यस्थानप्रयत्नत्वादेव रेफस्य सवर्णा न भवन्ति । विसर्जनीयो हि कण्ठ्यः, जिह्वामूलीयो हि जिह्व्यः; उपध्मानीय ओष्ठ्यः, अनुस्वारयमा नासिक्याः, रेफस्तु मूर्धन्यः । प्रयत्नस्तु यस्तस्य पूर्वोक्तः, स विसर्जनीयादीनां नास्त्येव तदेवं रेफस्य रेफादन्यो नास्ति कश्चित् सवर्तो वर्णः । अनया दिशोष्मणामपि शकारादीनां सावर्ण्यभावे वेदितव्यः ।
‘वयः’ इत्यादि । वर्गे भवो वयः । दिगादित्वाद् यत्’ (४.३.५४), ‘यस्येति च’ (६.४.१४८) इत्याकारलोपः । वर्ग्यो यो वर्णः, सोऽन्येन वर्येण स्ववर्गान्तःपातिना तुल्यास्यप्रयत्नेन सह सवर्णो भवति,यथा -ककारः खकारेण । एवमन्यत्रापि वेदितव्यम् । ‘भिन्नस्थानानाम्’ इत्यादि । एते हि ककारादयः सर्वे स्पृ ष्टगुणत्वात् तुल्यप्रयत्ना यथाक्रमं कण्ठतालुमूर्धदन्तोष्ठस्थानत्वाद्भिन्नस्थानाः । ‘तता, तप्तुम्’ इति । ‘तृप तृन्फ तृप्तौ’ (धा.पा.१३०७,१३०८) इत्यस्य तृचि तुमुनि च रूपम् । ‘भिन्नप्रयत्नानाम्’ इत्यादि । इकारादयोहि तालव्यत्वात् सर्वे तुल्यस्थाना विवृतत्वस्पृष्टत्वेषत्स्पृष्टत्वप्रयत्नात् यथायोगं भिन्नप्रयत्नाः । इकारशकारयोर्यद्यपि प्रयतनोऽप्यभिन्नः, तथापि, तयोः प्रतिषेधं वक्ष्यतीति न भवति सवर्णत्वम् । ‘अरुश्च्योतति’ इति ‘श्च्युतिर् क्षरणे’ (धा.पा. ४१) इत्यस्य लटि रूपम् । तत्र परत्रावस्थितऽरुस्शब्दस्य सकारस्य रुत्वम् । तस्य विसर्जनीयः, तस्यापि ‘वा शरि’ (८.३.३६) इति सकारः, तस्यापि श्चुत्वं शकारः । ‘ होतृकारः’ इति । कथं पुनरत्र ऋकार आदेशो भवति, न हि ऋकारलृकारयोः समुदायस्य स्थानिनः सोऽन्तरतम इत्याह - ‘उभयो:’ इत्यादि । ऋकारो मूर्धन्यः, लृकारस्तु दन्त्यः । तत्र तयोर्यद्येको मूर्धन्यो दन्त्यश्च दीर्घो वर्णोऽन्तरतमः सम्भवेत्, तदा सोऽन्तरतम आदेशो भवेत् । स च न सम्भवतीत्यवयवस्य योऽन्तरतमः तेन भाव्यम् । तत्रापि यदि लृकारो दीर्घः स्यात् । सोऽपि पर्यायेण स्यात्, स च नास्ति; तस्मात् पारिशेष्यात् समुदायस्यैकादेशस्य योऽन्तरतमः स एव ऋकारो भवति ।
॥ पदपञ्जरी ॥
तुल्यशब्दोऽयं यद्यपि तुलया संमितं तुल्यमिति “नौवयोधर्म” इति यतमुत्पाद्य व्युत्पाद्यते, तथापि व्युत्पत्त्यर्थमेव तुलोपादीयते, रूढशब्दस्त्वयं प्रवीणः, प्रतिलोमादिवदित्याह - “तुल्यशब्दः सदृशपर्याय” इति । ननु “नौवयोधर्म” इत्यत्र वक्ष्यति - “यथा तुला द्रव्यान्तरं परिच्छिनत्ति, तथा तुल्यामपि सादृश्येन परिच्छिनत्तीत्येतत्तुलया तुल्यस्य साधर्म्यम्” इति, सत्यम्; न ह्येवं लौकिकाः प्रतियन्ति । तथा हि - “तुल्य” इत्युक्ते “सदृश” इति प्रत्ययो भवति, न तु कश्चिदवयवार्थः प्रतीयते । “आस्ये भवमास्यमिति । लोकसिद्धं तावदास्यमोष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकाद् - अस्यन्ते क्षिप्यन्तेऽनेन वर्णा इति कृत्वा । काकलकं नाम ग्रीवाया उन्नतप्रदेशः । इह तु तस्मिन्नास्ये भवमास्यमित्यर्थः । “दिगादिभ्यो यत्” “शरीरावयवाच्च” इति यत्प्रत्ययः । किं पुनस्तदित्याह - “ताल्वादिस्थानमि”ति । यस्मिन्वर्णा निष्पद्यन्ते तत् स्थानम् । आदिशब्देन नासिकादीनां ग्रहणम् । नासिकापि न बाह्या वर्णोत्पत्तिनिमित्तम्, किं तर्हि ? अन्तरास्ये चर्मविततमस्ति, पणवचर्मवत्, तत्संबद्धा रेखा नासिका, तस्यां वायुनाऽभिहतायां वर्णोत्पत्तिः । यदि पुनर्लोकिकमास्यं ह्येत तदा तुल्यास्यप्रयत्नमिति द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः स्यात् - आस्यं च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नौ तौ तुल्यौ यस्येति त्रिपदो वा बहुव्रीहिः - तुल्य आस्य प्रयत्नो यस्येति । तत्र द्वन्द्वगर्भे आस्यग्रहणं व्यर्थं स्यात्, सर्वेषां हि तत्तुल्यम् । विसर्जनीयस्यैकीयमतेनोरस्यत्वात् सावर्ण्याभावेऽपि न दोषः, त्रिपदे तु बहुव्रीहावास्येन प्रयत्नस्य विशेषितत्वादास्याद्वाह्याः प्रयत्ना हापिता भवन्ति, किन्तु ताल्वादिस्थानं तुल्यत्वेनाविशेषितं स्यात् । ततश्च भिन्नस्थानानामपि जबगडदानां सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति । तत ऊर्ज इति “झरो झरि” इति गकारस्य जकारे लोपः स्याद् । अतस्तद्धितान्तस्यैव ग्रहणम् । तत्रापि यदि द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः स्यात्, स्थानेन प्रयत्नो न विशेषितः स्यात्; ततश्च ककारडकारयोर्मिथः सवर्णसंज्ञा न स्यात्; बाह्यप्रयत्नस्य भिन्नत्वात् । ततश्च शङ्कितेति “अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः” इति ङकारो न स्यात् । अथ सत्यपि बाह्यप्रयत्नभेदे आभ्यन्तरस्य प्रयत्नस्याभेदमाश्रित्य संज्ञा स्यात्, चकारशकारयोरपि सत्याभ्यन्तरभेदे बाह्याभेदमाश्रित्य सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति । ततश्च अरुश्च्योततीति वक्ष्यमाणप्रत्युदाहरणं नोपपद्यते इतीमं दोषं दृष्ट्वा त्रिपदोऽयं बहुव्रीहिरिति दर्शयति - “तुल्य आस्ये प्रयत्नो यस्ये”ति । तद्धितान्त आस्यशब्दो न स्वाङ्गवाच्येवेति “अमूर्द्धमस्तकात्” इत्यलुङ्न भवति । नन्वस्मिन्नपि पक्षे भिन्नविभक्तिकत्वात् प्राधान्याच्चास्यं तुल्यत्वेनाविशेषितं स्याद् नैवात्रास्यं तुल्यतया विशेष्यते, भेदनिबन्धना हि तुल्यता । न च कखगघडां भिन्नं स्थानम्, एकत्वात्कण्ठस्य, किन्तु तद्धितान्तस्यास्यशब्दस्याश्रयणसामर्थ्यादस्य इत्येकत्वं विवक्षितम् । तेनैकस्मिन्नेव ताल्वादिके स्थाने यः प्रयत्नः, स तुल्यो ययोरित्याश्रयणान्न कश्चिद्दोषः । “समानजातीयं प्रतीति । एतच्च संज्ञाविधानसामर्थ्याल्लभ्यते, अन्यथा यत्किञ्चनवर्णापेक्षया तुल्यास्याप्रयत्नत्वेन सवर्णत्वे लब्धे तदाश्रयमन्यस्यापि कार्यं स्यात्, सवर्णसंज्ञाविधानमनर्थकं स्यात् । न च रेफोष्मनिवृत्त्यर्थं वचनम्; रेफस्यापि रेफः सवर्ण एव, एवमूष्मस्वपि द्रष्टव्यम् । संबन्धिशब्दत्वाद्वा सम्बन्धिशब्दो हि तुल्यास्यप्रयत्नशब्दः, ततश्च यथा तुल्याय कन्या दातव्येत्युक्ते दात्रा तुल्यायेति गम्यते, तथेहापि । अथवा, महती संज्ञा क्रियते, अन्वर्था यथा विज्ञायेत - समानोऽस्य वर्णः सवर्ण इति । यदि च समानजातीयमेव प्रति सवर्णसंज्ञा भवति, एवं समानोऽस्य वर्णो भवति । “चत्वार” इत्यादि । द्विविधाः प्रयत्नाः - बाह्याः, आभ्यन्तराश्च । तत्राभ्यन्तराश्चत्वारो वृत्तौ दर्शिताः । आभ्यन्तरत्वं पुनरेषाम् - स्थानकरणव्यापारेण; उत्पत्तिकाल एव भावात् । स्थानं ताल्वादि, करणं जिह्वाया अग्रोपाग्रमध्यमूलानि । बाह्याः पुनरेकादश - विवारः, संवारः, श्वासः, नादः, घोष:, अघोषः, अल्पप्राणः, महाप्राणः, उदात्तः, अनुदात्तः स्वरितश्चेति । बाह्यत्वं पुनरेतेषाम् - वर्णनिष्पत्तिकालादूर्ध्वं वायुवशेनोत्पत्तेः । तत्र स्पृष्टकरणाः स्पर्शाः, कादयो मावसानाः स्पर्शाः । स्पृष्टं स्पृष्टतागुणः करणं कृतिरुच्चारणप्रकारः स्पृष्टतानुगतं करणं येषां ते तथोक्ताः । एवमन्यत्रापि - ईषत्स्पृष्टकरणा अन्तःस्थाः; यरलवा अन्तःस्थाः । विवृतकरणा ऊष्माणः स्वराश्च; शपसहा ऊष्माणः स्वराः सर्व एवाचः । वर्गाणां प्रथमद्वितीयाः; शषसविसर्जनीयजिह्वामूलीयोपध्मानीयाः यमौ च प्रथमद्वितीयौ विवृतकण्ठाः, श्वासानुप्रदानाः अघोषाः, वर्गयमानां प्रथमेऽल्पप्राणाः, इतरे महाप्राणाः । वर्गाणां तृतीयचतुर्थाः, अन्तःस्थाः, हकारानुस्वारौ, यमौ तृतीयचतुर्थौ संवृतकण्ठा नादानुप्रदाना घोषवन्तश्च । वर्गयमानां तृतीया अन्तःस्था अल्पप्राणाः, इतरे महाप्राणाः यथा तृतीयास्तथा पञ्चमाः, आनुनासिक्यमेषामधिको गुणः । तत्र यमा नाम वर्गेष्वादितश्चतुर्णां पञ्चमेषु परतः त एव नासिक्या भवन्ति । तद्यथा - पलिक्रीरिन्, चख्नतुः, आग्मन्नायः, जघ्नतुः, अप्नस्वतीमित्यादि ? । य एते द्विविधाः प्रयत्नाः, तेषामिह सवर्णसंज्ञायामाभ्यन्तराः स्पृष्टतादयश्चत्वार एवाश्रीयन्ते, न विवारादयो बाह्याः, आस्यग्रहणेन तेषां निवर्त्तितत्वात् । अ अ अ इत्यादि । अत्र सवर्णसंज्ञो भवतीति प्रकृतं बहुवचनान्तं विपरिणतमनुषज्यते, त्रयोऽकारा मिथः सवर्णसंज्ञा भवन्तीत्यर्थः । कथं त्रयोऽकाराः, यावता प्रत्युच्चारणं भेदेऽनन्ताः, अभेदे त्वेक एवं ? तत्राह - “उदात्ते”ति । अनेन प्रकारेण त्रय इत्यर्थः । एवं च “त्रयः” इत्यस्य “त्रिविधा” इत्यर्थो भवति । तत्राकुहविसर्जनीयाः कण्ठ्याः, इचुयशास्तालव्याः, उपूपध्मानीया ओष्ठ्याः, ऋटुरषा मूर्द्धन्याः, लृतुलसा दन्त्याः, एऐ कण्ठ्यतालव्यौ, ओओ कण्ठ्योष्ठ्यौ, वकारो दन्तोष्ठ्यः - इत्येवं तुल्यस्थानप्रयत्नाः सर्वेऽकारादयो मिथः सवर्णसंज्ञा भवन्तीति । “अन्तःस्था । द्विप्रभेदा” इति । अत्रापि पूर्ववदनुषङ्गः, अन्तःस्था इत्युक्तेऽपि रेफनिवृत्त्यर्थं स्वरूपेण पठति । “यवला” इति । रेफोष्मणां सवर्णा न सन्तीति । विजातीयाभिप्रायमेतत् । सजातीयास्तु रेफोष्माणस्तुल्यस्थानप्रयत्नास्सवर्णा भवन्त्येव । तत्र रेफस्य तावद्यवला भिन्नस्थाना ऋटुरषा भिन्नप्रयत्ना अन्ये भिन्नस्थानप्रयत्नाः । एवमूष्मणामपि सवर्णाभावो वेदितव्यः । वर्ग्य इत्यादि । वर्गे भवो वयः, दिगादित्वाद्यत् । “वयेण” - स्ववर्गान्तःपातिना । तद्यथा ककारः खकारेण । “तते”ति । “तृप् प्रीणने” । “इचुयशानामि”ति । एषां मध्ये येषां प्रसङ्गः तेषां मा भूदित्यर्थः । अरुश् श्च्योततीति । “श्च्युतिर् क्षरणे” । अरुःशब्दस्य रुत्वविसर्जनीययो: “वा शरि” इति सकारः, तस्यापि श्चुत्वे शकारःऋकारलृकारयोरिति । स्थानभेदान्न प्राप्नोतीत्यारम्भः । श्रुतत्वाच्चानयोरेवमिथः सवर्णसंज्ञा विधीयते, न त्वेतयोरन्येन सह । “होतृकार” इति । कथं पुनरत्र समुदायिनोऽन्तरतमो भवति न समुदायस्य, तत्रापि ऋकारस्यैव न लृकारस्येत्यत आह - “उभयोरि” त्यादि । उभयोरन्तरतमो दीर्घो न सम्भवति, लृकारस्यापि दीर्घो न सम्भवतीत्यत ॠकार एव भवत्युभयोरित्यर्थः । ननु च नैतत्सवर्णसंज्ञायाः प्रयोजनम्, कथम् ? “अकः सवर्णे” इत्यत्र तु वक्ष्यति “ऋति ऋ वा वचनम्, लृति लृ वा वचनम्” इति । तत्र चायमर्थ: - अकां सवर्णे ऋति परतो वा ऋ भवति द्विमात्रोऽयम्, मध्ये द्वौ रेफौ तयोरेका मात्रा,अभितोऽज्भक्तेरपरा, ईषत्स्पृष्टश्चायम् । तत्र प्रयत्नभेदादृकारेणाग्रहणाद् अनणुत्वाद्दीर्घसंज्ञाया अभावादप्राप्तोऽयं विधीयते । लृति लृ वा वचनमित्ययमपि द्विमात्र ईषत्स्पृष्टश्च मध्ये द्वौ लकारी, तयोरेका मात्राऽभितोऽज्भक्तेरपरा । पूर्ववदप्राप्तौ विधीयते । तत्र ऋति ऋ वा वचनमित्यत्र वाशब्दों दीर्घस्य समुच्चयार्थः तेनाप्राप्त एव दीर्घो भविष्यति । ननु यद्यविधायैव सवर्णसंज्ञां तदुच्यते, ततोऽक इति सम्बन्धादङ्मात्रस्य लृति तत्कार्य स्याद् दध्य्लृकारो मध्वुलृकार इति, संज्ञाविधाने तु ऋकार ऋकारस्यैव सवर्ण इति तत्रैव व्यवस्थितं भवति । तस्मादविधेया सवर्णसंज्ञा ? न विधेया, यदेतद् ऋतीति “एतदृत इति वक्तव्यम्, सवर्ण इत्येव, ऋकारस्य ऋकार एवं सवर्णः” इति ऋत्येव भविष्यति । तत लृति, ऋत इत्येव । इदं चासवर्णार्थम्, तेन लृति रूपद्वयं सिद्धम् - होतृकारः, होत्लुकार इति । तन्न वक्तव्यं भवति । कथम् ? ऋ वा वचनम्, लृ वा वचनमिति ब्रुवतापि तयोरच्त्वं वक्तव्यम्; अन्यथा विधानमात्रमनयोः स्याद्, न त्वच्कार्यः प्लुतः । सति त्वचत्वे ताभ्यां त्रिमात्रयोरपि सावर्ण्याद् ग्रहणे सति प्लुतसंज्ञा भवतीति प्लुतसिद्धिः । एवं च होतृ ऋकार इति ऋकारयो रेफद्वययुक्तत्वाद्विवृतत्वाच्च कदाचिद्रेफद्वययुक्त ऋ भविष्यति, कदाचिद्विवृतः शुद्धो दीर्घः । लृकारेऽपि कदाचिदृकारान्तरतम ऋकारः, कदाचिद् लृकारान्तरतम लृकार इति, सत्यम्; सवर्णसंज्ञायां तन्न वक्तव्यं भवति, तद्वोच्येत, इदं वा, को न्वत्र विशेषः । इदं वाऽवश्यं वक्तव्यम्, इदमपि सिद्धं भवति “ऋत्यकः “ - खट्वालृकारः, मातृलृकारः । “वा सुप्यापिशलेः “ - उपलृकारीयति, उपाल्कारीयतीति । ऋदिताम्लृदितां च धातूनां पृथगुपदेशसामर्थ्यादनुबन्धकार्याणामसङ्करः
॥ शब्दकौस्तुभः ॥
ताल्वादिस्थानमाभ्यन्तरप्रयत्नश्चत्युभयं यस्य वर्णस्य येन वर्णेन सह समानं स तस्य सवर्णो बोध्यः । संज्ञाप्रदेशाः अकः सव्रणे दीर्घः (६.१.१०१) इत्यादयः । यद्यपि तुलया सम्मिनं तुल्यमित्यवयवार्थः नौवयोधर्मविषमूलमूलसीतातुलाभ्यस्तार्यतुल्यप्राप्यवध्यानाम्यसमसमितसम्मितेष (४.४.७) इति सूत्रेण तुलाशब्दात्सम्मिते यद्विधानात्, तथाप्ययं सदृशमात्रे रूढः शब्दः । अस्यन्ति उच्चारयन्ति अनेन वर्णानित्यास्यम् । असु क्षेपणे (दि.पा.१२१०) बाहुलकात्करणं ण्यत् । यद्वा, आस्यन्दते अन्नं प्राप्य द्रवीभवतीत्यास्यम् । अन्येष्वपि(३.२.१०१) इति डप्रत्ययः । अथवा ‘अन्नेन द्रवीक्रियते इत्यास्यम्’ अन्तर्बावितण्यर्तात्कर्मणि डः ‘परितः खाता परिखा’ इतिवत् । तत्र भवमास्यं ताल्वादिस्तानम् । शरीरावयवाद्यत् (५.१.६) । यस्य (६.४.१४८) इतिलोपे हलो यमाम् (८.४.६) इति यलोपः न चाल्लोपस्य स्थानिवद्भावः शङ्क्यः, यलोपे कर्त्तव्ये तन्निषेधात् । प्रकृष्टो यत्नः प्रयत्नः । प्रकर्षश्चाभ्यन्तरत्वम् । प्रारम्भे यत्नो वा प्रयत्नः । आभ्यन्तरप्रयत्ना हि वर्णप्रारम्भकाल एव व्याप्रियन्ते । तता च तुल्यौ स्थानप्रयत्नौ यस्येति द्वन्द्वगर्भौ बहुव्रीहिः । यद्वा, तुल्यः आस्ये प्रयत्नो येषामिति त्रिपदो बहुव्रीहिः । आस्ये इति विशेषणाद्बाह्यप्रयत्नव्युदासः । आस्य इत्येकत्वं विवक्षितं, तद्वितान्तास्यशब्दोपादानसामर्थ्यात् । तेन भिन्नस्थानानामर्थाद् व्युदासः । यद्वा, तुल्यः आस्ये तुल्यास्यः, मयूरव्यंसकादित्वात्साधुः तुल्यास्यः प्रयत्ना यस्येति विग्रहः । यद्वा, आस्ये प्रयत्नः आस्यप्रयत्नः, स तुल्यो यस्येति । एकत्वविवक्षादिकं प्राग्वत् । तदेवं समासचतुष्टयमपि भाष्ये स्थइतम् द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः, त्रिपदो वा, पूर्वभागे तत्पुरुषगर्भः तदुत्तरभागे वा इति ।
तुल्यशब्दस्य सम्बन्धइशब्दत्वाच्च येन सह तुल्यस्थानप्रयत्नं तेन सह सवर्णमिति लभ्यते । नहि माता पूज्येत्युक्तं स्वसुतमाता भार्या पूज्यते किन्तु पूजकस्यैव मातेति दिक् । तुल्यस्थानमिति किम् ? तुल्यप्रयत्नानामपि कचटतपानां मा भूत । तेन ‘तर्प्ता’ इत्यत्र झरो झरि (८.४.६५) इति पकारलोपो न भवति । यत्नग्रहणं किम् ? चकारशकारयोर्मा भूत् । सति हि सावर्ण्ये ‘वाक् श्च्योतति’ इत्यत्र चकारशकारयोर्मा भूत् । सति हि सावर्ण्ये ‘वाक् श्च्योतति’ इत्यत्र शकारलोपः स्यात् । आभ्यन्तरत्वविशेषणमप्येतदर्थमेव । अस्ति हि श्वासाघोषविवाराख्यबाह्यप्रयत्नसाम्यं चशयोरपि । ननु अल्पप्राणत्वमहाप्राणत्वकृतो भेदोऽस्तीति चेत् ? किं ततः । नहि सर्वप्रयत्नसाम्यं विवक्षितुं शक्यम् ‘अङ्कितः’ इत्याद्यसिद्धइप्रसङ्गात्, कङयोरपि बाह्यप्रयत्नभेदात् । सर्वप्रयत्नसाम्यं हिस्वस्य स्वेनैवायाति न तु परेण । तथा च सवर्णसंज्ञाप्रणयनमपि व्यर्थं स्यात्, अणुदित्तुल्यास्यप्रयत्नस्य इत्युक्तौ सर्वसामञ्जस्यात् । झरो झरि (८.४.६५) इत्युक्तं हलो यमां यमि (८.४.६४) इत्यत्रेव यथासंख्यप्रवृत्त्या ‘माहात्म्यम्’ इत्यादौ मकारस्येव ‘शिण्ढि’ इत्यादौ ढकारस्यापि लोपो न स्यादिति हि सिद्धान्ते सवर्णग्रहणं कृतम् । स चाव्याप्तिदोषो यावत्प्रयत्नसाम्यविवक्षायां तदवस्थ एव स्यात् । अथ यावद्बाह्यसाम्यं यावदाभ्यन्तरसाम्यं वाविवक्ष्येत एवमपि ‘मधुलिट्स्तानम्’ इत्यत्र झरोझरि (८.४.६५) इति सलोपः स्यात्, सकारथकारयोः श्वासाघोषविवारमहाप्राणत्वरूपबाह्यप्रयत्नचतुष्टयेनापि साम्यात् ।
अथ स्थानप्रयत्नविवेकः अकुहविसर्जनीयाः कण्ठ्याः । इचुवशास्तालव्याः । ऋटुरषा सूर्द्धन्याः । लृतुलसा दन्त्याः । उपूषध्मानीया ओष्ठ्याः । एऐ कण्ठ्यतालव्यौ। ओऔ कण्ठ्योष्ठ्यौ । वकारो दन्त्योष्ठ्य। जिव्हामूलीयो जिव्हामूलस्थानः । अनुस्वारो नासिक्यः । यत्नो द्विधाआभ्यन्तरो ववाह्यश्च । तत्राभ्यन्तरश्चतुर्द्धा स्पृष्टात ईषत्स्पृष्टता विवृतता संवृतता चेति । तत्र स्पपृती स्पर्शानाम् । ईषत्स्पृष्टता अन्तस्थानाम् । ह्रस्वस्यावर्णस्य प्रयोगे संवृतता । शास्त्रीये कार्ये तु विवृतता प्रतिज्ञायते इति अइउण्सूत्रे प्रतिपादितम् । य्वृतः संवृताः इतितु प्रातिशाख्योक्तत्वान्न सर्वसाधारणम् । ऊष्मणां स्वराणाञ्च विवृतता । एषां चतुर्णामप्याभ्यन्तरत्वं वर्णोत्पत्तिप्राग्भावित्वात् । तथा हि नाभिप्रदेशात्प्रयत्नप्रेरितां वायुः प्राणो नाम ऊर्ध्वमाक्रामन्नुरः प्रभृतीनि स्थानान्याहा। ततो वर्णस्य तदभिव्यञ्जकध्वनर्वा उत्पत्तिः । तत्रेत्पत्तेः प्राग्यदा जिव्हाग्रोपाग्रमध्यमूलानि तत्तद्वर्णोत्पात्तिस्तानं ताल्वादि सम्यक् स्पृशन्ति तदा स्पृष्टता । ईषद्यदा स्पूशन्ति तदा ईषत्स्पृष्टता । समीपावस्तानमात्रे संवृतता । दूरत्वे विवृतता । अत एव इचुयशानां तालव्यत्वाविशेषेऽपि तालुस्थानेन सहजिव्हाग्रादीनां चवर्गौच्चारणे कर्त्तव्ये सम्यक् स्पर्शः, यकारे ईषत् स्वर्शः, शकारेकारयोस्तु दूरेवस्थितिरित्याद्यनुभवं शिक्षाकारोक्तिं चानुसृत्य विवेचनीयम् ।
भाष्यकारास्तु नाज्ज्ञलौ (१.१.२०) इत्यस्य प्रत्याक्यानावसरे ऊष्मणां स्वराणां च ईषद्विवृतत्वं विवृतत्वं चेति वैलक्षण्यं वक्ष्यन्ति । तदप्यनुभवानुसार्येवेति सहृदयैराकलनीयम् । बाह्याः प्रयत्नाः पुनरेकादश विवारः संवारः श्वासो नादो घोषोऽघोषोऽल्पप्राणो महाप्राण उदात्तोऽनुदात्तः स्वरितश्चेति । एते न वर्णोत्पत्तेः पश्चान्मूर्ध्नि प्रतिहते निवृत्ते प्राणाख्ये वायौ उत्पद्यन्ते । अत एकबाह्य इत्युच्यन्ते । गलबिलस्य सङ्कोचात्संवारः । तस्यैव विकासाद्विवारः । एतौ च संवृतविवृतत्त्वरूपाभ्यामाभ्यन्तराभ्यां भिन्नावेव । तयोः समीपदुरावस्तानात्मकत्वादित्त्यवधेयम् । तत्र वर्गाणां प्रथमद्वितीयाः शषसविसर्जनीयजिव्हामूलीयोपध्मानीया यमौ च प्रथमद्वितीयौ विवृतकण्ठ
श्वासानुप्रदानां अघोषाः, वर्णयमानां प्रथमे अल्पप्राणाः, इतरे सर्वे महाप्राणाः, वर्गाणां तृतीयचतुर्था अन्तस्था हकारानुस्वारौ यमौ च तृतीयचतुर्थौ संवृतकण्ठानादानुप्रदाना धोषवन्तो वर्गाणां तृतीया अन्तस्थाश्चाल्पप्राणाः, यथातृतीयास्तथा पञ्चमा आनुनासिक्यमेषामपरो गुणः इति शिक्षासु स्थित्म्। संग्रहश्च -
खयां यमाः शयकविसर्गः शर एव च । एते श्वासानुप्रदाना अघोषाश्च विवृण्वते ॥
कण्ठमन्ये तु घोषाः स्युः संवृता नादभागिनः । अयुग्मा वर्गयमगा यणश्चाल्पासवः स्मृताः ॥
यद्यप्येते बाह्याः प्रयत्नाः सवर्णसंज्ञायाप्रनुपयुक्तास्तथाप्यन्तरतमत्वपरीक्षायामुपयोक्ष्यन्ते इतीह आभ्यन्तरत्वविशेषणव्यावर्त्त्यतया व्युत्पादिताः । नन्विह सूत्रे पयत्नग्रहणं व्यर्थ, तद्धितान्तास्यशब्दबलादेव ताल्वादिस्थानस्य प्रयत्नस्य च लाभादिति चेत् ? न, प्रत्येकं व्यापारनिरासार्थमुभयोरूपादानात् । तेन स्थानप्परयत्नोभयसाम्ये सत्येव संज्ञा न त्वन्यतरसाम्येऽपि । एवं स्थिते यत्फलितं तत्स्पष्टत्वार्थमुपन्यस्यते । अष्टादश अवर्णाः परस्परं सवर्णाः, एवमिवर्णोवर्णौ। ऋकारा अष्टादश, लृवर्णास्तु द्वादशेति त्रिशन्मिथः सवर्णाः, लृवर्णस्य दीर्घी न सन्तीत्युक्तत्वात् ऋलृवर्णयोर्मिथः सावर्ण्यस्योपसंख्यानाच्च । एचस्तु द्वादश मिथः सवर्णाः, न तु एकारैकारौ ओकारौकारौ वा मिथःसवर्णौ। यथा चैतत्तथा”अइउण् (मा.सू.१) इत्यत्रैव प्रतिपादितम् । अकारेणाप्येचां न सावर्ण्यं प्रयत्नभेदादिति इहैव सूत्रे भाष्ये स्पष्टम् । अतएव एदैतोरपि शकारेण न सावर्ण्यमितितेषां”नाज्ज्ञलौ (१.१.११०) इति सूत्रे उदाहरणत्वं नास्ति । न चात्र स्थानभेदेन निर्वाहः एचामकारेण सह कण्ठस्थानसाम्यात्, एदैतौः शकारेण सह तालुस्थानसाम्यात् । नहि यातत्स्थानसाम्यं विवक्षितम्, ञमङपानानं स्ववर्ग्यैः सह असावर्ण्यापत्तेः यवलानां सानुनासिकनिरनुनासिकानामसावर्ण्यापत्तेश्च । नहि निरनुनासिकानामपि नासिकास्थानम्, येन सर्वसामयं स्यात् । ननु तद्धितान्तास्यशब्दबलात्ताल्वादिसाम्यमात्रं लभ्यते । ओष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकाद्धि आस्यमअ। काकलकं च ग्रीवाया उन्नततप्रदेशः यं कण्ठमणिरित्याचक्षते । तत्कथं नासिकास्तानभेदेनासवर्णत्वमापाद्यते इति चेत् ? नासिका हि न बाहाया वर्णोत्पत्तौ निमित्तम्, तत्र जिह्वाग्रादिव्यापारविरहात् किन्तु अन्तरास्ये विततं चर्मास्ति पणवचर्मवत्, तत्संबद्धोरेखाविशेषो नासिका, सवै वर्णोत्पत्तौ निमित्तमिति सिद्धान्तात् । तस्याश्च ओष्ठादिभ्योऽविशेषात् वर्ग्योवर्ग्योण सवर्णः तुल्यास्यप्रयत्नत्वात् । रेफस्य रेफ एव सवर्णः, एवमूष्मणामपि ऊष्माण एव सवर्णा न त्वन्ये, तुल्यास्यप्रयत्नत्वाभावात् । शषसहानांयथाक्रमम् इकारऋकारलृकाराकाराः सूत्रकारमते यद्यपि तुल्यास्यप्रयत्नास्तथापि न सवर्णाः नाज्ज्ञलौ’ (१.१.११०) इति निषेधात् । भाष्यकारमते तु प्रयत्नभेद एवेति वक्ष्यते । इह स्थानभेदादप्राप्तां सवर्णसंज्ञां विधातुं वार्त्तिक्मारभ्यते”ऋकारलृकारयोः सवर्णविधिः(का.वा.)इति । होतृलृकारः होतॄकारः । उभयान्तरतमश्च दीर्घो न सम्भवतीति परिशेषादृकारः ।
स्यादेतत्, अकः सवर्णेदीर्घः (६.१.१०१) इत्यत्र ऋति ऋवा वचनं लृति लृ वा वचनमिति वक्ष्यति । तस्यायमर्थः अकः सवर्णे ऋति परे पूर्वपरयोऋः स्थाने वा ऋ कअयमादेशो भवति । द्विमात्रोऽयम् । मध्ये द्वौ रेफौ, तयोरका मात्रा, अभितोऽज्भक्तंरपरा। ईषत्स्पृष्टश्चायम् । तत्र प्रयत्नभेदादृकारेणाग्रहणादनच्त्वाद्दीर्घसंज्ञाया अभावादप्राप्तोऽयं विधीयते लृति लृ वा (का.वा.) इति । अयमपि द्विमात्रः, ईषत्स्पृष्टश्च । मध्ये द्वौ लकारौ तयोरेका मात्रा, अभितोज्भक्तेरपरा। पूर्ववदप्राप्तो विधीयते । तत्र वावचनमिति वाशब्दो दीर्घसमुच्चयार्थो भविष्यति ।
वा स्याद्विकल्पोपमयोरेवार्थेऽवि समुच्चये । इत्यभिधानात् तेनाप्राप्तएव दीर्घो भविष्यति । तत्किं सवर्णसंज्ञया ? ननु”लृति लृवा इत्यत्र सवर्णे इत्यनुवर्त्तते न वा ? आद्ये ‘होतृलृकार’ इत्यत्र ऋलृवर्णयोः सवर्णसंज्ञाविधानां विना नेष्टसिद्धिः, अन्त्ये’दध्लृकारो’ ‘मध्लृकार’ इत्यादावतिप्रसङ्ग इति चेत् ? न , प्रथमवार्त्तिके ऋति इत्यपनीय ‘ऋतः’ इति पञ्चम्यन्तपाठेनैव सर्वसामञ्जस्यात् । सवर्ण इति च पूर्ववार्त्तिकेऽनुवर्त्तते । तेन ‘धात्त्रंशः’ इत्यादौ नातिप्रसङ्गः । द्वितीयवार्त्तिके तु सवर्ण इति निवृत्तम् । ऋत इत्यनुवर्त्तते । तस्माद् अकः सवर्णे (६.१.१०१) इत्यत्रावश्यकर्त्तव्येन वचनद्वयेनैव सकलनिर्वाहादृकारलृकारयोः सवर्णविधइरितीहत्यं वार्तिकं व्यर्थमिति ।
मैवम्, इहत्यमेकं वार्त्तिकमाश्रित्य षाष्ठवचनद्वयप्रत्याख्यानस्यैव न्याय्यत्वात् । तथाहि, तद्वचनद्वयं कुर्वताऽपि रेफद्वयलकारद्वयगर्भयो स्तद्विदेययोरच्त्वं तावदेष्टव्यम् । तन्निर्वाहार्थं वर्णसमाम्नाये तौ पठनीयौ । अन्यथा हि विधानमात्रमनयोः स्यान्न त्वच्कार्यं प्लुतः । तद्विधाने हि अचश्च (१.२.२८) इति परिभाषया ‘अचः’ इत्युपतिष्ठते । ननु ईषत्स्पृष्टस्यानच्त्वान्मा भूत् प्लुतः विवृतस्य तु ऋकारस्याच्त्वेन प्लुतः सिद्ध एवेति चेत् ? सत्यम् । विवृतःप्लुतः सिद्धः, ईषत्स्पृष्टौ तु प्लुतौ रेफद्वयलकारद्वयगर्भौ न सिध्यतः । अत एवाच्संज्ञामात्रेणापि न निस्तारः, ग्रहणकशास्त्रप्रवृत्तेस्तावन्मात्रेणानिर्वाहात् किन्त्त्वण्सु पाठ एव कर्त्तव्य इत्युक्तम् । सति त्वण्सु पाठं नाभ्यां त्रिमात्रयोरपि ग्रहणत्प्लुतसंज्ञायां सत्यां पक्षे ईषत्स्पृष्टौ प्लुतौ भवतः । एवं स्तिते षाष्ठं वचनद्वयं माऽस्तु, तद्विधेययोरपि दीर्घतया अकः सवर्णे (६.१.१०१) इत्यनेनैव सिद्धेः । ननु ‘स्थानेन्तरतमपरिभाषया विवृतस्य स्थानिनोविवृतावेव दीर्घौ स्यातां न त्वीषत्स्पृष्टाविति चेत् ? न, रेफद्वययुक्त एवादेशः ‘सुसद्दशः’ इत्यपि हि सम्भवति । तथा च किं रेफद्वययुक्तत्वमादर्त्तव्यं, किं वा विवृतत्वमित्यत्र विनिगमकाभावेन पर्यायेणाभयप्रवृत्तौ सिषाधयिषितस्य रूपद्वयस्य निर्वाहात् । लृकारेऽपि कदाचिदृकारान्तरतमो विवृतदीर्घः कदाचिद् लृकारान्तरतमो लकारद्वयगर्भ ईषत्स्पृष्ट इति सकलेष्टसिद्धेः । तदेवं षाष्ठं वचनद्वयं न कर्त्तव्यमिति स्थितम् ।
ननु तदेवास्तु संज्ञाविधानं तु मास्त्विति चेत् ? न, वचनद्वयारम्बे गोरवस्य स्पष्टत्वात् । किञ्च, संज्ञाभावे ऋत्यकः (६.२.१२८) उपसर्गादृति (६.१.९२) उरण्रपरः (१.१.५१) इत्यादिषु ऋकारेण लृकारग्रहणं न स्यात् । न चैवं सिद्धान्तेऽपि ‘तवल्कारः’ इत्यादौ रपरत्वप्रसङ्गः रप्रत्याहारपरत्वस्य वक्ष्यमाणतया लपरत्वसिद्धेः । ऋदिताम्लृदितां च धातूनामनुबन्धकार्येषु सङ्करस्तु न भवति धातूपदेशे पृथगनुबन्धकरणसामर्थ्यात्, विधिवाक्योष्वपि पृथगनुवादसामर्थ्यात् । अन्यथा हि सर्वान् ऋदित एव लृदित एव वा पठित्वा विदावपि तेनैव रूपेणानुवदत् । सम्भवत्यैकरूप्ये वेरूप्याश्रयणायोगात् ।
॥ व्याकरणसिद्धान्तसुधानिधिः ॥
ताल्वादिस्थानमाभ्यन्तर प्रयत्नश्चे त्युभयं ययोर्वर्णयोस्तुल्यं तयोः परस्परं सवर्णसंज्ञा स्यात् । प्रदेशाः अकः सवर्णे दीर्घः इत्यादयः । उत्तरपदे द्वन्द्वगर्भः, तत्पुरुषगर्भः, पूर्वपदे तत्पुरुषगर्भः, त्रिपदो वा बहुव्रीहिरिति चत्वारोऽत्र पक्षाः । तत्राद्यो व्याख्यातः । आस्यं च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नौ तौ तुल्यावस्येत्यर्थस्योक्तेः । आस्ये प्रयत्न आस्यप्रयत्नः । न च अमूर्द्धमस्तकात्वाङ्गादकामे इति सप्तम्या अलुगापत्तिः । तद्धितान्तस्यास्यशब्दस्य स्वाङ्गमात्रवाचित्वाभावात् । स तुल्योऽस्येति द्वितीयः । तुल्य आस्ये तुल्यास्यः, मयूरव्यंसकादित्वात्साधुः । तादृशः प्रयत्नो यस्येति तृतीयः । तुल्य आस्ये प्रयत्नो यस्येति चतुर्थः । अनेकपदोपादानसामथ्र्येन त्रिपदस्यापि बहुव्रीहेरङ्गीकारात् । तुल्यशब्दस्य तुलया सम्मित इति व्युत्पत्तावपि सदृशमात्रे रूढिः, प्रवीणादिवत् । आस्यशब्दे च नानाविधा व्युत्पत्तिः । अस्यन्ते उच्चार्यन्ते वर्णा अनेनेत्यास्यम् । बाहुलकात्करणे ण्यत् । यद्वा आस्यन्दतेऽन्नं प्राप्य द्रवीभवतीत्यास्यम् । अन्येष्वपि इति ङः । अथ वा अन्नेन द्रवीक्रियते इत्यास्यम् । अन्तर्भावितण्यर्थात्कर्मणि डः ।
स्यादेतत् एवमनियतावयवार्थप्रदर्शनपरेण भाष्येणास्यशब्दस्य मुखे रूढिर्विवक्षिता । तथा च रूढेर्बलवत्त्वाद् अवयवार्थमात्रेण ताल्वादीनां ग्रहणं न सम्भवति । लौकिकमास्यम् ओष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकात् इति भाष्योक्तेः । एवं च तदुपादानं व्यर्थम् । सर्ववर्णानामास्य एव निष्पत्तेः । न च नासिक्येषु व्यभिचारः । नासिका हि न बाह्या वर्णोत्पत्तौ निमित्तम्, तत्र जिह्वाग्रादिसंयोगाभावात्, किं तर्हि आस्यान्तश्चर्म विततमस्ति, तत्सम्बद्धा रेखा नासिका, तस्यां वाय्वभिघाताद्वर्णोत्पत्तिरिति सिद्धान्तात् । विसर्गस्य कैश्चिदुरःस्थानस्वीकारेऽपि तस्य सावर्ज्याभावेऽपि दोषाभावात् । प्रयत्नमात्रसाम्यविवक्षायां च जबगडदानां स्पृष्टप्रयत्नसाम्यात्सावर्ण्यपत्तिः । भाष्ये शकारस्याप्युपादानं तु सम्पातायातम् । विवृतत्वेन प्रयत्नभेदात् । ततश्च ऊर्ज इत्यादौ झरो झरि सवर्णे इति लोपः स्यात् । ऊर्गन्नम् । पञ्चम्यामजातौ इति डः । एवं प्राप्ते न्यासभेदेन सिद्धान्तमाह वार्त्तिककारः सिद्धन्त्वास्ये तुल्यदेशप्रयत्नं सवर्णम् इति । अस्यार्थः आस्ये येषां तुल्यो देशः प्रयत्नश्च ते सवर्णसंज्ञाः । उक्तस्थले तु देशभेदान्नातिव्याप्तिः । आस्येति प्रयत्नविशेषणार्थम् । तेन बाह्यप्रयत्नव्यावृत्तिः । तथा च देशांशे तस्य वैयर्थेऽपि न क्षतिः । बाह्यप्रयत्लाश्च विवारादयो महाप्राणान्ता अष्टौ भाष्ये कण्ठोक्ताः ।
नन्वेवमप्यकारस्य सवर्णसंज्ञा न स्यात्, काकलकस्याधस्तादुपजत्रुस्थानमवर्णस्येति कैश्विदङ्गीकारात्, तस्य चोक्तास्यबहिर्भावात् । मैवम्, सर्वमेव मुखमवर्णनिष्पत्तौ व्याप्रियत इत्यभ्युपगमात् । न च तथाऽपि तस्यास्यमेव देशो न त्वास्ये देश इत्युक्तानुपपत्तिसाम्यम् । व्यपदेशिवद्भावेन सिद्धेः । आस्यशब्दस्य सर्वावस्थाविशिष्टास्यपरत्वात् । देशशब्दस्य तु अवर्णोत्पत्तिहेत्ववस्थाविशिष्टतत्परत्वादिति । भाष्यकारास्त्वाहुः आस्ये भवमास्यम्, शरीरावयवाद्यत् । हलो यमाम् इति यलोपः । न चाल्लोपस्य स्थानिवत्त्वम् । यलोपे तन्निषेधात् । तथा चास्यपदादेव स्थानलाभे सूत्रभङ्गो न युक्तः । न च बाह्यप्रयत्नभेदे सावर्णानापत्तिः । प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्न इति व्युत्पत्त्यैव तद्व्यावृत्तेः । बाह्यानां वर्णोत्पत्तिपश्चाद्भावित्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् ।
अस्तु वा प्रयत्नपदं यथाश्रुतमेव । बाह्यभेदेऽप्याभ्यन्तरसाम्येन सावर्ण्यसिद्धेः । यावत्प्रयत्रसाम्यविवक्षार्या प्रयोजनाभावात् । स्थानैक्ये सति यत्किञ्चित्प्रयत्नसाम्यस्यैवानतिप्रसक्तत्वात् । न चैवमपि अवर्णस्य एङोश्च सावर्ण्यपत्तिः । पांसूदकवद्भागज्ञानाभावात् । न चैचोस्तेन सावर्ष्यापत्तिः, तत्र भागविवेकस्य सुस्थत्वादिति वाच्यम् । तयोरवर्णस्य विवृततरत्वात् एङामैचां च स्थानभेदादेव तदनापत्तेः । एओङ् इत्यादिसूत्रे पृथगनुबन्धसामथ्यदैचोः पृथङ्गिनर्देशाच्चेति तत्रैवोक्तम् । एतेन ऐचावपि व्याख्यातौ । स्थानभेदाच्च ।
न च तथाऽप्युदात्तानुदात्तानां सावण्यै न स्यात्, प्रयत्नभेदादिति वाच्यम् । स्वरूपमात्रसतां गुणानामभेदकत्वमिति स्वीकारात् । यत्तु भाष्यकारस्य प्रौढिमात्रमेतत् । तथाहि एजवयवावर्णेन सह सावर्ण्यमापाद्यत उत एज्भिरेव । नाद्यः, गव्यं नाव्यमित्यत्र यस्येति च इति लोपापत्तिरिति कैयटविवरणादिग्रन्थविरोधात् । उत्तरभागेन व्यवधानात् । कर्तृणामित्यादौ णत्वार्थं व्यवायेऽपि इति योगविभागस्य भाष्यकारैरेवोक्तत्वात् । न चोत्तरभाग एवावर्णसदृश इति वाच्यम् । अग्ने एहीत्यादौ पूर्वरूपस्य भाष्य एवापादितत्वात् तद्विरोधात् । जात्यन्तरत्वस्यैव तत्र सिद्धान्तितत्वाच्च । नान्त्यः, प्रश्लिष्टावर्णावित्यादिहेत्वनुपपत्तेः । हेत्वन्तरस्यैव वाच्यत्वात् । अत एव इवर्णोंवर्णयोरेचश्च न सावण्र्ण्यमिति ।
तत्रेदं वाच्यम् किमवयवस्य सावर्ण्यमिति शङ्केवात्रानवकाशा । अवर्णस्य एडोश्च सवर्णसंज्ञा प्राप्नोतीति स्पष्टमेव भाष्ये उक्तत्वात् । ननु सन्ध्यक्षरेषु प्रथमभागस्याकारेण सादृश्यात्सवर्णसंज्ञाप्राप्तिरिति कैयटोक्तायामापातनिकायां तथा प्रतीयत इति चेन्न, तद्द्वाराप्यवर्णस्य सादृश्यमस्तीति तद्भावमुक्त्वा नाव्यमित्यत्र यस्येतिलोपापत्तेः, तदुक्ताद्य विवरण एव सङ्गमितत्वात् । तथा च कैयटाद्युक्त यस्येतिलोपप्रसङ्गविरोधेन भाष्यस्य प्रौढिवादत्वमुपपादयता कैयटोक्तापातनिकाया अवर्णपरत्वस्य शङ्कितुमप्यशक्यत्वात् । प्रश्लिष्टावर्णाविति हेत्वनुपपत्तिस्तु एडंशे ऐजशे वा । नान्त्यः, एडोश्चेति प्रक्रम्यैव तदुक्तेः । ऐजंशे विवृततरावणविताविति हेत्वन्तरस्यैवोक्तत्वात् । नाद्यः, तत्रावयवस्य पृथक्त्वेन ग्रहो नास्तीति हेतोः सुस्थत्वात् । ऐचोस्तु स्फुटोऽकारस्य प्रतिभासोऽस्तीति प्रत्याहाराह्निके भाष्यकैयटयोरेव स्थितत्वात् । एतेन तदवयवाकारस्यापि सावर्ष्यापत्तिर्निरस्ता । एवमिकारोकारयोरपीति बोध्यम् । तथा च तत्र भाष्यम् यदत्रावर्ण विवृततरं तदन्यस्मादवर्णात् ये अपीवणोंवर्णे विवृततरे ते अन्याभ्यामिवर्णोवर्णाभ्यामिति ।
कैयटेनाप्युक्तम् तदेवमाकारादिस्थस्यावयवस्य भेदेनाग्रहणादग्रहणम्, सन्ध्यक्षरस्थस्य त्वसावर्यात्, ऋकारस्थस्तु भेदेन प्रतिभासाद् गृह्यत इति नुडादिसिद्धिरिति । आकारादित्यादिपदमेङ्परम् । सन्ध्यक्षरपदमैच्परम् । गृह्यते रेफग्रहणेनेत्यर्थः । नन्वेवमवयवीभूताकारस्य सावर्ष्यापत्तिपरिहारेऽपि एचां तदापत्तौ समाधानानुक्तितादवस्थ्यमेवेति चेन्मैवम्, तर्हि एचाम् अकारेण सावर्यापत्तिरेव नास्तीत्युच्यताम्, कृतं समाधानानुक्त्युद्भावनेन । अवयवसावर्ण्यद्वारा तेषां सावर्ष्यापत्तिरस्तीति चेत्, तर्हि तत्परिहारद्वारा तेषां तत्परिहार इति सुस्थम् । तदेवं द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिपक्षो व्याख्यातः ।
ननूत्तरस्मिन्पक्षत्रये तुल्यपदस्य आस्यपदेन समन्वयाभावाद्भिन्नस्थानानामपि प्रयत्नसाम्यात्सावण्यै स्यात् मैवम्, तद्धितान्तास्यपदोपादानसामर्थ्यादास्य इत्येकत्वविवक्षायामेकस्मिन्त्रेव स्थाने ययोस्तुल्यः प्रयत्न इत्यर्थलाभात् । अन्यथा स्थानानामास्यवृत्तित्वनियमादास्यपदेनैव सर्वस्थानलाभे स्थानभेदेऽपि प्रयलैक्यमित्यर्थस्य सिद्धेः । नन्वेवमपि अन्येन सह तुल्यस्थानप्रयत्नस्यान्येन सावण्यै स्यात्, प्रतियोगिविशेषस्यानुपात्तत्वात्, तद्वारणाय तस्य इति वक्तव्यम्, यो यस्य तुल्यस्थानप्रयत्नः स तस्य सवर्ण इत्यर्थलाभादुक्तातिप्रसङ्गसमाधानात् मैवम्, तथा सति सवर्णसंज्ञाविधानवैयर्थ्यात् । सर्वेण सह सर्वस्य सावर्ण्यप्रसङ्गे च व्यावर्त्यालाभात् । न च रेफोष्मणां किञ्चिन्निरूपितसावर्ष्याभावात्तन्त्रिवृत्त्यर्थतया सार्थक्यम् । स्वनिरूपितसावर्ण्यस्य तत्रापि स्वीकारात् । रेफोष्मणां सवर्णा न सन्तीति प्रवादस्य विजातीयसवर्णाभावपरत्वात् ।
वस्तुतस्तु तुल्यशब्दस्य ससम्बन्धिकत्वादेवोक्तार्थसिद्धिः । ‘पिता शुश्रूषितव्यः’ इत्यादौ यन्निरूपितं पितृत्वं तस्यैव शुश्रूषकत्वलाभात् । अत एव ‘तुल्याय कन्या देया’ इत्यादौ यज्जात्यवच्छिन्ननिरूपितकन्यात्वं तज्जात्या तुल्यत्वं सम्प्रदानस्य लभ्यते । स्थानग्रहणं किम् ? कचटतपानां मा भूत् । स्पृष्टप्रयत्नस्य तुल्यत्वात् । अन्यथा तप्तेंत्यत्र झरो झरि सवर्णे इति पलोपः स्यात् । प्रयत्नग्रहणं किम् ? चकारशकारयोर्मा भूत् । तालुस्थानस्य तुल्यत्वात् । स्पृष्टविवृतप्रयत्नभेदात्तु नातिव्याप्तिः । अन्यथा वाक्श्च्योततीत्यत्र पूर्वसूत्रेण शकारलोपः स्यात् । अत एवाभ्यन्तरत्वविशेषणस्यापि सार्थक्यम् । अन्यथा श्वासाघोषविवाराख्यबाह्यप्रयत्नत्रयसादृश्यसत्त्वादतिव्याप्तितादवस्थ्यात् । सर्वप्रयत्नसाम्यविवक्षायां कड्योरपि बाह्यप्रयत्नभेदादङ्कित इत्यादौ परसवर्णाद्यभावापत्त्या तस्याश्रयितुमशक्यत्वात् । चकारशकारयोरल्पप्राणमहाप्राणरूपबाह्यप्रयत्नभेदस्याकिञ्चित्करत्वात् ।
किञ्च झरो झरि इत्येवोक्ते हलो यमां यमि इतिवत् यथासङ्ख्याफ्त्तौ शिण्ढीत्यादौ डलोपो न स्यादिति तत्र सवर्णपदग्रहणं कृतम् । यावत्प्रयत्नसाम्यविवक्षायां च डढयोरप्यल्पप्राणमहाप्राणरूपप्रयत्नभेदेन सावर्ण्यनुपपत्त्या डलोपाभावतादवस्थ्ये सवर्णपदमपि व्यर्थ स्यात् । वस्तुतस्तु अभित्था इत्यादौ सकारलोपार्थतया तत्र सवर्णपदं सार्थकमेव । सकारथकारयोर्महाप्राणत्वेनापि साम्यात् । किन्तु निश्छद्मम्, निष्ठुरम्, निस्स्थानम्, मधुलिट् स्थानम् इत्यादावपि लोपः स्यादिति बोध्यम् ।
अथ तथाऽपि तद्धितान्तास्यशब्दबलादेव स्थानप्रयत्नोभयलाभसम्भवात् प्रयत्नपदं व्यर्थम्, ताल्वादिस्थानवत् प्रयत्नस्याप्यास्यभवत्वादिति चेन्न, प्रत्येकव्यापारनिरासार्थमुभयोरुपादानात् । तेनोभयसाम्ये सत्येव सावर्ण्यम् । न त्वन्यतरमात्रसाम्येऽपीति न दोषः । अथ स्थानप्रयत्नविवेकः अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः । इचुयशानां तालु । ऋटुरषाणां मूर्द्धा । लृतुलसानां दन्ताः । उपूपध्मानीयानामोष्ठौ । एदैतोः कण्ठतालु । ओदौतोः कण्ठोष्ठम् । वकारस्य दन्तोष्ठम् । जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम् । नासिकाऽनुस्वारस्य । केचित्तु वर्गपञ्चमानां स्वस्ववगपिक्षया नासिकास्थानमधिकमित्याहुः । अन्ये तु - अनुस्वारयमानां च नासिकास्थानमिष्यते ।
इति पाणिनीयशिक्षायां पञ्चमानां नासिकास्थानानुक्तेर्न तथेत्याहुः । तदग्रे विचार्यम् । यत्त्रो द्विधा आभ्यन्तरो बाह्यश्च । आद्यश्चतुर्द्धा । स्पृष्टेषत्स्पृष्टविवृतसंवृतभेदात् । स्पृष्टं प्रयत्नं स्पर्शानाम् । ईषत्स्पृष्टमन्तस्थानाम् । विवृतमूष्मणां स्वराणां च । ह्रस्वस्यावर्णस्य प्रयोगदशायां संवृतत्वम्, प्रक्रियादशायां तु विवृतत्वं प्रतिज्ञायत इति प्रागुक्तम् । आभ्यन्तरत्वं चैषां वर्णोत्पत्तिपूर्वभावित्वात् । तथाहि नाभिप्रदेशात् प्रयत्नप्रेरितः प्राणवायुरूर्द्धमाक्रामन्नुरः प्रभृतीनामन्यतमे स्थाने प्रयलेन विधार्यमाणः स्थानमाहन्ति, ततो वर्णस्य तद्व्यञ्जकध्वनेवर्वोत्पत्तिः । तत्र वर्णोत्पत्तेः पूर्व जिह्वाग्रोपाग्रमध्यमूलानां तत्तत्स्थानैस्ताल्वादिभिः सह यदा सम्यक् स्पर्शः तदा स्पृष्टत्वम्, ईषत्स्पर्शे ईषत्स्पृष्टत्वम्, सामीप्यमात्रे संवृतत्वम्, दूरत्वे तु विवृत्वमिति । इदं चात्र तत्त्वम्
अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च ॥ सोदीणों मूर्दध्यभिहतो वक्त्रमापद्य मारुतः । वर्णाञ्जनयते इत्यादिशास्त्रपर्यालोचनया अवच्छेदकतासम्बन्धेन वर्णं प्रति तादात्म्यसम्बन्धेन हेतुत्वं स्थानत्वमिति लभ्यते । अवच्छेदकता च कण्ठे अकार इत्याद्यभियुक्तप्रतीतिनियामकः स्वरूपसम्बन्धविशेषः, भेयाँ शब्द इत्यादिवत् । न हि तिष्ठन्त्यस्मिन् स्थानमिति व्युत्पत्त्या तदतिरिक्तः सम्बन्धो वक्तुं शक्यः । उत्पत्तिपक्षे वर्णानामाकाशसमवेतत्वात्, अभिव्यक्तिपक्षे च विभुत्वादवृत्तित्वात् । एतेन आस्ये तुल्यदेशप्रयत्नम् इत्यधिकरणत्वबोधकदेशपदगर्भ वार्त्तिकमपि व्याख्यातम् ।
करणपदं च किं पुनरास्ये भवं स्थानं करणं चेति भाष्यमुपादाय स्पृष्टतादिजिह्वाग्रमध्यमूलानि वेति कैयटेन व्याख्यातम् । तत्राद्यं स्पृष्टप्रयत्नेत्यादि व्यवहाराभिप्रायम् न तु तात्त्विकम् । तथाहि जिह्वाग्रादिप्रतियोगिकताल्वादिसंयोगस्य स्पृष्टादिपदात्प्रतीयमानस्य करणत्वमनुपपन्नम्, व्यापाररहितत्वात् । न ह्युक्तसंयोगेन किञ्चित् जनयित्वा वर्णा जन्यन्ते । मानाभावात् । एतेन तदभिव्यञ्जको ध्वनिरपि व्याख्यातः । जिह्वाग्रादीनां तु यथोक्तसंयोग व्यापारमाश्रित्य युक्तमेव करणत्वम् । आत्ममनः संयोगेनात्मनो ज्ञानकरणत्वस्य, चक्षुर्घटादिसंयोगेन चक्षुरादीनां चाक्षुषादिकरणत्वस्य च प्रसिद्धत्वात् । अत एव कण्ठाद्यभिघातस्य कत्वं कसाक्षात्कारत्वं वा कार्यतावच्छेदकमिति तान्त्रिकाणामुद्घोषः । अत्रावच्छेदकता कार्यतावच्छेदकः सम्बन्धः, समवायस्तु कारणतावच्छेदकः । भवति चावच्छेदकतया वर्णवति ताल्वादौ समवायेन जिह्वाग्रादिसंयोगः ।
एवं संयोगसम्बन्धेन जिह्वाग्रादीनां हेतुत्वम् । न चैवं करणैक्यापत्तिः । यद्वर्णोत्पत्तौ यत् स्थानमवच्छेदकं तदनुयोगिकजिह्वाग्रादिसंयोगस्य तत्र व्यापारतया तद्भेदेन करणतानां भेदात् । एवं च यद्येवं प्रयत्नग्रहणं न कर्त्तव्यम्, तस्याप्यास्यभवत्वात् सत्यमेतत्, प्रत्येकं तु व्यापारनिरासार्थमुभयोरुपादानम्, तेन द्वयोस्तुल्यत्वे सवर्णसंज्ञा भवतीति ग्रन्थोत्थानमपि सङ्गच्छते । न ह्युक्तसंयोगस्यास्यभवत्वम् । आस्यसमवायनिरूपकत्वरूपस्य तस्य तदवयवे ताल्वादावेव सम्भवात् । उक्तसंयोगस्य त्वास्यावयवे एव समवेतत्वात् ।
यद्यपि जिह्वाग्रादीनामपि न साक्षादास्यसमवायनिरूपकत्वम्, जिह्वयैव सह तेषामवयवावयविभावात्, तथाप्यास्यनिरूपितसमवायनिरूपकत्वमुभयसाधारणं वाच्यम् । आस्यप्रतियोगिको यः समवायस्तद्नुयोगित्वं ताल्वादौ, तदनुयोगिजिह्वाप्रतियोगिकसमवायानुयोगित्वं च जिह्वाग्रादाविति । न चैतत्पूर्वोक्तसंयोगे, जिह्वाग्रप्रतियोगिकसंयोगस्य अधिकस्य दानं विना तत्सङ्ग्रहाभावात् । यदि तु दन्तानां शरीरानवयवत्वात्तदसङ्ग्रह इति विभाव्यते, तदाऽऽस्यप्रतियोगिकेत्यत्र समवायस्थाने साक्षात्सम्बन्धेति वाच्यम् । संयोगसमवाययोरेव तथात्वात् । पक्षान्तरेऽप्येवमेव वाच्यत्वाच्च । तस्माद्यथोक्तमास्यभवत्वं तद्धितान्तस्य आस्यपदस्य लक्ष्यतावच्छेदकमिति शङ्काऽर्थः ।
प्रत्येकसाम्ये सवर्णत्ववारणाय पृथक्प्रयत्नग्रहणावश्यकत्वे च आस्यपदस्य न यथोक्तं लक्ष्यतावच्छेकम्, मानाभावात्, किन्तु स्थानमात्रसाधारणम् । सङ्ग्राह्यानुरोधेनैव वृत्तिस्वीकारात् ।
वस्तुतस्तु आस्यसमवायनिरूपकत्वं लक्ष्यतावच्छेदकसम्बन्धः । लक्ष्यतावच्छेदकं तु अवच्छेदकतासम्बन्धावच्छिन्नवर्णनिष्ठकार्यत्वप्रतियोगिककारणताशालित्वमेव । अन्यथा आस्यरूपादौ तदवयवान्तरे च तस्यातिप्रसक्तत्वात् ।
प्रकृतमनुसरामः । बाह्यप्रयत्नास्त्वेकादश विवारः संवारः श्वासो नादो घोषः अघोषः अल्पप्राणो महाप्राण उदात्तः अनुदात्तः स्वरितश्चेति । एते च वर्णोत्पत्त्यनन्तरं मूर्दन्नि प्रतिघातान्निवृत्ते प्राणे जायन्त इति बाह्या उच्यन्ते । वायुना कण्ठे अभिहन्यमाने गलबिलस्य विकासाद्विवारः । तत्सङ्कोचात् संवारः । अत एव दूरसमीपावस्थानात्मकाभ्यामाभ्यन्तरविवृतसंवृताभ्यामनयोर्भेदः । अन्येषां स्वरूपमाह न्यासकारः संवृते गलबिलेऽव्यक्तः शब्दो नादः, विवृते श्वासः । उपरिवर्त्तिनौ श्वासनादावनुप्रदानमिति केचिदाचक्षते । वर्णनिष्पत्तेरनु पश्चात्प्रदीयते इत्यनुप्रदानम् ।
अन्ये तु ब्रुवते अनुप्रदानमनुस्वानम् । घण्टानिदिवत्स्थानाभिघातजे ध्वनौ नादोऽनुप्रतीयते, तदा नादध्वनिसङ्गाद् घोषो जायते । यदा श्वासोऽनुप्रदीयते, तदा श्वासध्वनिसङ्गादघोषः । महति वायौ महाप्राणः । अल्पे वायावल्पप्राणः । यदा सर्वाङ्गानुसारी प्रयत्नस्तीवो भवति, तदा गात्रस्य निग्रहः, कण्ठविवरस्य चाणुत्वम्, स्वरस्य च वायोस्तीव्रगतित्वाद्रौक्ष्यं भवति, तमुदात्तमाचक्षते । यदा तु मन्दः प्रयत्नो भवति तदा गात्रस्य संसनम्, कण्ठबिलस्य महत्त्वम्, स्वरस्य वायोर्मन्दगतित्वात् स्निग्धता भवति, तमनुदात्तमाचक्षते । उदात्तानुदात्तसन्निकर्षात्स्वरितगुण इति ।
एषाञ्च सवर्णसंज्ञायामनुपयोगेऽपि आभ्यन्तरत्वविशेषणव्यावर्त्यतयोपस्थितत्वादान्तरतम्यपरीक्षायामुपयोगाच्चयात्र व्युत्पादनमिति न दोषः । तदयं सङ्ग्रहः -
खरः कःपौ विसर्गश्च श्वासाघोषविवारकाः । हानुस्वारझशन्तस्था घोषवन्नादसंवृताः ॥
जश्चयोऽल्पासवोऽन्तस्था महाप्राणाः परेऽखिलाः । पञ्चमा जश्वदेव स्युरनुनासिकताऽधिकाः ॥
अयमर्थः वर्गाणां प्रथमा द्वितीयाः शषसाश्च खरः, जिह्वामूलीयोपध्मानीया विसर्गाश्च श्वासाघोषविवारप्रयलाः । हकारानुस्वारौ वर्गाणां तृतीयचतुर्था यरलवाश्च घोषनादसंवारप्रयत्नाः । वर्गाणां तृतीयप्रथमा यरलवाञ्चाल्यप्राणाः । अन्ये सर्वे महाप्राणाः । वर्गपञ्चमास्तु तत्तद्वर्गतृतीयतुल्यप्रयत्नाः । अनुनासिकत्वं पुनरेषामधिको गुण इति ।
स्यादेतत् उदात्तादीनां त्रयाणां कथं बाह्यत्वम् । तत्र विवारादीनामष्टानामेव भाष्ये पठितत्वात् । उदात्तादीनां सावर्ण्यप्राप्त्यभावमाशङ्क्य गुणानामभेदकत्वेन परिहृतत्वाच्च । उदात्तादीनां बाह्यत्वे च तत्साम्याभावेन सावर्ज्याभावस्यापादयितुमशक्यत्वात् । अभेदकत्वपक्षानुसारवैयर्थ्याच्चेति चेन्न, यद्यप्युदात्तादीनां बाह्यत्वमुक्तम्, तथाऽप्यभ्युपेत्याभ्यन्तरत्वशङ्केति विवरणकारैरेवोक्तत्वात् । विवारादय एकादश प्रयत्नाः इति कैयटोक्तेश्वेति दिक् ।
अत्र केचित् आभ्यन्तरत्वमभ्युपगम्यापि सावभिावशङ्कापरभाष्यमनुपपन्नमेव । उदात्तादिरूपप्रयत्नभेदेऽपि विवृतरूपतदैक्यात्सावण्योंपपत्तेः । यावत्प्रयत्नैक्यविवक्षायां च बाह्यप्रयत्नसाम्येऽप्याभ्यन्तरप्रयत्नभेदे सावण्यै मा भूदित्येतदर्थमाभ्यन्तरग्रहणमित्याकरविरोधात् । आपत्तिस्थले यावत्प्रयत्नैक्यविरहात्तदनुपपत्तेः । तदर्थकप्रशब्दवैयर्थ्याच्च । स्थानेऽन्तरतम सूत्रस्थभाष्यादिबलात् शकारादिवद्वर्गद्वितीयचतुर्थानामप्यूष्मत्वप्रतीत्या विवृतमूष्मणामिति वाक्येऽपि तद्ब्रहणस्य दुर्वारतया स्पर्शविवृतोभयप्रयत्नानां वर्गद्वितीयचतुर्थानां केवलस्पृष्टप्रयत्नान् वर्गप्रथमतृतीयान् अपेक्ष्य प्रयत्नाधिक्येन सावर्ज्याभावे चोः कुः इत्यादौ तद्ग्रहणानुपपत्तेश्च । ककाराद्यपेक्षया ङकारादीनां नासिकास्थानाधिक्यात्सावर्ण्यनापत्तेश्च । प्रयत्नवत् स्थानेऽपि यावत्त्वस्य विवक्षणीयत्वापत्तेः । वैषम्ये बीजाभावात् ।
अस्मन्मते तु यावत्त्वविवक्षायां प्रमाणाभावान्नासिकास्थानसाम्येन अमङणनानां परस्परं सावण्यें त्वन्नयसीत्यादौ पर्यायेण पक्षे वा पदान्तस्य इति आदयः प्रवर्त्तन्ते इति । अत्रेदं वक्तव्यम् अयं ‘ह्याकरा ‘भिप्रायः । आभ्यन्तरत्वमनन्तर्भाव्य प्रयत्नसाम्यविवक्षायां यो वर्षों यद्वर्णसमानस्थानकत्वे सति यद्वर्णसमानप्रयत्नकः स तस्य सवर्ण इति फलितम् ।
तत्र प्रयत्ने यावत्त्वं विवक्षितं न वा । नाद्यः, प्रथमतृतीयानां द्वितीयचतुर्थानां च सावर्ण्यनुपपत्तेः । अल्पप्राणमहाप्राणत्वाभ्यां भेदात् । नान्त्यः, खकारहकारादेः सावर्ण्यप्रसङ्गात् । कण्ठ्यत्वान्महाप्राणत्वाच्च । एवमन्यत्राप्यापाद्यम् । यदि त्वाभ्यन्तरप्रयत्नसाम्यमपि निवेश्यम्, ततस्तेनैवानतिप्रसङ्गे बाह्यप्रयलसाम्यनिवेश एव व्यर्थोऽप्रसङ्गसम्पादकश्चेति । एवञ्चास्यभवत्वमात्रेण बाह्यव्यावृत्तिविरहादाभ्यन्तरमात्रलाभाय प्रशब्दविशिष्टयनपदोपादानमावश्यकमिति । आस्यपदं स्थानमात्रपरम् । प्रयत्नपरत्वे प्रयोजनाभावात् । तथा च बाह्यप्रयत्नसाम्यस्य सावर्ण्यप्रयोजकत्वे विकल्प्य दूषयत आकरस्य प्रयले यावत्त्वविवक्षार्या तद्भिरहे वा तात्पर्याभावात् । उदात्तादीनामाभ्यन्तरत्वे तद्भेदेन सावर्ण्यभावशङ्कायास्तद्विरुद्धत्वात् ।
ननु तथाऽपि सिद्धान्ते आभ्यन्तरप्रयत्नस्यैव सवर्णसंशोपयोगेऽपि तत्र यावत्त्वत्विवक्षणं किमर्थम्, येनोदात्तानुदात्तादीनां सावर्ण्यभावशङ्का स्यात्, तद्वर्णसमानस्थानत्वे तद्वर्णवृत्त्याभ्यन्तरप्रयत्नवत्त्वे च सति तद्वर्णवृत्त्याभ्यन्तरप्रयत्नान्तरवतो व्यावर्त्यवर्णस्याभावात्, उदात्तानुदात्तादीनां तु सावर्ण्यस्येष्टतया व्यावर्त्यत्वायोगादिति चेन्न, देवदत्तयज्ञदत्तौ तुल्यधनावित्यादावसति बाधकेऽन्यूनानतिरिक्तत्वस्यैव धनादौ प्रतीत्या तस्यौत्सर्गिकतया विवक्षानधीनत्वात् । राजमन्त्रिणौ तुल्यावित्यादौ तु प्रत्यक्षादेर्बाधकत्वात् । अत एवोक्तं भाष्ये किं सति भेदे, सतीत्याह । सत्येव हि भेदे सवर्णसंज्ञया भवितव्यम् । कुत एतत्, भेदाधिष्ठाना हि सवर्णसंज्ञा । यदि हि यत्र सर्वं समानं तत्र स्यात् सवर्णसंज्ञाविधानमनर्थकं स्यात् इति ।
अस्य ह्ययमर्थः आस्यपदेन बाह्यप्रयत्नस्यापि सङ्ग्रहे यावद्वाह्याभ्यन्तरप्रयत्नसाम्यं सवर्णसंज्ञानिमित्तम् इति लभ्येत, ततश्च स्वस्यैव स्वसावर्ण्य स्यान्त्र तु वर्णान्तरस्येति संज्ञावैयर्थम् । तत्परिहाराय विधानसामर्थ्यादौत्सर्गिकार्थत्याग इति । अत एव सति सङ्कोचे किञ्चिन्मात्रसाम्येऽपि स्यादित्याशङ्कापरः यदि तर्हि सति भेदे किञ्चित् समानमिति कृत्वा सवर्णसंज्ञा भविष्यति शकारच्छकारयोः षकारठकारयोः सकारथकारयोः सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति, एतेषां हि सर्वमन्यत् समानं करणवर्जम् इति ग्रन्थः सङ्गच्छते । श्वासाघोषविवारमहाप्राणरूपबाह्यप्रयत्रचतुष्टयस्य ताल्वादिस्थानस्य च तुल्यत्वात् । आभ्यन्तरप्रयत्नस्तु शरां विवृतत्वम्, छादीनां तु स्पृष्टत्वमिति भेदः ।
एवञ्च प्रयत्नपदेनाभ्यन्तरस्य तस्यास्यपदेन च स्थानमात्रस्योपादाने तु नोक्तदोषः । औत्सर्गिकरीत्या प्रयनपदस्य यावदाभ्यन्तरपरत्वं तु दुर्वारम् । बाधकस्य दुर्वचत्वादिति । उदात्तादीनां तर्हि सवर्णसंज्ञा न प्राप्नोतीति शङ्काऽभिप्रायः । अत एव गुणानामभेदकत्वेनैव निवहि यत्किञ्चित्प्रयत्नपरत्वकल्पनयौत्सर्गिकार्थबाधो न युक्त इति परिहारोपपत्तिः । एतेन अनुदात्तादेरञ् इत्यादाविव भेदकत्वपक्षस्यैव युक्तत्वादित्यपास्तम् । वृद्ध्यादिसूत्रस्थसर्वग्रन्थविरोधात् । आमुदात्तः इत्यादिसूत्रविरोधाच्च । अनुदात्तादेः इत्यादौ त्वनन्तानुदात्तादिव्यक्तिपरिचायकत्वेन तद्विवक्षा । तावद्व्यक्तीनां विशिष्य निर्देशासम्भवादनुदात्तग्रहणवैयर्थ्यापत्तेश्च ।
यत्तु स्थानेऽन्तरतमे इत्यादि तन्न, विवृतमूष्मणामित्यत्र हि कि पदे जुहोतीत्यनेन आहवनीये जुहोतीत्यस्येव सामान्यविशेषन्यायेन वर्गद्वितीयचतुर्थानां स्पृष्टत्वं बाधित्वा विवृतत्वं विधीयते उत सावकाशनिरवकाशन्यायेन स्पृष्ट प्रयत्नं स्पर्शानामित्यस्य प्रथमादिषु सावकाशत्वात् द्वितीयचतुर्थयोर्विवृतत्वं विधीयते स यावत्या वाचा कामयीत तावत्या दीक्षणीयायामनुब्रूयादित्यादिनेव यत्किञ्चित् प्राचीनमग्नीषोमीयात्तेनोपांशु चरतीत्यादेः । नाद्यः, सामान्यविशेषभावो हि न विधेयाशे, स्पृष्टत्वविवृतत्वयोर्विरोधात् । नाप्यनुवाद्यांशे, शकारादिषु वर्गप्रथमतृतीयेषु च स्पर्शत्वोष्मत्वयोः परस्परात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वात् । न द्वितीयः, स्पृष्टत्वविधेर्वर्गविषमवर्णेष्विव विवृतत्वविधेरपि ऊष्मसु सावकाशत्वात् । न च द्वितीयचतुर्थानां स्पर्शत्वमेव नास्तीति वाच्यम् । स्पर्शेषु यत्षोडशमेकविंशम् इतिभागवतादिविरोधात् । स्पर्शाः स्युः पञ्चविंशतिः इतिशिक्षाविरोधाच्च । प्रथमतृतीयपञ्चमानां तत्सावर्णानापत्तेश्च । न च स्पृष्टत्वमबाधित्वैव विवृतत्वं विधीयत इति वाच्यम् । तयोर्विरुद्धत्वेन समुच्चयानर्हत्वात् । न हि बाधितमर्थमागमोऽपि बोधयति इति न्यायात् इति न किञ्चिदेतत् ।
यदप्युक्तम् - कङादीनां सावण्य न स्यादिति । तत्र केचित् तावदाहः वर्गपञ्चमानां नासिका स्थानं न भवति, शिक्षायां यमानुस्वाराणामेव तदुक्तेः, किं तु करणम् । तद्व्यापारेण तदुच्चारणात् । तावन्मात्रेण स्थानत्वे अकारादीनामपि नासिकास्थानत्वापत्तेः । तदकथनेन न्यूनतापत्तेश्च ।
यत्तु करणरूपाया अपि नासिकायास्तद्धितान्तास्यपदेन ग्रहणात्तद्भेदे सावर्ण्यमनुपपन्नमेव । आस्यपदस्य स्थानमात्रपरतया सङ्कोचे बीजाभावादिति तन्न, आस्यपदस्य करणपरत्वे मानाभावात् । सङ्कोचस्य दूरापास्तत्वात् । वृत्तिविषयतावच्छेदकधर्मावच्छिन्नकिञ्चिद्व्यक्तिविषयकतात्पर्याभावकल्पनस्यैव सङ्कोचत्वात् । एतेन किं पुनरास्ये भवं स्थानं करणं चेति भाष्यविरोध इत्यपि निरस्तम् । न हि करणमास्यभवं नेति ब्रूमः । किन्तु आस्यपदार्थतावच्छेदकं प्रकृते स्थानत्वमेवेति । यदप्युक्तम् - एतेन तुल्यशब्दसङ्कोचापेक्षया पश्चादुपस्थितास्यशब्दसङ्कोच एव न्याय्य इत्यपास्तम् । कखगघडादीनां स्वरूपतो भेदार्थ स्थानादाववान्तरभेदस्यावश्यकत्वेन सर्वस्थानसाग्ये सवर्णसंज्ञेति पक्षेऽपि तुल्यशब्दसङ्कोचावश्यकत्वाच्चेति तदप्यसत्, आस्यशब्दस्य सङ्कोचः करणव्यावृत्तलक्ष्यतावच्छेदकव्यवस्थापनमेव । तस्य च न्याय्यत्वम् । तत्साधारणे प्रमाणाभावात् । तुल्यशब्दसङ्कोचस्तु यत्किञ्चित्परत्वम् । तत्र चान्याय्यत्वम्, भाष्यादिभिरनुक्तत्वात् । कखेत्यादिकं तु व्यर्थमेव । स्थानतावच्छेदकरूपेण स्थानसाम्यविवक्षायां वस्तुसतोऽप्यवान्तरभेदस्य स्थानतानवच्छेदकतया दोषाभावात् । त्वन्मते उभयत्र सङ्कोच इति वैषम्यसत्त्वाच्च ।
यदप्युक्तम् - तुल्यशब्दस्यान्यूनानधिकपरत्वेऽन्यतरैक्ये यावदास्यभवैक्याभावादप्राप्तौ प्रयलग्रहणवैयर्थ्यापत्तिः । एतेन प्रयत्नस्य पृथगुपादानात्तद्धितान्तास्यशब्देन नासिकारूपं करणं न गृह्यते इत्यपास्तम् । उभयत्रापि तुल्यत्वस्य वक्तुं शक्यत्वेनाऽऽनुमानिकवचनकल्पनापत्त्या सङ्कोचस्यान्याय्यत्वेन च विनिगमनाविरहात्सर्वत्र प्रवृत्तौ तात्पर्यग्राहकतया प्रयत्नपदस्य व्याख्यातुं युक्तत्वाच्चेति तदप्यसत्, आस्यपदस्य स्थानमात्रपरत्वेऽयं दोषः उतास्यभवपरत्वे । नाद्यः, प्रयत्नपदवैयर्थ्यांनापत्तेः । नान्त्यः, तत्परत्वस्यानङ्गीकारात् । न च पदान्तरोपादानापेक्षयाऽऽस्यशब्दस्य तदुभयपरत्वमेव सम्यगिति वाच्यम् । प्रत्येकसाम्ये संज्ञाया अप्रवृत्त्यर्थं प्रयत्नपदसार्थक्यावश्यकत्वे आस्यपदस्योभयपरत्वकल्पनाया एव गुरुत्वात् । स्थानकरणोभयसाधारणस्य लक्ष्यतावच्छेदकस्य दुर्वचत्वाच्च ।
यत्तु त्वन्नयसीत्यादौ ङादयोऽपि भवन्तीति, तत् साहसमात्रम् । शाब्दिकमात्रानभिमतत्वात् । अत एव कौस्तुभेऽपि यावत्स्थानसाम्यविवक्षायां ञमङणनानां स्ववग्र्यैः सावर्ज्यानापत्तिरित्येवोक्तम् । अन्यथा तेषां परस्परं सावर्ज्याभावोऽप्यापादितः स्यात् । किं बहुना नासिकायाः स्थानत्ववादिभिरपि यावत्स्थानसाम्यमेव विवक्षित्वा नासिकास्थानं सवर्णसंज्ञायामनुपयुक्तमित्येव स्वीक्रियते । तथा च तद्मन्थार्थः
ननु शाद् इति सूत्रे शकारात्परस्य तवर्गस्य श्रुत्वनिषेधो व्यर्थः स्तोः इत्यत्र तु शब्देन नकारस्यानुपादानात्, नासिकास्थानाधिक्येन तस्य सवर्णत्वाभावाग्रहणकशास्त्रप्रवृत्त्यविषयत्वात् । मैवम्, नासिकास्थानसाम्यं सवर्णसंज्ञायां नाद्रियते इत्यत्रेदं ज्ञापकम् । न च यत्किञ्चित्स्थानसाम्यं सावर्ण्यप्रयोजकमिति न तद्वैयर्थ्यमिति वाच्यम् । तथा सति त्वन्नयसीत्यादौ ङादीनां पर्यायण प्रवृत्त्यापत्तेः ।
अन्ये तु अन्यूनस्थानत्वमेव तुल्यस्थानत्वम्, पञ्चमानां परस्परं नासिकास्थानसाम्येऽपि ताल्वादिसाम्याभावात् । स्ववग्र्यैः समं त्वधिकस्थानत्वेऽपि न्यूनस्थानकत्वाभावात्सावर्ण्यम् । तेन त्वङ्करोषीत्यादौ ङकारादिसिद्धिः । न चाद्यानां पञ्चमसावण्यै तथाऽप्यसिद्धमिति वाच्यम् । प्रयोजनाभावादिष्टापत्तेः । न च गौरि एहीत्यादौ सवर्णदीर्घः स्यात्, प्रकृतिभावश्च न स्यादिति वाच्यम् । एकारस्य विवृततरत्वमाश्रित्य प्रयत्नभेदोपगमात् । न च तोर्लि इत्यत्र लकारेणाण्त्वाद्वकारोपस्थापने तद्वस्तु इत्यादौ दकारस्य वत्वापत्तिरिति वाच्यम् । द्वितीयलकारप्रश्लेषेण लकारस्वरूपस्यैवोपादानात् । नापि रलो व्युपधाद् इत्यत्र रलन्तर्गतलकारेण वकारस्यापि ग्रहणे देवित्वा दिदेविषतीत्यादौ पाक्षिक कित्वापत्तिः । हयवरट् सूत्रे रेफस्य यात्पूर्वमपकर्षप्रस्तावे भाष्योक्तरीत्या अवकारादिति पदच्छेदेन समाधानसम्भवात् ।
यद्वा स्थानतावच्छेदकपर्याप्त्याश्रयत्वं स्थानत्वम् । वकारस्य दन्तोष्ठमित्यत्र च द्वन्द्वनिर्देशादुभयत्वं स्थानतावच्छेदकम्, तच्च न प्रत्येकविश्रान्तमिति न वकारस्य लकारसावर्ण्यम् । लुग्वा दुह इति सूत्रे उदोष्ट्यपूर्वस्य इति सूत्रे च दन्त्यत्वमोष्ठ्यत्वं च दन्तादिभवत्वमात्रं निवेश्यते, न तु तत्स्थानत्वम् । तत्र योगार्थेनैवोभयपरतया ग्रहणकशास्त्रानुपयोगेन सावर्ण्यस्यानपेक्ष्यत्वात् । तेन अदुग्धामित्यादाविव अदुहृहीत्यादावपि क्सलोपः, पुपूर्षतीत्यादाविव सुखूर्षतीत्यादावप्युत्वं च सिद्धम् । तेन यल्लोकमित्यादौ अनुस्वारस्य परसवर्णे सानुनासिकवकारापत्तिरप्यनाशङ्क्या इत्याहुः ।
प्रकृतमनुसरामः सर्वथाऽपि वर्गपञ्चमानां परस्परं सावर्ण्य नेति सिद्धम् । यदप्युक्तम् - वणर्णोत्पत्तौ नासिकायाः पाके काष्ठादिवत्स्थाल्यादिवद्वा करणत्वम् । नाद्यः, आस्ये तुल्यदेशप्रयत्नं सवर्णम् इत्यधिकरणत्वबोधकदेशशब्दसहितवार्त्तिकेन तद्भाष्येण च विरोधात् । अधिकरणरूपप्रासादवासिन्यायप्रतिपादकभाष्येण मुखनासिकयोरधिकरणत्वबोधनाच्च । नान्त्यः, करणत्वेऽपि स्थानत्वस्य दुर्वारत्वात् इति तदप्यसत्, कण्ठादेरेव ङकारादिदेशत्वेन तद्विरोधाभावात् । न हि तेन नासिकाया ङकारादिदेशत्वमपि बोध्यते । प्रमाणप्रयोजनयोरभावात् । नासिकायाः सवर्णसंज्ञायामनुपयोगात् । प्रासादवासिन्यायस्य समस्त एव च वर्णों द्वाभ्यामुच्चार्यत इत्याद्यपक्षेऽवतारेऽपि एको भागो मुखेनोच्चार्यते द्वितीयस्तु नासिकया, यद्वा तदुभयान्तरालवर्त्तिस्थानान्तरमेव तदुच्चारणे निमित्तमित्युत्तरपक्षद्वये तदनवकाशात् । इदं च कौस्तुभेऽपि स्पष्टम् । यदप्युक्तम् - यथाअयुग्मा वर्गयमगा यणश्चाल्पासवः स्मृता ।
इत्यत्र चकारस्यानुक्तसमुच्चयार्थत्वादजादिग्रहणम् । सुपां सुलुगू इतिसूत्रस्थभाष्यादिप्रामाण्यादचामल्पप्राणत्वप्रतीतेः । यथा वा क्विन्प्रत्ययस्य इतिसूत्रस्थकैयटादिप्रामाण्याद्वर्गचतुर्थानामल्पप्राणताऽपि दन्त्योष्ठठ्यवकारस्य महाप्राणताऽपि । तथोक्तशिक्षायां चकारेण आदीनामकारादीनां च ग्रहणं व्याख्येयम् । अत एव कौस्तुभे अकारादीनां नासिकास्थानत्वं साक्षादुक्तम् इति । तदप्यसत्, प्रकृते कल्पकाभावेन वैषम्यात् । आादीनां परस्परं सावर्ण्यस्यापि कौस्तुभानभिमतत्वाच्चेति दिक् ।
वस्तुतस्तु तेषां सावण्यें लसूत्रात्पूर्व अमङणनेष्वन्यतममेव मकारानुबद्धं पठेत् । अन्येषां तेनैव ग्रहणसिद्धेः । न च स्ववर्याणामपि ग्रहणापत्तिः । तेषां पृथक्पाठसामर्थ्यात् । न चैवं तच्छ्लोकेनेत्यत्र छत्वं न स्यात्, लस्य अम्बहिर्भावापत्तेरिति वाच्यम् । छत्वमणीति वाच्यत्वात् अमीत्यस्मादधिकस्यान्तर्भावानापत्तेः । ग्रहणकशास्त्रादन्यत्र पूर्वेणैवाण्ग्रहणमित्यस्य यथाश्रुतपरत्वात् । न च यणि दोषः । आन्तरतम्येन व्यवस्थोपपत्तेः । भवदभिमतत्वाच्च । एतेन रप्रत्याहारोऽपि व्याख्यातः । न च नस्य इणन्तर्भावे सुहिन्सु इत्यादौ षत्वापत्तिः । सिद्धान्तेऽपि तत्र नुम्विसर्जनीय इति षत्वप्रसक्त्या नुम्ग्रहणं तत्स्थानीयानुस्वारोपलक्षणार्थमित्यत्र व्याख्यानातिरिक्तस्य बीजस्य दुर्वचतया तस्य च साक्षात्रुमः परस्य सस्य षत्वं नास्तीत्येतन्निश्चयं विनाऽनुपपन्नतयाऽत्रापि तेनैव सङ्कोचोपपत्तेः । नुमः साक्षादुपादाने तदादेशलक्षणया सङ्कोचः । प्रत्याहारान्तभवि तु तदतिरिक्तपरत्वेनेत्यन्यदेतत् ।
यद्वा वर्णोपदेशे लण् इत्यस्मादनन्तरमेव आदिष्वन्यतमोमानुबद्धः पठनीयः । ग्रहणकसूत्रे तु अण्पदस्थाने अमित्येवास्तु, लाघवस्य भूयस्त्वात् । न चात्र अचो णिति, नित्यादिर्नित्यम् इत्यादेर्मिदादावतिप्रसङ्गः । उभयोपादानसामर्थ्यात् । एवम् णोः कुक्ढुक् शरि इत्यत्र योज्यम् । नापि विक्ङति च इत्यस्य । णलादौ वृद्ध्यर्थणित्त्वस्य वैयर्थ्यापत्तेः । न च मिदचोऽन्त्यात्परः इत्यस्य णलादौ । अत उपधायाः इत्यस्य वैयर्थ्यात् । ननु मिदचोऽन्त्यात्परः इत्यस्य नित्यतिप्रसङ्गः, एवं मोऽनुस्वारस्य णान्तादौ, णो नः इत्यस्य नकाराद्यादौ, नोदात्तोपदेशस्य मान्तस्य इत्यस्य नान्तादौ, रषाभ्याम् इति मादीनामपि णत्वं स्यात्, इति यथायोगमापाद्यमिति चेत् सत्यम्, ङकारस्यैव पाठ्यत्वात् अणनमानां सवर्णग्राहकत्वापत्त्यभावात् ।
अथैवमपि ग्रहिज्यादिसूत्रेण जग्राह ग्राह्यमित्यादौ सम्प्रसारणं स्यात्, ङित्तीति ङकारेण णकारस्यापि ग्रहणात् । मैवम्, भृज्जतीनां ङिति चेति संहितया ङकारप्रश्लेषेण स्वरूपतो ङकारस्यैव ग्रहणात् । न च तथाऽपि हलो यमां यमि लोपः इत्यत्र अकाराद्यंशे यथासङ्ख्यं न स्यात् इति वाच्यम् । तत्रातिप्रसङ्गस्थलाभावेन क्षतिविरहात् । न च ङमो ह्रस्वादचि ङमुण्नित्यम् इत्यत्र ङमुटोऽप्यापत्तिरिति वाच्यम् । ङणनानामिति स्वरूपेणैव पठितव्यत्वात् । ङमुडित्यत्र द्वे इत्येव पाठ्यम् ।
यद्वा वर्णोपदेशे न ङम् इति पाठ्यम् । तेन ङकारमकारौ परस्परं ग्राहकौ नेति फलितम् । तेन ङमो ह्रस्वाद् इत्यत्र न दोषः । नापि मिदचोऽन्त्यात् इत्यस्य अन्फिन्फिञादिष्वत्तिप्रसङ्गः । ङित्त्वस्यानन्यार्थकडित्त्वस्थलएव प्रवृत्तिस्वीकारात् । स्वरवृद्ध्यर्थतया नित्त्वादीनामुपक्षीणतया तेषां प्रत्ययत्वात् परत्वोपपत्तेः । न च तातङ् न्यायेन प्रवृत्त्यापत्तिः । तत्र ङकारस्य श्रूयमाणत्वात् प्रकृते सवर्णग्रहणं कृत्वाऽपवादबाधकल्पने मानाभावात् । यथान्यासमपेक्ष्य लाघवस्य भूयस्त्वात् । मय्प्रत्याहारस्थले ङयित्येव पठनीयम् । तुभ्यमह्यौ ङयि इत्यत्र तत्प्रकृतिकघञादिप्रत्ययबाधाद्विभक्तिप्रकरणाच्चानतिप्रसङ्गात् । वहूर्जि इत्यादौ अचो रहाभ्याम् इति द्वित्वस्य सिद्धान्तेऽपीष्टतया यणो मयः इत्यस्य प्रवृत्तावप्यदोषात् ।
न च ञकारस्याधिकस्य सङ्ग्रहापत्तिः । पदान्ते ञकारस्याप्रसिद्धतया मय उञः इत्यत्राप्यदोषात् । तस्मात् आदीनां मिथः सावण्य नेति सिद्धम् । अन्यथा सानुनासिकयवलानामपि मिथस्तदापत्तौ सय्येन्ता इत्यादौ स्थलत्रयेऽपि पर्यायण तेषामापत्तेः ।
किञ्च विवरणकारादिमते सानुनासिकककारादीनामपि यमत्वात्तेषां सावर्ण्यप्रसङ्गे त्पन्नयसीत्यादी ककारादिरूपयमानामप्यादेशत्वं प्रसज्येत । यावत्स्थानसाम्ये सावर्ण्यस्वीकारपक्षे तेषां केवलनासिकास्थानत्वमाश्रित्य समाधानेऽपि मुखनासिकोभयस्थानत्वमादाय तत्तद्वर्गीययमापत्तेर्दुष्परिहरत्वात् नासिक्या नासिकास्थाना मुखनासिक्या वा इति वचनान्मुखपदेन तद्वर्गस्थानस्यैवोपादेयत्वात् । वर्णान्तरत्वमतेऽपि स्थानान्तरानुक्त्या स्ववृत्तिसादृश्यप्रतियोगिवर्णसमानस्थानप्रयत्नत्वस्यैव वाच्यत्वात् । तथा च पञ्चमे परे यमोत्पत्तिः इत्यादिकमपि व्याकुले स्यात् ।
ननु तथाऽपि उक्तवचनान्त्रासिकायाः स्थानत्वं सिद्ध्यत्येवेति चेत् सत्यम्, अत्रत्यस्थानपदस्य तदुच्चार्यत्वमात्रपरत्वात् । मुखनासिक्या इति वाक्ये तु मुखावयवकण्ठादीनां प्रमाणान्तरेण स्थानत्वनिर्वाहात् । मुखनासिकावचन इत्यत्र वचनपदस्वारस्यान्मुखनासिकोच्चार्यत्वस्यैव प्रतीतेः । अत एव बाह्यप्रयत्नाभिधानोत्तरं यथा तृतीयाः तथा पञ्चमा आनुनासिक्यवर्जम् आनुनासिक्यं तेषामधिको गुणः इति भाष्यं सङ्गच्छते । अन्यथा बाह्यप्रयत्नसाम्यकथनप्रस्तावे स्थानवैषम्याभिधानस्यानर्हत्वात् । उक्तरीत्या तु आन्तरतम्यमात्रपरीक्षोपयोगित्वेन तदौचित्यात् । न चानुनासिकत्वनिर्मुक्तङकारादीनामनुपलम्भात्कथं गुणत्वमिति वाच्यम् । जलपरमाण्वादीनां तद्गुणत्वानुपपत्तिप्रसङ्गात् । तन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वस्य गुणलक्षणानुपयोगात् । सत्त्वे निविशतेऽपैति इत्यादेरन्यथैव व्याख्यास्यमानत्वात् ।
अपि च अनुनासिकसंज्ञासूत्रे मुखस्य नासिकायाश्च तदुच्चारणे करणत्वं सर्वग्रन्थसिद्धम् । स्थानत्वं च करणप्रतियोगिकसंयोगानुयोगित्वम् । तत्र करणप्रतियोगिकत्वमुपलक्षणं विशेषणं वा ? नाद्यः, जिह्वाग्रादीनामपि स्थानत्वापत्तेः । न चेष्टापत्तिः । तत्साम्यमादाय समानप्रयत्नानां सावण्यपित्तेः । यत्किञ्चित्स्थानसाम्यस्यैव भवन्मतेऽपेक्ष्यत्वात् । नान्त्यः, स्वप्रतियोगिकत्वविशिष्टसंयोगानुयोगित्वस्य स्वस्मिन्ननङ्गीकारात् नासिकायाः स्थानत्वानुपपत्तेः स्थिरत्वात् । इत्यास्तामतिविस्तरः ।
प्रकृतमनुसरामः ऋलृवर्णयोः स्थानभेदादप्राप्तां सवर्णसंज्ञां विधातुं वार्त्तिकमारभ्यते ऋलृ ‘वर्णयोर्मिथः सावर्ण्य वाच्यमिति । अत्र व्याचक्षते आच आचरलौ, तौ च तौ वर्षों चेति विग्रहः, उश्च उल् च ऋलोस्तयोरिति वा । प्रथमान्तेन परिनिष्ठितविभक्त्या वा विग्रह इति सिद्धान्तादिति ।
तत्राद्ये ऋ लृ औ इति स्थिते ऋत्यकः इति प्रकृतिभावः । ऋतो ङि इति लुकारस्य गुणः, तत ऋकारस्य यणादेशः । न चाकृतव्यूहन्यायात्प्रकृतिभावानुपपत्तिः । गुणे सत्यपि स्थानिवद्भावसम्भवान्निमित्तविधाताभावात् । न चैवं यणोऽपि दौर्लभ्यम् । ऋत्यकः इत्यत्र प्लुतप्रगृह्याः इत्यतो ऽचीत्यनुवर्त्य ऋकारूपमचमाश्रित्य यत्कार्य तस्यैव वारणात् । यणादेशस्तु अच्सामान्यमुपजीवतीति तद्व्यावृत्तिविरहात् ।
न च अचः परस्मिन् इत्यनेनाभावोऽप्यतिदिश्यत इति सिद्धान्तात् ऋकारकालीनस्य यणभावस्य गुणेऽप्यतिदेश इति वाच्यम् । न पदान्त इति तनिषेधात् । अन्तर्वर्तिविभक्त्या पूर्वपदस्य सुबन्ततया पदसंज्ञत्वात् । द्वितीये तु ओसि गुणस्य दौर्लभ्यादकारोत्तरमुच्चारणार्थमकारं तन्निमित्तकयणं च स्वीकृत्य योज्यम् । ऋलोरिति वा पाठ इति । अत्रेदं बोध्यम् ऋकाररूपानिमित्तकत्वं न तावदृत्वावच्छिन्ननिमित्तताकत्वम् । सवर्णदीर्घयणोरयादीनां च वारणानुपपत्तेः । तत्र ऋत्वेन निमित्तत्वविरहात् । उपसर्गादृति धातौ इत्यत्रैव प्रकृतिभावस्य कथञ्चित्प्रवृत्त्यापत्त्या धातुग्रहणं पाक्षिकप्रकृतिभावनिवृत्त्यर्थमित्यादिसकलव्याकोपप्रसङ्गात् । नापि ऋकारविश्रान्तनिमित्तताकत्वं यणादेशसाधारण्यात् ।
अथ यस्यां लक्ष्यव्यक्तौ ऋकारपरत्वाभावप्रयुक्तो यत्कार्याभावस्तदेव कार्य प्रकृतिभावेन व्यावर्त्यते इति चेन्न, गुणात्पूर्व प्रकृते यणादेशस्याप्येतादृशत्वात्यवृत्त्यापत्तेः । तद्व्यक्तौ ऋकारपरत्वाभावस्याप्रसिद्ध्या यद्यत्र ऋकारपरत्वं न स्यात्तदा यणादेशो न स्यादित्येवं रूपस्यैव प्रयुक्तत्वस्य वाच्यत्वात् । तस्य चान्यत्र ऋकारपरत्वाभावेऽपि दध्यत्रेत्यादी यणादेशाभावस्यादर्शनादापादकत्वानुपपत्तेः । एवं ब्रह्मऋषिरित्यादौ ‘गुणस्याचि दुर्वारत्वं योज्यम् । एवं च प्रकृते गुणोत्तरम् ऋकारपरत्वव्यतिरेकप्रयुक्तो न यणादेशाभावः, आकारपरत्वेनापि तदुपपत्तेरिति कथञ्चित् आशङ्काऽपि निरवकाशा । आदेशाभावस्थले सवर्णदीर्घव्यावृत्तावपि यथायोगमादेशान्तरस्य दुर्वारत्वप्रसङ्गात् । तस्मादचीत्यनुवृत्तावपि यणादेशव्यावृत्तस्य निवर्त्यतावच्छेदकस्य दुर्वचत्वादुपरञ्जकत्वमात्रं तस्य, न तूपयुक्तत्वमपीति न किञ्चिदेतत् ।
यदप्युक्तम् - प्रकृतिभावाभावपक्षे वार्णादाङ्ग बलीयः इति गुणे कृते यणादेशसौलभ्यमिति, तदपि न । तयोर्युगपत्प्रवृत्तौ समाननिमित्ततायां च तन्यायप्रवृत्तेः कौस्तुभादौ स्पष्टत्वात् । एतेन तथात्वे न किञ्चिन्मानमिति निरस्तम् । व्याश्रयत्वे लक्ष्यानुरोधात्तत्प्रवृत्तिस्वीकारेऽपि प्रकृते लक्ष्यनिश्चयाभावेन औत्सर्गिकी समानाश्रयप्रवृत्तिमाश्रित्य तदप्रवृत्तेरेव स्वीकर्तुमुचितत्वात् । क्वौ लुप्तं क्वौ विधिं प्रति वा न स्थानिवदित्यादिवत् । तस्मात्प्रकृतिभावपक्षे ऋ अलाविति ऋलोरिति च, तदभावे तु राविति रोरिति च रूपं यथायोगं बोध्यमित्यलं बहुना । सावर्ण्यप्रयोजनं तु होतृ लुकार इति स्थिते सवर्णदीघों यथा स्यात्, होत्ऋकारः । उभयान्तरतमस्य लुकारान्तरतमस्य च दीर्घस्थासम्भवादृकारान्तरतमो दीर्घऋकारः ।
अथ अकः सवर्णे इति सूत्रे ऋति ऋ वा लृति लृ वा इति पठ्यते । अकः सवर्णे ऋति परे पूर्वपरयोः स्थाने ऋ इत्ययमादेशो वा स्थात् । ईषत्स्पृष्टो द्विमात्रश्चायम् । मध्ये द्वौ रेफौ तयोरेका मात्रा, उभयतोऽज्भक्तेर्द्वितीया । एवं द्वितीयवचनविधेये लुकारेऽपि बोध्यम् । तत्र मध्ये द्वौ लकाराविति विशेषः । उभयोरपि प्रयत्नभेदादृलृवर्णाभ्यामगृहीतत्वेनाच्वाभावादप्राप्तयोरेव विधानम् ।
तत्र वाशब्दस्य समुच्चयार्थत्वमङ्गीकृत्याप्राप्त एव दीघों विधीयताम्, किं सावण्येंन । न च द्वितीये सवर्णपदस्यानुवृत्तौ तत्संज्ञाया अप्यावश्यकत्वम्, अननुवृत्तौ तु दध्य्लृकार इत्यादावतिप्रसङ्ग इति वाच्यम् । प्रथमवार्त्तिके ऋतीत्यपनीय ऋतः इति पञ्चम्यन्तस्य पाठ्यत्वात् । न च धात्रंश इत्यादावतिप्रसङ्गः । सवर्णे इत्यस्यानुवृत्तेः । द्वितीये तु ऋत इत्यस्यानुवृत्तिः, सवर्ण इति निवृत्तम् । अतः सवर्णसंज्ञाविधानं व्यर्थम् इति चेन्मैवम्, षाष्ठवचनद्वयस्यैव प्रत्याख्यातुमुचितत्वात् । तदारम्भपक्षेऽपि हि तद्विधेययोरीषत्स्पृष्टयोरच्त्वमवश्यमपेक्षणीयम् । अन्यथा विधानमात्रं तयोः स्यान्न तु प्लुतः, तस्याज्मात्रकार्यत्वात् । सति त्वच्त्वे ताभ्यां त्रिमात्रयोरपि सावर्ण्यग्रहणे सति प्लुतसंज्ञायां सत्यां प्लुतसिद्धिः ।
न च विवृतस्थाने आन्तरतम्याद्विवृतावेव दीर्घो स्याताम्, न त्वीषत्स्पृष्टाविति वाच्यम् । रेफद्वययुक्तस्य स्थानिनस्तादृगेवादेशः सुसदृश इत्यस्यापि सम्भवात् विनिगमकाभावेन उभयोः पाक्षिक्यां प्रवृत्तौ विवृतेषत्स्पृष्टयोरिष्टयोः सिद्धेः । न चैवं सावर्ण्यविधानपक्षे ‘लृकारस्थानिकादेशस्यापि रपरत्वप्रसङ्गः । रप्रत्याहार ग्रहणस्य व्याख्येयतया लपरत्वसिद्धेः । न च तथाऽपि नाग्लोपिशास्वृदिताम्, पुषादिद्युताद्यन्दितः इत्यादीनामनुबन्धकार्याणां सङ्करापत्तिः । भिन्त्रानुबन्धनिर्देशसामर्थ्यात् ॥
॥ सिद्धान्तकौमुदी ॥
ताल्वादिस्थानमाभ्यन्तरप्रयत्नश्चेत्येतद्द्वयं यस्य येन तुल्यं तन्मिथः सवर्णसंज्ञं स्यात् । अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः । इचुयशानां तालु । ऋटुरषाणां मूर्धा । ऌतुलसानां दन्ताः । उपूपध्मानीयानामोष्ठौ । ञमङणनानां नासिका च । एदैतोः कण्ठतालु । ओदौतोः कण्ठोष्ठम् । वकारस्य दन्तोष्ठम् ॥ जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम् । नासिकानुस्वारस्य । इति स्थानानि । यत्नो द्विधा - आभ्यन्तरो बाह्यश्च । आद्यश्चतुर्धा - स्पृष्टेषत्स्पृष्टविवृतसंवृतभेदात् । तत्र स्पृष्टं प्रयतनं स्पर्शानाम् । ईषत्स्पृष्टमन्तस्थानाम् । विवृतमूष्मणां स्वराणां च । ह्रस्वस्याऽवर्णस्य प्रयोगे संवृतम् । प्रक्रियादशायां तु विवृतमेव । एतच्च सूत्रकारेण ज्ञापितम् । तथाहि ॥
॥ बालमनोरमा ॥
अथ 'अणुदित्सवर्णस्य चाप्रत्ययः' इति अ इ उ इत्यादिसंज्ञां वक्ष्यन्सवर्णसंज्ञामाह - तुल्यास्य । आस्यं = मुखम्, तत्साम्यस्य सर्ववर्णेष्वविशिष्टत्वादव्यावर्तकत्वादास्यशब्दोऽत्र न मुखमात्रपरः । किन्तु आस्ये मुखे भवमास्यं = ताल्वादिस्थानम् । 'शरीरावयवाद्यत्' इति भवार्थे यत्प्रत्ययः । 'यस्येति च' इति प्रकृत्यन्त्यस्य अकारस्य लोपः । प्रकृष्टो यत्नः प्रयत्नः । आस्यं च प्रयत्नश्च - आस्यप्रयत्नौ, तुल्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य वर्णजालस्य तत्तुल्यास्यप्रयत्नं परस्परं सवर्णसंज्ञकं स्यादिति भावः । तदाह - ताल्वादिस्थानमित्यादिना । मिथ इति । परस्परमित्यर्थः । कस्य किं स्थानमित्याकाङ्क्षायां तद्व्यवस्थापकानि पाणिन्यादिशिक्षावचनान्यर्थतः संगृह्णाति - अकुहेत्यादिना । 'अ' इत्यष्टादश भेदा गृह्यन्ते, 'कु' इतदि कादिपञ्चकात्मकः कवर्गः । न चाणुदित्सूत्रस्येदानीमप्रवृत्तेः कथमत्र 'अ' इत्यष्टादशभेदानां ग्रहणमिति वाच्यम् । लौकिकप्रसिद्धिमाश्रित्यैव एतत्प्रवृत्तेः । एवमग्रेऽपि कथञ्चित्समाधानं बोध्यम् । अश्च कुश्च हश्च विसर्जनीयश्चेति विग्रहः । विसर्जनीयशब्दोऽपि विसर्गपर्यायः । इचुयशेति । इ इत्यष्टादश भेदाः । चु इति चवर्गः । इश्च चुश्च यश्च शश्चेति विग्रहः । तालु = काकुदम् । ऋटुरषेति । ऋ इत्यष्टादश भेदाः । टु इति टवर्गः । आ च टुश्च रश्च षश्चेति विग्रहः । ऋ शब्दस्य आ इति प्रथमैकवचनान्तं धाता इति वत् । लृतुलशेति । लृ इत्यस्य द्वादश भेदाः । तु इति तवर्गः । आ च तुश्च लश्च सश्चेति विग्रहः । लृशब्दस्यापि आ इत्येव प्रथमैकवचनान्तम् । आ अलौ अलः । दन्तशब्देन दन्तमूलप्रदेशो विवक्षितः । अन्यथा भग्नदन्तस्य तदुच्चारणाऽनुपपत्तेः । उपूपेति । उ इत्यष्टादश भेदाः । पु इति पवर्गः उश्च पुश्च उपध्मानीयश्चेति विग्रहः । उपध्मानीयशब्दमनुपदमेव स्वयं व्याख्यास्यति । ञमङणनेति । ञश्च मश्च ङश्च णश्च नश्चेति विग्रहः । चकारेण स्वस्ववर्गीयस्थानसमुच्चयः । एदैतोरिति । एच्च ऐच्च एदैतौ । तपरकरणमसंदेहार्थम् । नतु 'तपरस्तत्कालस्य' इति तत्कालमात्रग्रहणार्थम् । तेन प्लुतयोरपि संग्रहः । कण्ठश्च तालु चेति प्राण्यङ्गत्वात्समाहारद्वन्द्वः, एकवत्त्वं नपुंसकत्वं च । ओदौतोरिति । ओच्च औच्च ओदौतौ । तपरकरणं पूर्ववदसंदेहार्थमेव । कण्ठश्च ओष्टौ चेति प्राण्यङ्गत्वात्समाहारद्वन्द्वः, एकवद्भावो नपुंसकत्वं च । वकारस्येति । दन्ताश्च ओष्ठौ चेति समाहारद्वन्द्वः । एकवत्त्वं नपुंसकत्वं च जिह्वामूलीयस्येति । जिह्वामूलीयशब्दमग्रे व्याख्यास्यति । एवमनुस्वारशब्दमपि । इति स्थानानीति । इति = एवंप्रकारेण वर्णाभिव्यक्तिस्थानानि प्रपञ्चितानीत्यर्थः । ननु किमिह तुल्यास्यसूत्रे यत्किंचित्स्थानसाम्यं विवक्षितम् , उत यावत्स्थानसाम्यम् ? । न तावदाद्यः, तथा सति इकारस्य एकारस्य च तालुस्थानकतया सावर्ण्यापत्तौ 'भवत्येवे'त्यत्र इकारादेकारे परे सवर्णदीर्घापत्तेः । न च एकारस्य वर्णसमाम्नाये पाठसामर्थ्यादिकारेण न सावर्ण्यमिति वाच्यम्, एकारपाठस्य अक् इक् उक् इति प्रत्याहारेषु एकारग्रहणनिवृत्त्यर्थत्वसम्भवात् । किं च वकारलकारयोर्दन्तस्थानसाम्येन सावर्ण्यापत्तौ 'तोर्लि' इत्यत्र लकारेण वकारस्यापि ग्रहणात्तद्वानित्यत्र दकारस्य परसवर्णापत्तिः । 'यवलपरे यवला वा' इत्यत्र लकारग्रहणं तु यथासंख्यार्थं भविष्यति । न द्वितीयः, तथा सति कङयोः कण्ठस्थानसाम्येऽपि ङकारस्य नासिकास्थानाधिक्येन सावर्ण्याभावापत्तौ 'चोः कुः', क्विन्प्रत्ययस्य' इत्यत्र ङकारस्य ग्रहणानापत्त्या प्राङित्यादौ नुमो नकारस्य 'क्विन्प्रत्ययस्य' इति कुत्वेन ङकाराऽनापत्तेः । तस्मात्स्थानसाम्यं दुर्निरूपमिति चेत्, अत्र ब्रूमः - यावत्स्थानसाम्यमेव सावर्ण्यप्रयोजकम् । एवं च इकारस्य एकारस्य च तालुस्थानसाम्येऽपि एकारस्य कण्ठस्थानाधिक्यान्न सावर्ण्यम् । वलयोश्च न सावर्ण्यम् । वकारस्य ओष्ठस्थानाधिक्यात् । एवं च ' तद्वानासाम्' 'यजुष्येकेषाम्' इत्यादिनिर्देशा उपपन्नाः । ङकारस्य नासिका स्थानाधिक्येऽपि ककारेण सावर्ण्यमस्त्येव, आस्यमवस्थानसाम्यस्यैव सावर्ण्यप्रयोजकत्वात्, नासिकायाश्च आस्यानन्तर्गतत्वात् । उक्तं च भाष्ये - किं पुनरास्यं ? लोकिकमोष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकात्' इति । 'काकलको नाम चुबुकस्याधस्तात् ग्रीवायामुन्नतप्रदेशः' इति कैयटः । तस्मादास्यभवयावत्स्थानसाम्यं सावर्ण्यप्रयोजकमिति शब्देन्दुशेखरे विस्तरः । ननु तुल्यास्यसूत्रे प्रयत्नशब्देन प्रशब्दबलादाभ्यन्तरयत्नो विवक्षित इति स्थितम् । तत्राभ्यन्तरत्वविशेषणं किमर्थम्, व्यावर्त्त्याऽभावादित्यत आह - यत्नो द्विधेति । यत्नानामाभ्यन्तरत्वं बाह्यत्वं च वर्णोत्पत्तेः प्रागूर्ध्वभावित्वमिति पाणिन्यादिशिक्षासु स्पष्टम् । आद्य इति । आभ्यन्तयत्न इत्यर्थः । कथं चातुर्विध्यमित्यत आह - स्पृष्टेति । कस्य कः प्रयत्न इत्याकाङ्क्षायां तद्व्यवस्थापकशिक्षावचनानि पठति - तत्रेति । तेषु मध्य इत्यर्थः । प्रयतनमिति । प्रयत्न इत्यर्थः । स्पर्शादिशब्दानग्रे व्याख्यास्यति । ह्रस्वस्यावर्णस्य संवृतमित्यन्वयः । एतावदेव शिक्षावचनम् । नन्वेवं दण्ड - आढकमित्यत्र अकारस्य च विवृतसंवृतप्रयत्नभेदेन सावर्ण्याऽभावात्सवर्णदीर्घो न स्यादित्यत आह - प्रयोग इति । शास्त्रीयप्रक्रियाभिः परिनिष्ठितानां रामः कृष्ण इत्यादिशब्दानां प्रयोगे क्रियमाण एव ह्रस्वस्याऽवर्णस्य संवृतत्वमित्यर्थः । प्रक्रियेति । शास्त्रीयकार्यप्रवृत्तिसमये तु ह्रस्वस्याप्यवर्णस्य विवृतत्वमेवेत्यर्थः । शिक्षावचनसिद्धं स्वाभाविकं ह्रस्वावर्णस्य संवृतत्वं प्रच्याव्य शास्त्रमूलभूते वर्णसमाम्नाये तस्य विवृतत्वेनैवोपदिष्टतया कृत्स्नशास्त्रीयप्रक्रियासमये ह्रस्वस्याप्यवर्णस्य विवृतत्वेन दण्डाठतमिच्यादौ सवर्णदीर्घादिकार्यं निर्बाधकमिति अइउणिति सूत्रभाष्ये स्पष्टम् । एवंच 'ह्रस्वस्याऽवर्णस्य संवृत'मिति शिक्षावचनं परिशेषात्परिनिष्ठतदशायामेव पर्यवस्यतीति न तदानर्थक्यमिति भावः । अयं च शिक्षावचनसङ्कोचः सूत्रकारस्यापि संमत इत्याह - एतच्चेति तदेवोपपादयितुं प्रतिजानीते - तथा हीति । यथा एतज्ज्ञापितं भवति तथा स्पष्टमुपपाद्यत इत्यर्थः ॥
॥ तत्त्वबोधिनी ॥
तुल्यास्य । आस्ये भवमास्यं 'शरीरावयवाद्यत्' इत्यभिप्रेत्याह - ताल्वादीति । आभ्यन्तरेति । एतच्च प्रशब्दबलाल्लभ्यते । ओष्ठात्प्रभृति प्राककाकलकादास्यम् । तुल्यास्यं किम्?, तर्प्ता । अत्र पकारस्य तकारे परे 'झरो झरि' इति लोपो मा भूत् । प्रयत्नग्रहणं किम्, वाक्श्चोतति । अत्र शस्य लोपो न । ञमङणनानामिति । नासिका चेति । चकारेण स्ववर्गानुकूलं ताल्वादि समुच्चीयते । एदैतोरित्यादौ तपरत्वमसंदेहार्थं, न तत्कालग्रहणार्थम् । तेन प्लुतस्यापि संग्रहः । चतुर्धेति । निष्कर्षपक्षे तु पञ्चधा, ऊष्माणामीषद्विवृतप्रयत्नाभ्युपगमात् । स्पृष्टेषत्स्पृष्टेति । एतेषामाभ्यन्तरत्वं, वर्णोत्पत्तिप्राग्भावित्वात् । तथाहि - नाभिप्रदेशात्प्रयत्नप्रेरितो वायुः प्राणो नाम ऊध्र्वमाक्रामन्नुरःप्रभृतीनि स्थानान्याहन्ति, ततो वर्णस्य तदभिव्यञ्जकध्वनेर्षा उत्पत्तिः । तत्रोत्पत्ते प्राग्यदा जिह्वाग्रोपाग्रमध्यमूलानि तत्तद्वर्णोत्पत्तिस्थानं ताल्वादि सम्यक् स्पृशन्ति तदा स्पृष्टता, ईषद्यदा स्पृशन्ति तदा ईषत्स्पृष्टता, समीपावस्थानमात्रे संवृतता, दूरत्वे विवृतता । अत एव इचुयशानां तालव्यत्वाऽविशेषेऽपि तालुस्थानेन सह जिह्वाग्रादीनां चवर्गोच्चारणे कर्तव्ये सम्यक् स्पर्शः, यकारे ईषत्सपर्शः , शकारेकारयोस्तु दूराऽवस्थितिरित्याद्यनुभवं, शिक्षाकारोकिंत चानुसृत्य विवेचनीयम् । विवारसंवारादयस्तु वर्णोत्पत्तेः पश्चान्मूध्न प्रतिहते निवृत्ते प्राणाख्ये वायावुत्पद्यन्त इति बाह्रा इत्युच्यन्ते । गलबलिस्य संकोचात्संवारः, तस्यैव विकासाद्विवारः । एतौ च संवृतविवृतरूपाभ्यामाभ्यन्तराभ्यां भिन्नावेव । तयोः समीपदूरावस्थानात्मकत्वादित्यवधेयम् ।
॥ बृहच्छब्देन्दुशेखरः ॥
कौमुदीमूलम् - ताल्वादिस्थानमाभ्यन्तरप्रयत्नश्चेत्येतद्द्वयं यस्य येन तुल्यं तन्मिथः सवर्णसंज्ञं स्यात् । अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः । इचुयशानां तालु । ऋटुरषाणां मूर्धा ।ऌतुलसानां दन्ताः । उपूपध्मानीयानामोष्ठौ । ञमङणनानां नासिका च । एदैतोः कण्ठतालु । ओदौतोः कण्ठोष्ठम् । वकारस्य दन्तोष्ठम् ॥ जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम् । नासिकानुस्वारस्य । इति स्थानानि । यत्नो द्विधा - आभ्यन्तरो बाह्यश्च । आद्यश्चतुर्धा - स्पृष्टेषत्स्पृष्टविवृतसंवृतभेदात् । तत्र स्पृष्टं प्रयतनं स्पर्शानाम् । ईषत्स्पृष्टमन्तस्थानाम् । विवृतमूष्मणां स्वराणां च । ह्रस्वस्याऽवर्णस्य प्रयोगे संवृतम् । प्रक्रियादशायां तु विवृतमेव । एतच्च सूत्रकारेण ज्ञापितम् । तथाहि ॥
तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् । तुल्यावास्यप्रयत्नौ यस्येत्यर्थः । आस्ये भवमास्यं, व्याख्यानात् । तच्च - वर्णोपयोगित्वात्स्थानमेव, प्रयत्नस्य पृथगुपादानात् । प्रकृष्टो यत्नः - आभ्यन्तरः । तस्य वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राग्भावित्वरूपप्रकर्षत्वात् । जनकत्वं षष्ठ्यर्थः । तत्तत्कार्यगतभेदं स्थानेष्वारोप्य भेदघटिततुल्यत्वस्य निर्वाहः । वस्तुतः सादृश्यं न भेदघटितम् इति भाष्यसम्मतमिति न कश्चिद्दोषः । स्पष्टञ्चेदं भाष्ये । तदाह - ताल्वादीति । शिक्षायाङ्कण्ठादीनाङ्कण्ठत्वादिनैव स्थानतोक्त्या तद्रूपेणैवाऽऽस्यशब्देन ग्रहणमिति तद्भागभेदमादाय नोदात्तादिषु सावर्ण्यभङ्ग इति बोद्ध्यम् । यस्यैतद्द्वयं येन यदीयेनैतद्द्वयेन तुल्यमित्यर्थः ।
यजुष्येकेषाम् इति निर्देशाद्यावदास्यभवतुल्यत्वं ग्राह्यम् । अत एवैचो: सावर्ण्यमाशङ्क्यनैतौ तुल्यस्थानौ इति भाष्ये समाहितम् । अत एव वलयोर्न सावर्ण्यम् । तेन तद्वानासाम् इत्यादौ तोर्लि ८.४.६० इति न । अत एव प्रयत्नशब्देन यत्नमात्रग्रहणम् इति पक्षे यत्किञ्चित्प्रयत्नभेदे यत्किञ्चित्प्रयत्नैक्यमादाय सवर्णसञ्ज्ञेत्यर्थो झरो झरि सवर्णे ८.४.६५ इति सवर्णग्रहणेन ज्ञापकेन साधितो भाष्ये । तेन स्थानांशे यावत्स्थानसाम्ये इत्येव स्वारसिकोऽर्थ इति प्रतीयते ।
न च यावदास्यभवतुल्यत्वविवक्षणे प्रयत्नग्रहणं व्यर्थम्, प्रयत्नस्याप्यास्यभवत्वादिति वाच्यं, ह्रस्वदीर्घयोः सावर्ण्यानापत्तेः, तयोर्जनकानामास्यभवानां वायुसंयोगानामतुल्यत्वात् । तस्मादास्यभवानाङ्कण्ठादीनामेव ग्रहणमिति बोधनाय तत्सार्थक्यात् ।
आस्येति किम् ? तर्प्ता । झरो झरि सवर्णे ८.४.६५ इति लोपो मा भूत् । प्रयत्नेति किम् ? वाक्श्चोतति । प्रेति किम् ? शचयोः श्वासाघोषविवाराख्यबाह्यप्रयत्नसाम्येन तत्रैव दोषात् ।
कस्य किं स्थानमित्याशङ्कायामाह- अकुहेति । यद्यपि सर्ववर्णोच्चारणे कण्ठव्यापार आवश्यकस्तथापि चकाराद्युच्चारणे ताल्वादिव्यापारोऽपि तथा, अकारादीनामुच्चारणे तु नेति भावः कचयोस्तु न सावर्ण्यम्, यावत्स्थानसाम्याभावात्, भिन्नस्थानकथनवैयर्थ्यापत्तेश्च । अत्र कण्ठपदं कण्ठस्थानतत्समीपजिह्वामूलस्थानोभयपरं, तेन कण्ठ्यावहौ, जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तः इति शिक्षया न विरोधः । जिह्वामूलीयपदस्य च- वर्णविशेषे रूढिरिति न व्यवहारातिप्रसङ्गः । अत एवायोगवाहेषु जिह्वामूलीयगणनं भाष्ये ।
तत्तद्वर्णोत्पत्तेः प्राक्तत्तत्स्थानादौ जिह्वास्पर्शाद्यनुभवेन तत्तद्वर्णानां तत्तत् स्थानत्वनिर्णयेऽप्यकुहेत्यादिकथनं साधारणधर्मबोधनायानुवादकं, न त्वेतदेव कण्ठादिस्थानविधायकमिति भ्रमितव्यम् । विसर्जनीयपदेनात्र साहचर्यादकाराश्रयस्य ग्रहणम् । अत एव अयोगवाहा विज्ञेया आश्रयस्थानभागिनः इति शिक्षया न विरोध: । दन्ता इति । दन्तसंयुक्तदेशा इत्यर्थः । अतो भग्नदन्तस्याप्युच्चारणं भवत्येव । उश्च पश्च मायेते अनेन, तत्र भव इति योगेनोपध्मानीयस्यौष्ठ्य त्वमित्याह - उपपेति । रूढत्वाच्च न व्यवहारातिप्रसङ्गः । नासिका चेति । चेन स्वस्ववर्गानुकूलं ताल्वादि गृह्यते । अत एवैषां प्रातिशाख्ये नासिकायां भव इत्यर्थकनासिक्यशब्देन व्यवहारः ।
यत्तु - अनुस्वारयमानां च नासिकास्थानमिष्यते । (पा.शि. २२) इति शिक्षोक्तेरेषां नासिकाकरणम् । किञ्च - स्थानत्वे कङयो: सावर्ण्यानापत्तिः, यावत्स्थानैक्याभावात् । यत्किञ्चित्स्थानैक्येन तत्त्वे तु - ञमामपि परस्परं सावर्ण्यापत्तिरिति, तन्न । कण्ठादीनामपि करणत्वस्यैव अस्यन्त्यनेन वर्णान् इति भाष्यात्प्रतीतेः । स्थानत्वव्यवहारस्तु वर्णाभिव्यक्तिजनकताल्वादौ वर्णजनकवायुसंयोगाधारे वर्णाधारत्वाऽऽरोपेण तत्तत्स्थानजिह्वाग्रादिसम्बन्धेन वर्णोत्पत्त्या जिह्वाग्रादौ, तत्सम्बन्धजनकप्रयत्नविशेषे स्पृष्टतादौ च करणत्वव्यवहारः । वर्णाभिव्यक्त्यनन्तरभावी सावर्ण्यानुपयुक्त आन्तरतम्यपरीक्षोपयुक्तश्च कण्ठविवरादिनिष्ठविकासादेरास्यबहिर्देशावच्छिन्नकार्यस्य जनको यत्नो गुणशब्देनोच्यते । अकारादिनिष्ठानुनासिक्यस्य भेदकत्वाद्गुणस्येत्यादौ गुणत्वेन व्यवहारस्तु कण्ठाद्यवच्छिन्नवायुसंयोगेनोत्पन्नेषु नासावच्छिन्नवायुसंयोगेन तद्रूपधर्मोत्पत्त्या । एवञ्च नासिकायास्तत्र गुणजनकत्वादनुनासिकाकारादीनां नासिकास्थानं नोक्तं मूले ।
एकोऽयमात्मोदकन्नाम गुणभेदादन्यत्वं तस्य भवति, अन्यदिदं शीतमन्यदिदमुष्णम् इति दृष्टान्तपरभाष्येण तथैव प्रतीतेः । आत्माऽत्र द्रव्यम् । उदात्तत्वादीनां गुणत्वव्यवहारस्तु सावर्ण्यानुपयुक्तत्वाऽऽन्तरतम्यपरीक्षोपयोगित्वरूपसादृश्येनेति बोद्ध्यम् । ङादीनान्तु तद्गुणरहितस्वरूपानुपलम्भेन उभयावच्छेदेन वायुसंयोगोत्तरमेव स्वरूपोत्पत्त्या विनिगमनाविरहेणोभयोः स्थानत्वम् । अनुस्वारयमानाञ्चे इति शिक्षायां चेन ङादीनामपि सङ्ग्रह इति युक्तम् । अत एव कण्ठ्योऽकार इत्याद्युक्त्वा नासिक्यान्नासिक्ययमानुस्वारानिति स्थानान् इत्युक्तं प्रातिशाख्ये । नासिक्या:- ङञणनमा इति तद्व्याख्यातारः ।
कङयो: सावर्ण्यन्तु भवत्येव । आस्ये तुल्यदेशप्रयत्नम् इति वार्तिके - किमास्योपादाने प्रयोजनम् इति प्रश्ने प्रयत्नविशेषणमास्योपादानम् इत्युक्त्वा- तद्व्यावर्त्यत्वेन बाह्यप्रयत्नान् प्रदर्श्य - यथा तृतीयास्तथा पञ्चमा आनुनासिक्यमेषामधिको गुण इति भाष्येण तस्य बाह्यप्रयत्नत्वोक्त्याऽत्र सूत्रे नासिकाया आस्यशब्देन, तत्रत्यप्रयत्नस्य च प्रयत्नशब्देनाग्रहणबोधनात् । नासिका आस्यबाह्या इति वदतां मते तद्ग्रहणाभावाच्च । अत एव बाह्यप्रयत्नानुपक्रम्य - अमोऽनुनासिका न ह्रौ नादिनो हझषः स्मृताः । ईषन्नादा यणश्चैव श्वासिनस्तु खफादयः ॥ ईषच्छ्वासांश्चरो विद्यात् … (पा.शि. ३९, ४०) इत्युक्तं शिक्षायाम् । नादेति संवारघोषयोरुपलक्षणं श्वासेति विवाराघोषयोः । ह्रावित्युपलक्षणम् - ऐच: सर्वस्य प्लुतलृकारस्य च अनुनासिकस्यादर्शनादित्यलम् ।
एदैतोरित्यादौ लोकानुभवसिद्धार्थानुवादके तपरशास्त्राप्रवृत्त्या प्लुतानामपि तत्स्थानत्वं बोध्यम् । तथा च पाणिनीयशिक्षा - कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू । स्युर्मूर्धन्या ऋटुरषा दन्त्या लृतुलसाः स्मृताः ॥ जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तो दन्त्योष्ठ्यो वः स्मृतो बुधैः । ए ऐ तु कण्ठ्यातालव्यावो औ कण्ठोष्ठजौ स्मृतौ ॥ (पा.शि. १८), अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलञ्च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च ॥ (पा.शि. १३), हकारं पञ्चमैर्युक्तमन्तः स्थाभिश्च संयुतम् । उरस्यं तं विजानीयात्कण्ठ्यमाहुरसंयुतम् ॥ (पा.शि. १६) इति ।
यत्तु - दन्तोष्ठादि, समुदितं स्थानम् इति तन्न । शिक्षायां दन्त्योष्ठ्यः कण्ठ्यतालव्यौइत्यादौ तत्र भव ४.३.५३ इत्यधिकारविहितयतः प्रत्येकमनुत्पत्त्यापत्तेः । दन्तोष्ठ्यम् इत्यादि त्वसङ्गतमेव, स्वाङ्गसमुदायस्य स्वाङ्गत्वाभाववच्छरीरावयवसमुदायस्य शरीरावयवत्वाभावात् । एतेन - दन्तोष्ठरूपमतिरिक्तं स्थानम् इत्यपास्तम् । अष्टौ स्थानानि इति प्रतिज्ञाविरोधाच्चेति दिक् ।
सूत्रे प्रशब्देन विलक्षणार्थबोधेऽपि लोके यत्नप्रयत्नयोः पर्यायतेति ध्वनयन्नाह - प्रयत्नो द्विधेति । क्वचिद्यत्न इत्येव पाठः । चतुर्धेति । यत्तु - स्वराणामूष्मणाञ्चैव विवृतं करणं स्मृतम् । तेभ्योऽपिविवृतावेङौ ताभ्यामैचौ तथैव च ॥ (पा.शि.२१) इति शिक्षावाक्याद्विवृततरविवृततमयोः प्रतीत्या नाज्झलौ १.१.१० इति सूत्रभाष्यादूष्मणामीषद्विवृतत्वस्य च प्रतीत्या चतुर्धेत्यसङ्गतमिति, तन्न । नाज्झलौ १.१.१० इति सूत्रेण विवृतत्वव्याप्यानामेषां सवर्णसञ्ज्ञानुपयुक्तत्वबोधनमित्याशयात् । भाष्यमते तु सन्तु सप्त प्रयत्नाः । एवञ्चैदैतोरोदौतोश्च न सावर्ण्यप्रसक्तिः, प्रयत्नभेदादिति योद्ध्यम् । नाज्झलौ १.१.१० इति सूत्रमपि प्रयत्नभेदप्राप्तसावर्ण्याभावानुवादकं सत्तस्यैव बोधकम् । अत एव भाष्ये तन्न वक्तव्यमिति नोक्तम् ।
स्पृष्टादीनामाभ्यन्तरत्वं त्वोष्ठप्रभृतिकाकलकपर्यन्तरूपास्यान्तर्गततत्तत्स्थानेषु जिह्वाग्रादीनां स्पर्शेषत्स्पर्शदूरावस्थानसमीपावस्थानरूपाभ्यन्तरकार्यकारित्वाद्वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राग्भावित्वाच्च । तत्र कस्यचिदुच्चारणे सम्यक्स्पर्शः कस्यचिदीषदिति शिक्षाकारोक्तिमनुभवञ्चानुसृत्य विवेक्तव्यम् । प्रयतनम् इति नपुंसके भावे ल्युट् । प्रयत्नम् इत्यपपाठः, नङन्तस्य पुंस्त्वात् । तथा च शिक्षा - स्वराणामृष्मणाञ्च इत्याद्यनन्तरम् - अचोऽस्पृष्टा यणस्त्वीषन्नेमस्पृष्टाः शलः स्मृताः । शेषाः स्पृष्टा हलः प्रोक्ताः (पा.शि. ३८) इति ।
अचोऽस्पृष्टाः - स्पर्शाभावरूपविवृतत्ववन्तः 'यणस्त्वीषदि' त्यनेनतेषामीषत्स्पृष्टत्वमीषद्विवृतत्वञ्च बोधितम् । नेम इत्यर्धे । तेन शलामीषद्विवृतत्वं यणपेक्षयाऽधिकविवृतत्वञ्चेति बोद्ध्यम् । अत्र शिक्षोक्तव्याप्यधर्मवतां व्यापकधर्ममादाय न सावर्ण्यमिति यणां चवर्गादिभिर्न सावर्ण्यम् । तेनाञ्चित इत्यादौ न यादिः परसवर्णः ।
विवृतमेवेति । प्रक्रियादशायां विवृतत्वम्प्रतिज्ञेयमित्यर्थः । तेन दण्डाढकादो दीर्घसिद्धि । अन्यथा संवृतस्य ह्रस्वाकारस्य विवृतेन दीर्घेण सावर्ण्याभावात्स न स्यादिति भावः दीर्घाकारस्य विवृततरत्वन्तु पाणिनिशिक्षायामनुक्तत्वान्नैतच्छा स्त्रप्रक्रियोपयोगीति दिक् । तस्य प्रयोगे संवृतत्वे मानमाह - अ अ ८.४.६८ ।
१.१.९
सूत्राणि:
॥ तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ॥
॥ व्याख्या: ॥॥ डॉ. योगेश्वरस्वामी - सरधारधाम ॥
सवर्णसञ्ज्ञाविधायकमिदं सूत्रम् । ‘तुल्यास्यप्रयत्नम्’ इति उद्देश्यपदम्, ‘सवर्णम्’ इति विधेयपदम् । अत्र पदव्याख्यानं पूर्वं विचारणीयम् । तोल्यतेऽनया तुला = उन्मानम् । तुल उन्माने इत्यस्माद्धातोः “तुल्यार्थैरतुलोपमाभ्यां तृतीयाऽन्यतरस्याम्” इति सूत्रे ‘तुला’ इति निर्देशाद् “षिद्भिदादिभ्योऽङ्” इति भिदादिकल्पनात् निपाताद्वाङि निपातनादेव चुरादिणिचोऽनित्यत्वात् गुणाभावाद्वा ‘तुला’ इति तुलाशब्दात् तुलया सम्मितम् इत्यर्थे “नौवयोधर्मविषमूलमूलसीतातुलाभ्यस्तार्यतुल्यप्राप्यवध्यानाम्यसमसमितसम्मितेषु” इति सूत्रे ‘सञ्ज्ञायाम्’ इति पदमनुवर्त्त्य यत्प्रत्यये तुल्यपदं साध्यते, तथापि रूढ्या सदृशपर्यायोऽयं शब्दः रथन्तरादिवत् । अत एव पथोऽनपेतः पथ्य इति शब्दः “नौवयोधर्मविषमूलमूलसीतातुलाभ्यस्तार्यतुल्यप्राप्यवध्यानाम्यसमसमितसम्मितेषु ” इत्यनेनैव यति शास्त्रीयात् पथः = मार्गाद् अनपेतमेव पथ्यमित्युच्यते, न तु ग्रामादिमार्ग गच्छन् चौरोऽपि पथ्यः ।
आङ्पूर्वात् ‘स्यन्दू प्रस्रवणे’ इति धातोः आस्यन्दते = अन्नादिकं प्राप्य द्रवीभवतीत्यर्थे ‘अन्येभ्योऽपि दृश्यते’ इति वार्त्तिकेन कर्तरि ‘ड’ प्रत्यये, अथवान्नेन द्रवीक्रियते इत्यन्तर्भावितण्यर्थात् स्यन्दधातोः परिखेत्यत्रेव कर्मणि ‘ड’ प्रत्यये, अस्यन्ति = प्रकाशन्ते वर्णा अनेनेत्यर्थे, अस्यते ग्रासोऽस्मिन्नित्यर्थे वा ‘असु क्षेपणे’ इत्यस्माद्धातोः “ऋहलोर्ण्यत्” इति सूत्रेण बाहुलकात् करणेऽधिकरणे वा ण्यति ‘आस्यम्’ इति निष्पद्यते । तदुक्तं भाष्ये अस्यन्ति अनेन वर्णानिति आस्यम् । ततश्च मुखवाचकात् आस्यशब्दात् आस्ये भवमिति विग्रहे “तत्र भवः” इत्यधिकारे “दिगादिभ्यो यत्” इत्यस्माद् सूत्राद् यत्प्रत्ययोऽनुवृतौ “शरीरावयवाच्च” इति सूत्रेण यत्प्रत्यये भसञ्ज्ञायां “यस्येति च” इति सूत्रेण अकारलोपे “हलो यमां यमि लोपः” इति सूत्रेण यकारलोपे च कृते निष्पन्नोऽयमास्यशब्द आस्यान्तर्गतताल्वादिस्थानवाची । यदि तु तद्धितान्तमास्यपदं न स्यात्, तर्हि ओष्ठदारभ्य ग्रीवायामुन्नतप्रदेशपर्य्यन्तं लोके मुखमिति प्रसिद्धः स्वार्थ आस्यपदेन गृहीतः स्यात् । तच्च सर्वेषामेव वर्णानामुच्चारणे मुखसाहाय्यस्य समानमिति न तेन कस्यचिद् व्यावृत्तिः । अतस्तादृगास्यपदोपदानमनर्थकं स्यात् । यद्यपि प्रयत्नविशेषणार्थमास्यपदोपदानम् । आस्ये प्रयत्ना इति । तथा व्याख्यानेन बाह्याप्रयत्ना व्यावृत्ता भवन्तीति वक्तुं शक्यते, तथापि प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्न इत्येवंरूपेण प्रयत्नपदं व्याख्याय तेनैव बाह्यप्रयत्नानां व्यावृत्तौ सिद्धायां तदर्थमास्यपदोपादानस्य चारितार्थ्यं न सम्भवति ।
ननु नासिकास्थानञङादिनिवृत्त्यर्थमास्योपादानं स्यात् । नासिकाऽपि न आस्यात्बाह्या वर्णोत्पत्तिनिमित्तम् किन्तु आस्यान्तर्गतविततचर्मरेखैव ।
प्रपूर्वाद् ‘यती प्रयत्ने’ इत्यस्माद्धातोः यतनमित्यर्थे “यजयाचयतविच्छप्रच्छरक्षो नङ्” इति सूत्रेण भावे नङि ‘नङन्तः’ इत्यनेन पुंस्त्वम् - प्रयत्नः । तदुक्तं भाष्ये ‘प्रपूर्वकाद्यतिर्भावसाधनो नङ्प्रत्ययः’ । यत्न इत्येव वक्तव्ये सूत्रे प्रग्रहणात् प्रकृष्टो यत्नः - प्रयत्नः इत्यर्थेन वर्णाभिव्यक्त्यव्यवहित - प्राक्कालभवत्वरूपप्रकर्षस्य आभ्यन्तरे एव सत्त्वात्, तस्यैवात्र ग्राह्यः । ‘सन्ति ह्यास्याद्बाह्याः प्रयत्नास्ते हापिता भवन्ति’ इति तुल्यास्यसूत्रभाष्याच्चात्र सूत्रे आभ्यन्तरप्रयत्नस्यैव ग्रहणं बोध्यम् । वर्णाभिव्यक्तिविषयेऽभिव्यक्तेः पूर्वमारभ्यमाणाः स्पृष्टादयः प्रयत्ना उत्पद्यन्ते । शब्दप्रयोगेच्छायां सत्यां तादृशेच्छावतः पुंसो मनो जाठराग्निं ताडयति । ताडितो जाठराग्निर्नाभिप्रदेशस्थं वायुं प्रेरयति, वायुर्वेगान्मूर्द्धानं गच्छति, ऊर्द्ध्वं गत्वा ततः प्रतिनिवृत्य वायुः यत्नविशेषसहायेन तत्तत्स्थानेषु जिह्वाग्रादिस्पर्शपूर्वकं तत्तत्स्थानान्याहत्य वर्णानभिव्यञ्जयति = आविर्भावयति, न तु जनयति, वैयाकरणमते वर्णानां नित्यत्वात्, स्फोटरूपत्वात् । यद्वा पूर्वोक्तो वायुर्ध्वनिं जनयति, ध्वनिश्च स्वकीयरूपेण कत्वादिना वर्णान् दीपो घटादीनिव प्रकाशयति । ततो यत्नविशेषसहायेन परावृत्तिसमये गलविवरादीनां विकासादीन् करोति । तयोर्मध्ये ये तत्तत्स्थानाभिघातका यत्नास्ते आस्यान्तर्गतत्वात् ‘आभ्यन्तराः’ इत्युच्यते । तथा च नाभिप्रदेशान्मुखस्थानपर्यन्तं वर्णाविभावात्प्राक्तदनन्तरश्च यो हि वायुव्यापारः स एव यत्नशब्देनोच्यते । प्रकृष्टो यत्न इत्येवं विवक्षणेन यत्ने प्रकर्षबोधनार्थं प्रशब्दोपादानम् । यत्ने च प्रकृष्टत्वं वर्णोत्पत्तेरव्यवहिते प्राक्काले = व्यवधानरहितपूर्वकाले, एतादृशः प्रकर्षः आभ्यन्तरे प्रयत्ने एव । अत एव प्रारम्भो यत्नस्येति व्याख्याने गृहीता भवन्ति । गलविवरादिविकासादिकराश्च आस्यबहिर्भूतदेशे कार्यकारित्वात् बाह्या इति व्यवह्रियन्ते । तदुक्तं शिक्षायाम् -
आत्मबुद्ध्या समेत्यार्थान्मनो युङ्क्ते विवक्षया ।
मनः कायाग्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतम् ।।
सोदीर्णो मूर्ध्न्यभिहतो वक्त्रमापद्य मारुतः ।
वर्णाञ्जनयते तेषां विभागः पञ्चधा स्मृतः ।।
एवञ्च प्रशब्दबलादेवाभ्यन्तरप्रयत्नेऽपि लब्धे तेषां साम्यस्यैव सवर्णसञ्ज्ञाप्रयोजनत्वेन बाह्यप्रयत्नानां व्यावृत्तिः सुतरां सिद्ध्यति । अतश्च भिन्नस्थानानां प्रयत्नैक्येऽपि सवर्णसञ्ज्ञा न स्यादिति तद्धितान्तमेवास्यं ग्राह्यम् ।
यावदास्यभवतुल्यत्वविवक्षणे प्रयत्नस्याप्यास्यभवत्वात् प्रयत्नग्रहणवैयर्थ्यं तु न वाच्यम् । तथा सति ह्रस्वदीर्घयोः सवर्णसञ्ज्ञा न स्यात्, ह्रस्वदीर्घजनकास्यभवानां वायुसंयोगानामतुल्यत्वात् । तस्मादास्यान्तर्गतानां कण्ठादीनामेव तद्धितान्तास्यपदेन ग्रहणमिति बोधनाय प्रयत्नग्रहणं सफलम् । स्पृष्टतादिप्रयत्नानामास्यान्तर्भवत्वेऽपि न आस्यपदेन ग्रहणम्, तस्य पृथगुपादानात् । अत एव पृथक् प्रयत्नपदोच्चारणसामर्थ्यात् द्वयोस्तुल्यत्वे एव सवर्णसञ्ज्ञा भवति ।
नन्वेवमपि आस्यभवार्थबोधकेन आस्यशब्देन कण्ठताल्वादिस्थानानां यथा ग्रहणं कण्ठताल्वादिस्थानविशेषाणाम् ऊर्ध्वाधोमध्यभागानां ग्रहणेन तत्तत्भागभेदेन उच्चारितानाम् उदात्तानुदात्तादीनां वर्णानां तुल्यस्थानत्वाभावात् परस्परं सवर्णसञ्ज्ञा न प्राप्नोति ? ।
‘कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू’ इति शिक्षावचने कण्ठताल्वादीनां कण्ठत्वेन तालुत्वेनैव च स्थानिता प्रदर्शिता अतोऽन्तरङ्गत्वाद् उपस्थितेन कण्ठत्वादिनैव स्थानिनः साम्यं विवक्षितमिति ऊर्ध्वादिभागभेदेनोदात्तादीनामकारादीनां तुल्यास्यत्वाभावेन परस्परं सवर्णसञ्ज्ञायामनापत्तिः दूरं पराहता ।
ननु कवर्गादिवर्णजनकस्य स्थानस्य यत्नस्याभ्यन्तरस्यैक्येऽपि कथं कत्वखत्वादिकृतः यत्नेषु भेदो दुर्वच इति चेन्न, प्रत्येकवर्णजनकस्य वायुसंयोगस्य जिह्वाग्रादिस्पर्शादेश्च सूक्ष्मभेदस्यैव धर्मभेदप्रयोजकत्वस्य वक्तुं शक्यत्वात्, कार्य्यभेदेन कारणभेदानुमानात् । मात्रकालिकत्वादिरूपह्रस्वत्वादिकमपि नाभिप्रदेशस्थाल्पत्वमहत्त्वकृतमेव । तत्तद्वर्णानां स्पर्शेषत्स्पर्शविवृतत्वसंवृतत्वेष्वपि सूक्ष्मभेदाद् बाह्यप्रयत्नकृतभेदाच्च समानस्थानप्रयत्नानामपि वर्णानां परस्परं भेदः ।
तुल्यास्यसूत्रे लक्ष्य सम्भावितानां सर्वेषां स्थानानां साम्यम् ? अथवा यस्य कस्यचिदेकस्यापि स्थानस्य साम्यं विवक्षितम् ? इति जिज्ञासायामाह श्रीनागेशभट्टः शेखरे - “यजुष्येकेषाम्” इत्यत्र यजुषि एकेषामिति सन्धिरहितायां दशायां प्राप्तस्य यणादेशस्य दध्यत्रेत्यादौ चारितार्थ्यात् तं बाधित्वा “अकः सवर्णे दीर्घः” इति सूत्रेण दीर्घः स्यात्, इकारस्य तालुस्थानजन्यत्वम्, एकारस्य च कण्ठतालूभयस्थानजन्यत्वेऽपि तालुस्थानजन्यत्वरूपेण साम्यमादाय परस्परं सवर्णसञ्ज्ञायां दीर्घः स्यात् । तथा च सूत्रे कृतयणो निर्देशोऽनुपपन्नः स्यात् । अतो यावदास्यभवानां तुल्यत्वं यावतां स्थानानां साम्यं विवक्षितम् । तथा च एकारस्य कण्ठस्थानमधिकमिति हेतोः इकारेण सह यावत्स्थानसाम्याभावात् सवर्णसञ्ज्ञाया अप्राप्त्या न दीर्घस्य प्रसङ्गः । तस्मादेतन्निर्देशात् यावत्स्थानसाम्यं गृह्यते ।
यावत्स्थानसाम्यस्य विवक्षणादेव, ‘नैतौ तुल्यस्थानौ’ इति भाष्यस्य सङ्गतिः, वकारस्य ओष्ठस्थानस्याधिक्यात् दन्तमात्रस्थानिकलकारेण सह सवर्णसञ्ज्ञा न । तथा च ‘तद्वानासाम्’ इत्यादिस्थले “तोर्लि” इति सूत्रेण परसवर्णो न । अत एव च भाष्यकृता प्रयत्नशब्देन आभ्यन्तस्य बाह्यस्य चोभयविधस्य ग्रहणे यत्किञ्चित्प्रयत्नभेदे सति यत्किञ्चित्प्रयत्नैक्ये सवर्णसञ्ज्ञा इत्यस्मिन्नर्थे “झरो झरि सवर्णे” इति सूत्रस्थं सवर्णग्रहणं ज्ञापकमित्युक्तम् । तथा हि यावत्प्रयत्नसाम्ये एव सवर्णसञ्ज्ञायां सूत्रे सवर्णग्रहणे कृतेऽपि ‘शिण्ढि’ इत्यत्र डकारढकारयोः यावत्प्रयत्नसाम्याभावेन लोपाप्राप्त्या ‘झरो झरि’ इत्येव सूत्रं लाघवात् कर्तव्यम् । यथासङ्ख्यसूत्रानुरोधेन ‘झर्’ - प्रत्याहारघटकवर्णस्य तत्समानजातीये एव परस्मिन् झरि सति लोपस्य सिद्ध्या व्यावर्त्त्यस्य अधिकसङ्ग्रहस्य चाभावेन सवर्णग्रहणस्य वैयर्थ्यम् । सवर्णग्रहणं विभिन्नरूपेणावगम्यमानेऽपि झरि लोपरूपाय फलाय, तत्तु प्रयत्नभेदात् वक्तुं न शक्यते । ततो ज्ञायते - यावत्प्रयत्नसाम्यं न विवक्षितम् । यत्किञ्चित्प्रयत्नैक्येऽपि सवर्णसञ्ज्ञायां ‘शिण्ढि’ इत्यत्र ढकारे परस्मिन् सति डकारस्य लोपार्थं सवर्णपदोपादानमावश्यकम् । तदभावे यथासङ्ख्यसूत्रानुसारेण लोपे डकारस्य ढकारे परस्मिन् सति लोपो न स्यात् । अल्पप्राणमहाप्राणरूपबाह्यप्रयत्नभेदो न तयोर्बोध्यः।
नचैवं कुचुट्वादीनां स्वस्ववर्ग्याणां ञमङादिपञ्चमेन सह सावर्ण्यस्य प्राप्तिः न स्यात्, नासिकास्थानस्याधिक्यात् । इकारादीनामेकारादिना सह सावर्ण्यवारणाय यावत्स्थानतुल्यत्वस्यावश्यकत्वात् ।
तुल्यास्यसूत्रस्थास्यपदेन नासिकास्थानस्य न ग्रहणमिति मुखनासिकावचनोऽनुनासिकः इति सूत्रभाष्ये ध्वनितत्वेन पञ्चमानां स्वस्ववर्ग्येण सह नासिकेतरयावदास्यभवतुल्यत्वसत्त्वेन सवर्णसञ्ज्ञायां बाधकाभावात् । भाष्ये हि - अनुनासिकसञ्ज्ञाविधायकसूत्रभाष्ये ‘मुखनासिकम् आवचनमस्य मुखनासिकावचनः । किमिदमावचनम् ? ईषद् वचनम् आवचनम् किञ्चिन्मुखवचनं किञ्चिन्नासिकावचनम्’ इति भाष्येण ‘भागस्य मुखेनोच्चारणाद्भागस्य नासिकया’ इति कैयटेन च ङादीनां कियतो भागस्य कण्ठादिस्थानं कियतो भागस्य नासिकास्थानमिति प्रतीयते । ‘मुखोपसंहिता वा नासिका वचनमस्य सोऽयं मुखनासिकावचनः’ इति भाष्येण, ‘मुखस्य नासिकायाश्च यदन्तरालं स्थानान्तरं तदेव स्थानमनुनासिकस्य’ इति कैयटेन च मुखानासिकयोर्मध्यगतं यत्स्थानं तदेव स्थानमनुनासिकस्येत्यपरः पक्ष उपलभ्यते । मुखद्वितीया वा नासिका वचनमस्य इति भाष्येण, ‘यदा तु सर्व एव वर्णः (अनुनासिको वर्णः) मुखेन नासिकया चोच्चार्यते’ इति कैयटेन च ‘सर्वो भागो मुखेन नासिकयो चोच्चार्य्यते’ इति तृतीयः पक्षः । एवं पक्षत्रयेऽपि नासिकाया मुखात्पृथगुपादानेन आस्यभवस्थानेन नासिकास्थानं न गृह्यते इति स्पष्टमेव लभ्यते । किञ्च ‘मुखग्रहणं किमर्थम् ? नासिकावचनोऽनुनासिकः इत्युच्यमाने यमानुस्वाराणामेव प्रसज्येत’ , ‘अथ नासिकाग्रहणं किमर्थम् ? ‘मुखवचनोऽनुनासिकः इत्युच्यमाने कचटतपानामेव प्रसज्येत’ इति भाष्येण च नासिका न आस्यभवस्थानग्राह्येति स्पष्टमेव, नासिकास्थानानां यमानुस्वाराणामपि नासिकाया मुखग्रहणेन ग्रहणे कचटतपानामेवेत्यवधारणोक्त्यसङ्गतेः ।
किञ्च ‘प्रयत्नविशेषणमास्योपादानम्’ इत्यास्यभवप्रयत्नस्य आभ्यन्तरस्य ग्रहणे बाह्यप्रयत्नस्य न ग्रहणमित्युक्त्वा ‘यथा तृतीयास्तथा पञ्चमा आनुनासिक्यमेषामधिको गुणः’ इति भाष्योक्त्यापि नासिकाया आस्यभवग्रहणेन नासिकाभवप्रयत्नस्य च सूत्रस्थप्रयत्नग्रहणेनाग्रहणं सूचितम् । नासिकाया आस्यपदेन ग्रहणे तु तत्रत्यप्रयत्नस्यास्यग्रहणोक्तिरसङ्गता स्यात् । इदञ्च नासिकाया आस्यग्रहणेनाग्रहणं प्रतिबन्धकमणिमन्त्रादिन्यायेन । यद्वा आस्यभवशब्देन पाणिनिशिक्षोक्तस्थानानामेव ग्रहणम्, पाणिनिशिक्षायां ङादिपञ्चानां नासिकास्थानानुक्त्या अनुभवतः नासिकास्थानत्वस्य सत्त्वं सवर्णसञ्ज्ञायां न बाधकम्, शिक्षोक्तस्थानानामेव सावर्ण्यप्रयोजकत्वात् । यद्वा यथा तृतीयास्तथा पञ्चमाः, आनुनासिक्यमेषामधिको गुणः इति भाष्यकृतोक्तं प्रकृतसूत्रे । नासिकास्थप्रयत्नस्य गुणत्वात् गुणा अभेदका इति पक्षमाश्रित्य समानस्थानिकत्वात् सवर्णसञ्ज्ञा सिद्धा ।
न च नासिकाया आस्यभवग्रहणेनाग्रहणे ‘अनुस्वारयमानाञ्च नासिकास्थानमिष्यते’ इति शिक्षोक्त्या अनुस्वारस्यानुस्वारेण यमस्य यमेन सह सावर्ण्यं न स्यादिति वाच्यम्, एतेषां सवर्णसञ्ज्ञायाः फलाभावेनादोषात् । तदुक्तं भाष्ये - ‘यमानुस्वाराणामपि प्राप्नोति । नैव दोषौ न प्रयोजनम्’ इति ।
यत्नो द्विधा - आभ्यन्तरो बाह्यश्च । तत्राभ्यन्तरश्चतुर्धा - स्पृष्टता ईषत्स्पृष्टता विवृतता संवृतता चेति भेदात् । बाह्य एकादशधा - विवारसंवारश्वासनादघोषाघोषाल्पप्राणमहाप्राणोदात्तानुदात्तस्वरितभेदात् । तत्र आभ्यन्तरयत्नः प्रयत्नशब्दबोध्यः, प्रकृष्टो यत्नः प्रयत्नः इति व्युत्पत्तेः, प्रकर्षश्च वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राग्भावित्वरूपः । अभ्यन्तरम् = मध्यम् तत्र भव आभ्यन्तरः । ओष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकं मुखं तन्मध्यभव इत्यर्थः । बहिः = मुखाद्बहिः - गलाद्यधोभागः । तत्र भवो यत्नो बाह्यः । जिह्वाग्रोमध्यमूलस्पर्शादिरूपमुखभवकार्य्यगतमाभ्यन्तरम्, गलविवरविकासादिरूपमुखबहिष्कार्य्य - गतं बाह्यत्वञ्च यत्नेष्वारोप्य आभ्यन्तरः बाह्यश्च यत्न इति व्यवहारः ।
तुल्यञ्च (आस्यम्) तुल्यश्च (प्रयत्नः) इति विग्रहे पुंलिङ्गस्य तुल्यशब्दस्यैकशेषे, ‘आस्यञ्च प्रयत्नश्चास्यप्रयत्नौ’ इति द्वन्द्वे, तुल्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य वर्णस्य तद्वर्णस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नं वर्णं सवर्णसञ्ज्ञं स्यादिति ‘तुल्यास्यप्रयत्नम्’ इति समस्तपदस्य फलितोऽयमर्थः ।
ननु तुल्यञ्च तुल्यश्च इति विग्रहे “नपुंसकमनपुंसकेनैकवच्चास्यान्यतरस्याम्” इति सूत्रेण नपुंसकतुल्यशब्दस्यैवैकशेषे ‘तुल्ये आस्यप्रयत्नौ यस्येति’ वा एकवद्भावे ‘तुल्यम् आस्यप्रयत्नौ यस्येति’ चैव विग्रहो न्याय्य इति चेन्न, प्रवृत्तिनिमित्तनिष्ठनानाप्रकारतानिरूपितनाना - विशेष्यताकबोधविषयकशब्दतन्त्रे एव एकशेषस्वीकारेण प्रकृते तुल्यत्वरूपैकप्रवृत्तिनिमित्तनिष्ठैक-प्रकारतानिरूपितनानाविशेष्यताकबोधविषयत्वरूपार्थतन्त्रस्यैव स्वीकारेण व्यक्तिगतसंख्याभिप्रायेण द्विवचनोत्पत्तौ न दोषः ।
न च ‘तद्भिन्नत्वे सति तद्गतभूयो धर्मवत्त्वंसादृश्यम्’ इति न्यायेन अकारादेरकारादिना सह सवर्णसञ्ज्ञा न स्यात् । उभयोः कण्ठस्थानत्वेन कण्ठस्य कण्ठे भेदघटिततुल्यत्वासम्भवादिति वाच्यम्, ‘प्रत्युच्चारणं शब्दा भिद्यन्ते’ इति अकारादिवर्णयोर्भेदं स्थानेषु आरोप्य तुल्यत्वस्य सम्भवात् ।
तुल्यास्यप्रयत्नपदे समासचतुष्ट्यं भाष्ये स्थितम् । तद्यथा - आस्यं च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नौ, तुल्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नम् इति द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः प्रथमः । तुल्य आस्ये प्रयत्नो यस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नम् इति त्रिपदो बहुव्रीहिर्द्वितीयः । पूर्वं तुल्य आस्ये तुल्यास्य इति तत्पुरुषः, ततस्तुल्यास्यः प्रयत्नो यस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नम् इति पूर्वभागे तत्पुरुषस्ततो बहुव्रीहिः तृतीयः । पूर्वम् आस्ये प्रयत्न आस्यप्रयत्न इति तत्पुरुषस्ततस्तुल्य आस्यप्रयत्नो यस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नम् इति उत्तरभागे तत्पुरुषस्ततो बहुव्रीहिश्चतुर्थः ।
तत्र त्रिपदो बहुव्रीहिरिति द्वितीयः पक्षः स्वीकृतः काशिकाकारेण तद्व्याख्याकारैश्च । तथा चोक्तं तेन एतत्सूत्रवृत्तौ - ‘तुल्य आस्ये प्रयत्नो यस्य वर्णस्य येन वर्णेन सह स समानजातीयं प्रति सवर्णसञ्ज्ञो भवति’ इति । प्रथमावृत्तिकारेणापि अयमेव द्वितीयपक्ष आदृतः । तथाहि वृत्तिः - ‘तुल्य आस्ये प्रयत्नो येषां ते वर्णाः परस्परं सवर्णसञ्ज्ञका भवन्ति’ इति
उद्द्योतकारनागेशादिभिः बहुभिराचार्यैः द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिरिति प्रथमपक्ष अङ्गीकृतः । काशिकाकारेण यद्भाष्यं प्रमाणीकृत्य प्रथमपक्ष स्वीकृतः, तद्भाष्यस्य नागेशप्रभृतिभिराचार्यैः एकदेश्युक्तित्वं स्थापितम् । प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्नः इति भाष्यप्रामाण्यात् प्रयत्नशब्दस्य आभ्यन्तरयत्नमात्रबोधकत्वं स्वीकरणीयम्, तदा द्वन्द्वगर्भबहुव्रीहिरूपः प्रथमः पक्ष एव समादरो भवतीति मन्यामहे ।
आस्यग्रहणं कचटतपानां तुल्यस्पृष्टप्रयत्नानां भिन्नस्थानानां सवर्णसञ्ज्ञावारणार्थम् । अन्यथा ‘तर्प्ता’ इत्यत्र पकारस्य “झरो झरि सवर्णे” इति सूत्रेण लोपापत्तिः स्यात् ।
प्रयत्नग्रहणं किम्, इचुयशानां तुल्यस्थानानां भिन्नप्रयत्नानां सावर्ण्ये ‘वाक् श्च्योतति’ इत्यत्र “झरो झरि सवर्णे” इत्यनेन शकारस्य चकारे परे लोपो मा भूत् । आभ्यन्तर इत्यस्य फलं श्वासाघोषाविवाररूपबाह्यप्रयत्नसाम्येन तत्रैव कशयोः सावर्ण्ये लोपो मा भूत् ।
प्रयत्नविवेकः - स्पृष्टादिचतुर्ण्णामपि आभ्यन्तरत्वं वर्णोत्पत्तिप्राग्भावित्वात् । तथा हि नाभिप्रदेशात् प्रयत्नप्रेरितो वायुः प्राणो नाम ऊर्ध्वमाक्रामान्नुरः प्रभृतीनि स्थानान्याहन्ति । ततो वर्णस्य तदभिव्यञ्जकध्वनेर्वा उत्पत्तिः । तत्रोत्पत्तेः प्राग् यदा जिह्वाग्रोपाग्रमध्यमूलानि तत्तद्वर्णोत्पत्तिस्थानं ताल्वादि सम्यक् स्पृशन्ति तदा स्पृष्टता । ईषद् यदा स्पृशन्ति तदा ईषत्स्पृष्टता । समीपावस्थानं संवृतत्वम् । दूरावस्थानं विवृतत्वम् । सामीप्यं दूरत्वञ्च ताल्वादिस्थानापेक्षया । भाष्यकारास्तु “नाज्झलौ” इत्यस्य प्रत्याख्यानावसरे ऊष्मणां स्वाराणाञ्च ईषद्विवृतत्वं विवृतत्वञ्चेति वैलक्षण्यं वदन्ति । तदप्यनुभावानुसार्येवेति सहृदयाः ।
बाह्यप्रयत्नाश्च वर्णोत्पत्तेः पश्चान्मूर्ध्नि प्रतिहते निवृते प्राणाख्ये वायौ उत्पद्यन्ते । अत एव बाह्या इत्युच्यन्ते । गलबिलस्य सङ्कोचात्संवारः । तस्यैव विकासाद्विवारः । संवृते गलबिलेऽव्यक्तः शब्दो नादः । विवृते गलबिलेऽव्यक्तः शब्दो हि श्वासः । घण्टानिर्ह्रादवत् स्थानाभिघातगे ध्वनो नादोऽनुप्रतीयते तदा नादध्वनिसंयोगाद् घोषः । यदा श्वासोऽनुप्रतीयते तदा श्वासध्वनिसंयोगाद् अघोषः । महति वायौ महाप्राणः । अल्पे वायौ अल्पप्राणः । यदा सर्वाङ्गानुसारी प्रयत्नस्तीव्रो भवति, तमुदात्तम् आचक्षते । यदा तु मन्दप्रयत्नो भवति, तमनुदात्तम् आचक्षते । उदात्तानुदात्तसन्निकर्षात् स्वरितगुण इति । इमे हि बाह्यप्रयत्ना यद्यपि सवर्णसञ्ज्ञायामनुपयुक्ता, तथापि आन्तरतम्यपरीक्षायामुपयोक्ष्यन्ते ।
भट्टोजिदीक्षितानामभिप्रायः -
भट्टोजिदीक्षितैः ताल्वादिस्थानमाभ्यान्तरप्रयत्नश्चेत्येतद्द्वयं यस्य येन तुल्यं तन्मिथः सवर्णसञ्ज्ञं स्यादित्यर्थः । तत्र आस्यशब्दे “शरीरावयवाच्च” इति सूत्रेण यत्प्रत्ययमाश्रित्य ‘आस्ये भवम् आस्यमिति’ आस्यशब्दार्थः भट्टोजिदीक्षितैः मनोरमायां स्पष्टीक्रियते । प्रयत्नशब्देन च प्रशब्दबलात् आभ्यान्तरप्रयत्नरूपोऽर्थः तैः स्वीक्रियते । तेन उपर्युक्तसूत्रार्थलाभः ।
किन्तु ईदृशरीत्या आस्यशब्दस्य तद्धितान्तत्वस्वीकारे प्रयत्नस्यापि तेनैव लाभात् सूत्रे प्रयत्नग्रहणं व्यर्थमिति शङ्कां समाधातुं भट्टोजिदीक्षितैः शब्दकौस्तुभे स्वमतमिथं स्पष्टीक्रियते ।
प्रयत्नग्रहणाभावे प्रत्येकसाम्ये स्थानसाम्ये प्रयत्नसाम्ये च सवर्णसञ्ज्ञा स्यात् । अतः तद्वारणार्थं सूत्रे उभयोः उपादानमावश्यम् । तेन स्थानप्रयत्नोभयसाम्ये सत्येव सञ्ज्ञा, न तु अन्यतरसाम्येऽपि इति भट्टोजिदीक्षितानां सिद्धान्तः । तस्मात् भट्टोजिदीक्षितरीत्या प्रयत्नग्रहणं न व्यर्थं किन्तु उक्तरीत्या प्रत्येकं व्यापारनिरासार्थं बोध्यम् ।
अत्र स्थानसाम्यविषयेऽपि भट्टोजिदीक्षितैः स्वमतं शब्दकौस्तुभे स्पष्टीक्रियते । तद्रीत्या सवर्णसञ्ज्ञायां यावत् स्थानसाम्यं न विवक्षितम् । तथा सति ञमङणनानां स्ववर्ग्यैः सह असावर्ण्यापत्तेः यवलानां सानुनासिकनिरनुनासिकानां च असावर्ण्यापत्तेश्च ।
अत्र नासिकायाः स्थानत्वम् आस्यान्तर्गतत्वञ्च भट्टोजिदीक्षितैः स्वीक्रियते । तद्रीत्या ‘अन्तरास्ये विततं चर्मास्ति प्रणवचर्मवत् तत्सम्बद्धो रेखाविशेषो नासिका’ । तथा च तस्याः अपि ओष्ठादिभ्यः अविशेषात् आस्यभवत्वेन यावत् स्थानसाम्यस्वीकारे उपर्युक्तदोषापत्तिः । तस्मात् यावत् स्थानसाम्यं न विवक्षितमिति तैः व्याख्यायते ।
नागेशभट्टानामभिप्रायः -
नागेशभट्टैः तुल्यास्यप्रयत्नमित्यस्य तुल्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य इत्यर्थः स्वीक्रियते तत्र आस्ये भवमास्यमिति तद्धितान्तम् आस्यपदं तद्रीत्या स्थानमेव बोधयति, प्रयत्नस्य पृथगुपदानात् । तथा च तद्रीत्या ताल्वादिस्थानमाभ्यान्तरप्रयत्नश्च यस्य एतद्द्वयं येन यदीयेन एतद्द्वयेन तुल्यं तत्सवर्णमिति सूत्रार्थः ।
नागेशभट्टरीत्या सवर्णसञ्ज्ञायां यावत् आस्यभवतुल्यत्वं ग्राह्यम् । तत्र च पाणिनेः “यजुष्येकेषाम्” इति निर्देशः प्रमाणम् । किञ्च “झरो झरि सवर्णे” इति सवर्णग्रहणेन ज्ञापकेन यत्किञ्चित् प्रयत्नैक्यमादाय सवर्णसञ्ज्ञा इत्यर्थस्य भाष्ये प्रयत्नशब्देन यत्नमात्रग्रहणमिति पक्षे साधितत्वात् स्थानांशे यावत् स्थानसाम्ये सवर्णसञ्ज्ञा इत्यर्थस्य भाष्यतः अपि स्वरसतो लाभादिति नागेशभट्टानां सिद्धान्तः ।
यद्यपि भट्टोजिदीक्षितरीत्या अस्मिन्नपि व्याख्याने प्रयत्नग्रहणस्य वैयर्थ्यं प्रतीयते । तथापि नागेशभट्टरीत्या न तद्व्यर्थम् । प्रयत्नग्रहणाभावे वर्णजनकानां आस्यभवानां वायुसंयोगानामपि तुल्यत्वस्य सवर्णसञ्ज्ञायां स्वीकारापत्तौ ह्रस्वदीर्घयोः सावर्ण्यानापत्तिः स्यात्, तयोर्जनकानां वायुसंयोगानां तुल्यत्वाभावात् । अतः आस्यभवशब्देन कण्ठादीनामेव ग्रहणं न तु वायुसंयोगानामित्यर्थबोधनाय प्रयत्नग्रहणं सार्थकमिति नागेशभट्टानामभिप्रायः ।
यत्तु भट्टोजिदीक्षितैः प्रयत्नग्रहणस्य प्रयोजनं प्रत्येकव्यापारद्वयनिरासार्थमुभयोरुपादानम्, इत्यादिरूपेण प्रदर्शितं तत्तु नागेशभट्टानां नाभिमतमिति टीकाग्रन्थदर्शनात् स्पष्टीभवति ।
यद्यपि स्थानांशे यावत् स्थानसाम्ये सवर्णसञ्ज्ञा इत्यर्थे नासिकाया अपि स्थानत्वात् कङयोः यावत् स्थानसाम्याभावात् सावर्ण्यं न लभ्यते इत्याक्षेपः नागेशभट्टमते कर्तुं शक्यः । तथापि नागेशभट्टैः अत्र सूत्रे आस्यशब्देन नासिकायाः न ग्रहणमिति सिद्धान्तस्य स्वीकारेण न दोषः । तथा च तद्रीत्या प्रयत्नविशेषणं आस्योपादानमिति भाष्येण बाह्यप्रयत्नानां व्यावर्तत्वं प्रदर्शनेन भाष्यरीत्या नासिकायाः आस्यान्तर्गत्वस्य स्वीकाराभावः किञ्च नासिका आस्यबाह्या इत्येव पक्षः सम्मतः तेन न दोषः ।
एवञ्च नासिकास्यान्तर्गता इति कैयटादिसम्मतं पक्षमाश्रित्य उक्तदोषवारणाय यावत् स्थानसाम्यं न विवक्षितमिति भट्टोजिदीक्षितानां व्याख्यानं नागेशभट्टानां नाभिमतमिति बोध्यम् ।
एवञ्च स्थानसाम्यविषये नासिकायाः स्थानत्वविषये च भट्टोजिदीक्षितनागेशभट्टयोः मतभेदः अत्र सूत्रे स्पष्टः इति बोध्यम् ।
सवर्णसञ्ज्ञाप्रदेशाः -
1. अकः सवर्णे दीर्घः - (६.१.९९)
अकः सवर्णेऽचि परे दीर्घ एकादेशः स्यात् । उदाहरणम् - दैत्यारिः, श्रीशः, विष्णूदयः ।
2. प्रथमयोः पूर्वसवर्णः - (६.१.१००)
अकः प्रथमाद्वितीययोरचि परे पूर्वसवर्णदीर्घ एकादेशः स्यात् । उदाहरणम् - रामाः, रामान्, हरी, विष्णू ।
3. सुपां सुलुक्पूर्वसवर्णाच्छेयाडाड्यायाजालः - (७.१.३९)
सुपां स्थाने स्वादय आदेशाः स्युश्छन्दसि । उदाहरणम् - ऋजवः सन्तु पन्थाः । परमे व्योमन् ।
4. अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः - (८.४.५८)
ययि परेऽनुस्वारस्य परसवर्णः स्यात् । उदाहरणम् - अङ्कितः, अञ्चितः, शान्तः ।
अनुवादप्रदेशाः -
1. न पदान्तद्विर्वचनवरेयलोपस्वरसवर्णानुस्वारदीर्घजश्चर्विधिषु - (१.१.५८)
पदस्य चरमावयवे द्विर्वचनादौ च कर्तव्ये परनिमित्तोऽजादेशो न स्थानिवत् । उदाहरणम् - कौ स्तः, दध्यत्र इत्यादि ।
2. अणुदित् सवर्णस्य चाप्रत्ययः - (१.१.६९)
अविधीयमानोऽणुदिच्च सवर्णस्य सञ्ज्ञा स्यात् । उदाहरणम् - इको यणचि, कुहोश्चुः ।
3. इकोऽसवर्णे शाकल्यस्य ह्रस्वश्च - (६.१.१२५)
पदान्ता इकोऽसवर्णेऽचि परे प्रकृत्या स्युर्ह्रस्वश्च वा । उदाहरणम् - चक्रि अत्र, चक्र्यत्र ।
4. ऋत्यकः - (६.१.१२६)
पदान्ता अकः ऋति परे प्रकृत्या स्युर्ह्रस्वश्च वा । उदाहरणम् - ब्रह्म ऋषिः, ब्रह्मर्षिः ।
5. अभ्यासस्यासवर्णे - (६.४.७८)
इवर्णोवर्णान्तस्याभ्यासस्येयङुवङौ स्तोऽसवर्णेऽचि । उदाहरणम् - इयेष, उवोख ।
6. झरो झरि सवर्णे - (८.४.६५)
हलः परस्य झरो लोपो वा स्यात् सवर्णे झरि । उदाहरणम् - कृष्णर्धिः, कृष्णर्द्धिः ।
॥ प्रौढमनोरमा - संस्कृतव्याख्या ॥
आस्ये भवमास्यं 'शरीरावयवाद्यत्' इत्यभिप्रेत्याह - ताल्वादीति । आभ्यन्तरेति । एतच्च प्रशब्दबलाल्लभ्यते । तुल्यास्यं किम् ? तर्प्ता । अत्र पकारस्य तकारे परे झरो झरि इति लोपो मा भूत् । प्रयत्नग्रहणं किम् ? वाक् श्चोतति । शस्य लोपो न । ञमङणनानामिति । 'नासिका च' इति चकारेण स्वस्ववर्गानुकूलं ताल्वादि समुच्चीयते । 'अनुस्वारोत्तमा अनुनासिकाः' इति तैत्तिरीयाणां प्रातिशाख्यम् । 'यमानुस्वारनासिक्यानां नासिका, अनुनासिकाश्चोत्तमाः' इति कात्यायनप्रातिशाख्यम् । 'वर्गोत्तमा ञमङणना अनुनासिका भवन्ति, चशब्दात्स्वस्थानाद्यपरित्यागेन नासिकास्थानं द्वितीयमेषामित्यर्थः' इति तद्भाष्यं च । 'एदैतोः' इत्यादौ तपरत्वमसन्देहार्थं, न तु तत्कालग्रहणार्थम् । तेन प्लुतस्यापि संग्रहः ।
॥ प्रौढमनोरमा-शब्दरत्न - हिन्दी ॥
कौमुदी - तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् (१.१.९) ताल्वादिस्थानमाभ्यन्तरप्रयत्नश्चैतद्वयं यस्य येन तुल्यं तन्मिथः सवर्णसंज्ञं स्यात् । अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः । ञमङणनानां नासिका च । एदैतोः कण्ठतालू ।
मनोरमा - तुल्यास्य (पा.सू.१.१.९) आस्ये भवमास्यं 'शरीरावयवाद्यत्' इत्यभिप्रेत्याहताल्वादीति । आभ्यन्तरेति । एतच्च प्रशब्दबलाल्लभ्यते तुल्यास्यं किम् ? तप्त । अत्र पकारस्य तकारे परे 'झरो झरि' (पा. सू.८.४.६५) इति लोपो माभूत् । प्रयत्नग्रहणं किम् ? वाक् श्चोतति । शस्य लोपो न ।
मनोरमाकार ने जो आस्ये भवम् इत्यादि कहकर 'आस्य' शब्द की व्युत्पत्ति बताई उसमें कारण बताते हुए शब्दरत्नकार कहते हैं -
शब्दरत्न - आस्यशब्देन कथं तदवयवताल्वादिग्रहणमत आह आस्येभवमिति ।
लोक में 'आस्य' शब्द मुख अर्थ में प्रसिद्ध है । पुनः सूत्रस्थ 'आस्य' शब्द की व्याख्या कौमुदी में मुख के अवयव 'ताल्वादिस्थानम्' कैसे की गयी? इसी प्रश्न का समाधान करने के लिए मनोरमाकार ने आस्य शब्द की व्युत्पत्ति बतायी ‘आस्ये भवमास्यम्’ । अर्थात् आस्य में होने वाले को भी 'आस्य' कहा जाता है क्योंकि आस्येभवम् इस अर्थ में ‘आस्य' शब्द से 'शरीरावयवाद्यत्' से यत् करके, प्रकृतिभूत आस्यशब्द के यकारोत्तरवर्त्ती अकार का 'यस्येति च' से लोप हो जाने पर 'हलो यमा यमि' से पूर्वयकार कालोप होकर 'आस्य' शब्द बना है । अतः इस यत् प्रत्यान्त 'आस्य' शब्द का अर्थ हुआ आस्य में होने वाला । एवञ्च कण्ठताल्वादि अवयव मुख में होते ही है । अत: 'आस्य' शब्द से उनका भी ग्रहण होगा ही । अतः कौमुदी में 'ओस्य' आम सवर्ण भी ''नावादिस्थानम' की गयी ।
इस सूत्र की व्याख्या करते हुए कौमुदी में जो कहा 'आभ्यन्तरप्रयत्नश्च' उसके विषय में सूत्र में जो ‘प्रयत्नम्' में 'प्र' शब्द का ग्रहण किया गया है उसी के बल पर यहाँ प्रयत्न का 'आभ्यन्तरप्रयत्न' अर्थ किया गया ।
शब्दरत्न - प्रशब्दबलादिति । प्रकृष्टो यत्नः प्रयत्नः । प्रकर्षश्च वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राक्कालिकत्व रूप इति भावः ।
प्रयत्न शब्द का अर्थ है 'प्रकृष्टोयत्नः’ । अर्थात् प्रकृष्टयत्न को प्रयत्न कहा जाता । एवञ्च यहाँ प्रकृष्ट अर्थ चूँकि 'प्र' शब्द का है अतः कहा 'प्र' शब्दबलाल्लभ्यते । अब यहाँ प्रश्न यह होता है कि स्पृष्ट आदि आभ्यन्तर यत्न में ऐसा क्या प्रकर्ष है कि उसे प्रयत्न शब्द से लिया गया? तो शब्दरत्नकार कहते हैं प्रकर्षश्च इत्यादि । अर्थात् 'वर्ण की उत्पत्ति (अभिव्यक्ति) के अव्यवहित पूर्वकाल में होना ही स्पृष्टादि में प्रकर्ष है । अतः प्रयत्न शब्द से स्पृष्टादि आभ्यन्तर प्रयत्न का ही ग्रहण होगा । ' अतः सवर्णसंज्ञा में उसीकी उपयोगिता बताने के लिए 'आभ्यन्तर प्रयत्नश्च' कहा गया । अब मनोरमा में प्रश्न होता है तुल्यास्यं किम् ? अर्थात् दो या उससे अधिक ऐसे ही वर्णों की परस्पर सवर्ण संज्ञा होगी जिनका आस्य अर्थात् उच्चारण स्थान तुल्यहो । ऐसा क्यों कहते हैं ? उत्तर दिया - तप्त । अत्र पकारस्य तकारे परे 'झरोझरि' इति लोपो मा भूत् । अर्थात् तप्त में तकार के परे रहते प्रकार का 'झरोझरि सवर्णे' से लोप न हो जाए । एतदर्थ 'तुल्यास्य' ग्रहण किया गया । तात्पर्य यह है कि यदि 'तुल्यास्य' का ग्रहण नहीं करेंगे तो 'जिन वर्णों का प्रयत्न तो तुल्य होगा परन्तु उच्चारण स्थान यदि तुल्य नहीं भी होगा तब भी उन दोनों वर्णों की सवर्ण संज्ञा होने लगेगी । तो प्रकार तथा तकार दोनों वर्णों का एक ही आभ्यन्तर प्रयत्न है 'स्पृष्ट’ । ' तो इनकी भी परस्पर सवर्ण संज्ञा होने लगेगी तो प्रकार का सवर्णी त्कार भी कहलाएगा तो 'सवर्णीझर' के परे, झर् का लोप करने वाले 'झरोझरिसवर्णे' सूत्र से 'तप्त' में प्कार रूप झर् का, 'ता' के तकाररूपसवर्णी झर के परे लोप होने लगेगा । सो न हो, एतदर्थ तुल्यास्य ग्रहण किया गया । जब 'तुल्यास्य' ग्रहण करते हैं तो त्कार तथा प्रकार का आभ्यन्तरप्रयत्न भले ही एक हो उच्चारण स्थान एक (तुल्य) नहीं है । अतः उनकी सवर्ण संज्ञा नहीं होगी । तो सवर्णी झर के पर में नहीं होने से 'तप्त' में प्रकार का लोप भी नहीं होगा । मनोरमा में आगे दूसरा प्रश्न होता है - प्रयत्नग्रहणं किम् ? अर्थात् दो या उनसे अधिक वर्णों की परस्पर सवर्ण संज्ञा के लिए 'प्रयत्न का एक होना' आवश्यक क्यों है ? उत्तर देते हैं - वाक् श्चोतति । शस्य लोपो न । तात्पर्य यह है कि यदि प्रयत्न ग्रहण नहीं करेंगे तो जिन वर्णों का उच्चारण स्थान तो एक होगा परन्तु प्रयत्न भिन्न भी होगा तो उनकी भी सवर्ण संज्ञा होने लगेगी । तो 'शकार तथा चकार' का उच्चारणस्थान = तालु तो एक है ही, प्रयत्न भले ही भिन्न है । तथापि इन दोनों अर्थात् शकार तथा चकार की परस्पर सवर्णसंज्ञा होने लगेगी तो शकार का सवर्णी चकार भी कहलाएगा तो वाकू श्चोतति' में चकाररूप सवर्णी झर के परे शुकार रूप सवणी झर का लोप होने लगेगा । यह आपत्ति होगी । एवथ जब प्रयत्न ग्रहण करते हैं तो शकार तथा चकार का आभ्यन्तरप्रयत्न चूँकि एक नहीं है तो उनकी सवर्ण संज्ञा नहीं होती तो 'वाक्श्चोतति' में "शकार' का लोप नहीं होता ।
मनोरमा - ञमङणनानामिति नासिका च' इति चकारेण स्वस्ववर्गानुकूलं ताल्चादि समुच्चीयते । 'अनुस्वारोत्तमा अनुनासिका' इति तैत्तरीयाणां प्रातिशाख्यम् । "यमानुस्वारनासिक्यानां नासिका, अनुनासिकाश्चोत्तमाः' इति कात्यायनप्रातिशाख्यम् । ‘वर्गोत्तमा ञमण्डणना अनुनासिका भवन्ति, च शब्दात् स्वस्थानाद्यपरित्यागेन नासिका स्थानं द्वितीयमेषामित्यर्थ' इति तद्भाष्यश्च । ‘एदैतोः’ इत्यादौ तपरत्वमसन्देहार्थं, न तु तत्कालग्रहर्णाथम् तेन प्लुतस्यापि सङ्ग्रहः ।
शब्दरत्न - चकारेणेति । अत्र यथा नासिकाया स्थानत्वं, तथाऽन्यत्र निरूपितम् ।
मनोरमाकार कहते हैं कि कौमुदी में जो 'ञमङणनानां नासिका च' कहा गया है । उसमें चकार स्व - स्व वर्गानुकूल तालु आदि उच्चारणस्थान का समुच्चायक है । इस प्रकार ञमङण तथा न का नासिका तथा इनमें जो वर्ण जिस वर्ग के हैं उस वर्ग का जो उच्चारणस्थान ताल्वादि वह भी है । जैसे 'ञ' चवर्ग का है तो उसका नासिका तथा चवर्गानुकूल तालु भी उच्चारण स्थान है ।
यहाँ शब्दरत्नकार कहते हैं कि 'नासिका' भी कैसे उच्चारणस्थान है यह बात अन्यत्र लघुशब्देन्दुशेखर में निरूपित है ।
मनोरमाकार आगे कहते हैं - तैत्तरीयशाखावालों का जो प्रातिशाख्य है उसमें कहा गया है - अनुस्वारोत्तमा अनुनासिकाः । अर्थात् अनुस्वार तथा उत्तम अर्थात् अन्त में होने वाले वर्ण अर्थात् ञमङण अनुनासिक हैं । कात्यायनप्रातिशाख्य में कहा गया - यमानुस्वारनासिक्यानां नासिका, अनुनासिकाश्चोत्तमाः । कात्यायन के इस प्रातिशाख्य की व्याख्या उसके भाष्य में की गयी वर्ग के उत्तम ञमङण तथा न अनुनासिक होते हैं, 'अनुनासिकाश्च' में जो चकार कहा गया उससे यह सूचित होता है कि अपने अपने वर्ग का जो उच्चारण स्थान है उसका परित्याग किये बिना इन पाँचों वर्णों का 'नासिका' दूसरा उच्चारण स्थान है । इस प्रकार कात्यायन के इस प्रातिशाख्य से भी यह बात सिद्ध हुई कि ञमङण का अपने - अपने वर्गानुसार ताल्वादि भी उच्चारण स्थान है तथा नासिका भी ।
कौमुदी में जो 'एदैतोः कण्ठतालू' कहा गया उसके विषय में मनोरमाकार कहते हैं कि तपरत्व अर्थात् 'एत्' में तपरग्रहण तथा ऐतू में तपरकरण असन्देहार्थ है, न कि 'तपरस्तत्कालस्य' की प्रवृत्ति के द्वारा तत्काल का ग्रहण कराने के लिए ।
तात्पर्य यह है 'तपरस्तत्कालस्य' सूत्रानुसार 'त' जिसके पर में वह तत्काल का ही ग्राहक होता है न वि पूरे सवर्णी का तो एत् ऐत् में तपर है तो यहाँ भी यदि 'तपरस्तत्कालस्य' की प्रवृत्ति होगी तो दीर्घ ए ऐ का ही उच्चारण स्थान कण्ठतालू होगा प्लुत का नहीं । अत: मनोरमाकार कहते हैं यह तपरकरण असन्देह के लिए है, न कि तत्काल का ग्रहण कराने के लिए । अतः प्लुत का भी संग्रह हो गया । अर्थात् प्लुत एकार, ऐकार का भी उच्चारण स्थान कण्ठतालु है, यह बात प्रतिपादित हो गयी ।
एदैतोः कण्ठतालू कहने से । यहाँ शब्दरत्नकार कहते हैं -
शब्दरत्न - न तु तत्कालेति । एषां शिक्षाद्युक्तार्थानुवादत्वेनाऽत्रशास्त्रप्रवृत्त्यभावादिति भावः ।
अर्थात् इस सूत्र की वृत्ति में जो अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः, एदैतोः कण्ठतालू आदि कहा गया है वह वस्तुतः 'शिक्षा' में कही गयी बात का अनुवाद है । तथा लोकानुभव सिद्ध भी है कि अमुक वर्ण के उच्चारण का अमुक स्थान है । इस प्रकार शिक्षा तथा लोकानुभव सिद्ध अर्थ का अनुवाद मात्र हैं । कौमुदी के वे सारे स्थानसूचक वाक्य । अतः अनुवाद वाक्य में 'तपरस्तत्कालस्य' शास्त्र की प्रवृत्ति नहीं होती । अतः मनोरमाकार ने कहा एदैतोः में तपर असन्देहार्थ है न कि तत्काल का ग्रहण कराने के लिए ।
॥ लघुशब्देन्दुशेखरः - संस्कृतव्याख्या ॥
तुल्यास्य० । (१.१.९) । तुल्यावास्यप्रयत्नौ यस्येत्यर्थः । आस्ये भवमास्यम्; व्याख्यानात् । तच्च वर्णोपयोगित्वात् स्थानमेव, प्रयत्नस्य पृथगुपादानात् । प्रकृष्टो यत्न आभ्यन्तरः । तस्य वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राग्भावित्वरूप प्रकर्षवत्त्वात् । जनकत्वं षष्ठयर्थः । तत्तत्कार्यगतभेदं स्थानेष्वारोप्य भेदघटिततुल्यत्वस्य निर्वाहः ।
वस्तुतः सादृश्यं न भेदघटितमिति भाष्यसम्मतमिति न कश्चिद्दोषः । स्पष्टवं भाष्ये । तदाह - तात्वादीति । शिक्षायां कण्ठादीनां कण्ठत्वादिनैव स्थानतोक्त्या तद्रूपेणैवाऽऽस्यशब्देन प्रहण- मिति तद्भागभेदमादाय नोदात्तादिषु सावर्ण्यभङ्ग इति बोद्धयम् । यस्यैतद् द्वयं येन यदीयेनैतद्वयेन तुल्यमित्यर्थः । 'यजुष्येकेषाम्' (८.३.१०४) इति निर्देशाद् यावदास्यभवतुल्यत्वं ग्राह्यम् । अत एवैचोः सावर्ण्यमाशङ्कय 'नैतौ तुल्यस्थानौ' इति भाष्ये समाहितम् ।
अत एव वलयोर्न सावर्ण्यम् । तेन 'तद्वानासाम्' (४.४.१२५) इत्यादी 'तोलि' (८.४.६०) इति न
अत एव प्रयत्नशब्देन यत्नमात्रग्रहणमिति पक्षे यत्किञ्चित्प्रयत्नभेदे यत्किञ्चित्प्र- यत्नैक्यमादाय सवर्णसज्ञेत्यर्थो 'झरो झरि सवर्णे' (८.४.६५) इति सवर्णग्रहणेन ज्ञापकेन साधितो भाष्ये ।
तुल्यास्य इति । आस्ये मुखे भवम् आस्यम्, आस्यञ्च प्रयत्नश्वास्यप्रयत्नौ, तुल्यौ = समानी आस्यप्रयत्नौ यस्य तदिति समानाधिकरणो बहुव्रीहिः । तेन तुल्यः आस्ये प्रयत्नो यस्येति व्यधिकरणबहुव्रीहिनिरासात् स्थानसाम्याभावेऽपि प्रयत्नसाम्यमात्रेण न सवर्णसंज्ञा । न च तुल्यञ्च तुल्यश्चेत्येव शेषे 'नपुंसकमनपुंसकेन' इति सूत्रेण नपुंसकस्यानपुंसकेन सहैकशेषविधाने नपुंसकस्य शेषः स्यादतः 'तुल्यौ' इत्येवं निर्दशो नोचित इति वाच्यम्; यत्र प्रवृत्तिनिमित्तं नाना तत्रैव एकशेषस्वीकारात् । तथा च प्रवृत्तिनिमित्तनिष्ठतानाप्रकारतानिरूपितनानाविशेष्यता कबोधजनकत्वरूप शब्द तन्त्रविषये एवं तस्य प्रवृत्तिः । प्रकृते च तुल्यत्वस्यैकस्यैव प्रवृत्तिनिमित्तत्वेन तुल्यत्वनिष्टा या प्रकारता तन्निरूपिता या आस्यनिरूपिता प्रयत्ननिरूपिता च नानाविशेष्यता तादृशविशेष्यतानिरूपकबोधजनकत्वरूपाऽर्थतन्त्रस्य सम्भवेन एकशेषाप्रवृत्तेः । अर्थतन्त्रेणैव
एकेन तुल्यशब्देन उभयोस्तुल्ययोर्बोधादनेकशब्दस्य प्रयोग एव न प्राप्नोतीति कथमेक- शेषसम्भावना ! 'प्रत्यर्थं शब्दाभिनिवेश:' इति भाष्ये अर्थशब्दः प्रवृत्तिनिमित्तपरः । तथाच प्रवृत्तिनिमित्तभेदे एव अनेकशब्दप्रयोगस्येष्टतया प्रकृते अनेकशब्दस्य प्रयोग एव नास्तीति ।
आस्य इति । आस्यशब्दो नात्र मुखवाची, किन्तु आस्ये भवमिति विग्रहे 'शरीरा- वयवाद् यत्' इति सूत्रेण निष्पन्नो यत्-प्रत्ययस्तदन्तः आस्यभवकण्ठादिस्थानस्य वाची ।
प्रमाणमाह-व्याख्यानादिति । आस्यग्रहणरूपमेव व्याख्यानम् । अन्यथा आस्य- पदस्य मुखपरत्वे सर्वेषां वर्णानाम् उच्चारणे मुखसाहाय्यस्य तुल्यतया आस्यपदोपादानस्य नैरर्थक्यापत्तेः । तच्च = आस्यभवञ्च कण्ठादिस्थानमेव नतु वायुसंयोगादि । तथा सति आस्यपदेन वायुसंयोगादिग्रहणमिव आस्यभवत्वेन प्रयत्नस्यापि ग्रहणसम्भवात् प्रयत्न- पदस्य पृथगुपादानं व्यर्थ स्यात् ।
प्रयत्नशब्दे प्रपदोपादाने फलमाह - प्रकृष्ट इति । प्रकृष्टो यत्न इत्येवं विवक्षणेन यत्ने प्रकर्षबोधनार्थं प्रशब्दोपादानम् । यत्ने च प्रकृष्टत्वं वर्णोत्पत्तेरव्यवहिते प्राक्काले = व्यवधानरहितपूर्वकाले, भावित्वं स्थितिशीलत्वम् । एतादृशः प्रकर्षः आभ्यन्तरे प्रयत्ने एव । अतः स एवात्र प्रयत्नपदेन गृह्यते । जनकत्वमिति । तुल्यो आस्यप्रयत्नो यस्येत्यत्र षष्ठ्यर्थो जनकत्वम् । यस्य जनकी आस्यप्रयत्नो तुल्यो इति भावः । इदं शब्दानामनि- त्यत्वपक्षे, नित्यत्वपक्षे तु व्यञ्जकत्वमर्थः । तुल्यो यन्निरूपितजनकतावन्तौ व्यञ्जकत्व- वन्तो वा आस्यप्रयत्नो इति विग्रहार्थः ।
न च दैत्यारिरित्यत्र द्वयोरकारयोः उच्चारणभेदेन भिन्नत्वेऽपि उच्चारणस्थानं तु एकमेवेति द्वयोवर्णयोरेकस्थानकत्वेन तुल्यत्वस्य मिथो भिन्नव्यक्तिनिष्ठतया कथमेक- स्यैव स्थानस्य एकेन अपरस्य तुल्यत्वं वक्तुं शक्यम् ? इति शङ्कायामाह - तत्तदिति । तेषां तेषां कार्याणाम् = उच्चारितानां वर्णानां भेदं तत्तत्स्थानेषु आरोप्य एकस्यापि स्थानस्य भिन्नत्वेन तुल्यत्वस्य व्यवहारः । वस्तुतः सादृश्यं भेदे एव न, अपि तु अभिन्नेऽपि भवतीतिपूर्व प्रतिपादितम्, तद्रीत्या अभिन्नेऽपि स्थाने तुल्यत्वं निर्वहतीति न कोऽपि दोषः ।
नन्वमपि आस्यभवार्थबोधकेन आस्यशब्देन कण्ठताल्वादिस्थानानां यथा ग्रहण कण्ठताल्वादिस्थानविशेषाणाम् ऊर्ध्वाधोमध्यभागानां ग्रहणेन तत्तद्भागभेदेन उच्चारिता- नाम् उदात्तानुदात्तादीनां वर्णानां तुल्यस्थानत्वाभावात् परस्परं सवर्णसंज्ञा न प्राप्नोति ? इत्याशङ्कायामाह - शिक्षायामिति । ("कण्ठ्यावहाविचुयशास्तालव्या ओष्ठजावुपू' इति शिक्षावचने कण्ठताल्वादोनां कण्ठत्वेन तालुत्वेनैव च स्थानिता प्रदर्शिता अतोऽन्तरङ्गः त्वाद् उपस्थितेन कण्ठत्वादिनैव स्थानिनः साम्यं विवक्षितम् इति ऊर्ध्वादिभागभेदेनोदात्तादीनामकारादीनां तुल्यास्यत्वाभावेन परस्परं सवर्णसंज्ञायां अनापत्तिः दूरं पराहता । तुल्यशब्दस्य साकांक्षत्वात् यस्य येनेति लभ्यते । तदेवाह - यस्यैतद् द्वयमित्यादि । यस्य वर्णस्य उत्पादकं व्यञ्जकं वा स्थानप्रयत्नोभयं तुल्यमित्यर्थः । येन इत्यस्य वर्णेन इति नार्थः, वर्णेन तुल्यत्वस्याभावात् । अतो व्याचष्टे - यवीयेन इति । यज्जनकेन स्थानप्रयत्नेन इत्यर्थः ।
तुल्यास्यसूत्रे लक्ष्य सम्भावितानां सर्वेषां स्थानानां साम्यम् ? अथवा यस्य कस्यचिदेकस्यापि स्थानस्य साम्यं विवक्षितम् ? इति सन्देहं वारयितुमाह-यजुष्ये केषामिति । यजुषि एकेषामिति सन्धिरहितायां दशायाम् प्राप्तस्य यणादेशस्य दध्यत्रेत्यादी चारितार्थ्यात् संबाधित्वा 'अकः सवर्णे' इति दीर्घः स्यात्, इकारस्य तालुस्थानजन्यत्वम्, एकारस्य च कण्ठतालूभयस्थानजन्यत्वेऽपि तालुस्थानजन्यत्वरूपेण साम्यमादाय परस्परं सवर्णसंज्ञायां दीर्घः स्यात् । तथाच सूत्रे कृतयणो निर्देशोऽनुपपन्नः स्यात् । अतो यावदास्यभवानां तुल्यत्वं यावतां स्थानानां साम्यं विवक्षितम् । तथा च एकारस्य कण्ठस्थानमधिकमिति हेतोः इकारेण सहु यावत्स्थानसाम्याभावात् सवर्णसंज्ञाया अप्राप्यान दीर्घंस्य प्रसङ्गः । तस्मात् एतन्निर्देशात् यावत्स्थानसाम्यं गृह्यते ।
अत एव = यावत्स्थानसाम्यस्य विवक्षणादेव, 'नैती तुल्यस्थानी' इति भाष्यस्य सङ्गतिः, वकारस्य ओष्ठस्थानस्याधिक्यात् दन्तमात्रस्थानिकलकारेण सह सवर्णसंज्ञा न । तथा च 'तद्वानासाम्' इत्यादिस्थले 'तोलि' इति सूत्रेण परसवर्णो न । अत एव च भाष्यकृता प्रयत्नशब्देन आभ्यन्तरस्य बाह्यस्य चोभयविधस्य ग्रहणे यत्किञ्चित्प्रयत्नभेदे सति यत्किञ्चित्प्रयत्नैक्ये सवर्णसंज्ञा इत्यस्मिन्नर्थं 'झरो झरि सवर्णे' इति सूत्रस्थं सवर्णग्रहणं ज्ञापकमित्युक्तम् । तथाहि - यावत्प्रयत्नसाम्ये एव सवर्णसंज्ञायां सूत्रे सवर्ण- ग्रहणे कृतेऽपि शिण्डीत्यत्र डकार ढकारयोः यावत्प्रयत्नसाम्याभावेन लोपाप्राप्त्या 'झरो झरि' इत्येव सूत्रं लाघवात् कर्तव्यम् । यथासङ्ख्यसूत्रानुरोधेन झर्-प्रत्याहारघटकवर्णस्य तत्समानजातीये एव परस्मिन् झरि सति लोपस्य सिद्धया व्यावर्त्यस्य अधिकसंग्रहस्थ चाभावेन सवर्णग्रहणस्य वैयर्थ्यम् । सवर्णग्रहणं विभिन्नरूपेणावगम्यमानेऽपि झरि लोप- रूपाय फलाय, तत् तु प्रयत्नभेदात् वक्तुं न शक्यते । ततो ज्ञायते - यावत्प्रयत्नसाम्यं न विवक्षितम् । यत् किञ्चित् प्रयत्नैक्येऽपि सवर्णसंज्ञायां शिण्डीत्यत्र ढकारे परस्मिन् सति डकारस्य लोपार्थं सवर्णंपदोपादानमावश्यकम् । तदभावे यथासंख्यसूत्रानुसारेण लोपे डकारस्य ढकारे परस्मिन् सति लोपो न स्यात् । अल्पप्राण महाप्राणरूपबाह्य प्रयत्न भेदो न तयोर्बोध्यः ।
तेन स्थानांशे यावत्स्थानसाम्ये इत्येव स्वारसिकोऽर्थ इति प्रतीयते ।
यदि स्थानांशे यत् किञ्चित् स्थानसाम्यं विवक्षितं स्यात् तदा तदनुसारेण प्रयत्नां- शेऽपि यत्किञ्चित्प्रयत्नैक्यस्य लाभात् सवर्णग्रहणसामर्थ्येन तस्य साधनं निष्प्रयोजनम्-- इत्याशयेन आह- तेन इति । 'यावत्स्थानसाम्ये' इत्यस्थानन्तरं 'सवर्णसंज्ञा' इति योजनीयम् ।
यावदास्यभवतुल्यत्व स्वजनकयावत्स्थान जन्यत्वम्, स्वाजनकस्थानाजन्यत्वम्- इत्युभयसम्बन्धेन स्वविशिष्टत्वम् । यथा स्वपदेन अकारः, तज्जनकं यावत्स्थानं कण्ठः, तेन जन्यत्वम्, तथा स्वपदेन अकारः तस्याजनक स्थानं ताल्वादि, तेन अजन्यता च अकारे इति लक्षणसमन्वयः । अकारस्य सावयंम् एकारेण सह न सम्भवति । प्रथमसम्बन्धस्य सत्त्वेऽपि स्वपदेन अकारः, तस्याजनकं स्थानं तालु, तेन अजन्यता एकारस्य नास्ति; अस्प तालुस्थानजन्यत्वस्यापि सत्वादिति द्वितीयसम्बन्धाभावात् न दोषः।
अथवा स्वविशिष्टः सवर्णसंज्ञो भवति । वे० स्वनिष्ठावच्छेदकत्व सम्बन्धावच्छिन्नव्याप्यतानिरूपितावच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्न व्यापकतावत्त्वम् स्वनिष्ठावच्छेदकत्वसम्ब धावच्छिन्न व्यापकता निरूपितावच्छेदकत्व सम्बन्धावच्छिन्नव्याप्यतावत्त्वम् - एतदुभयसम्ब न्धेन । समन्वयश्च - शब्दानामाकाशवृत्तितया कण्ठताल्वादिनं शब्दानामधिकरणं समवायेन, किन्तु तत्तत्स्थानावच्छेदेन आकाशमधिकरणमिति हेतोः अवच्छेदकतासम्बन्धेन अकारादीनां कण्ठादिषु सत्त्वं बोध्यम् । तद्वन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगितावच्छेदकधर्मवस्वम् व्याप्यत्वं यथा वह्निव्याप्यो धूमः । अत्र तद्वान् वह्निमान् अयःपिण्डादिः तन्निष्ठो योऽत्यन्ताभावः स धूमो नास्ति इति प्रतीतिसिद्धाभावः तादृशाभावप्रतियोगितावच्छेदको धर्मः धूमत्वं तद्वत्त्वम् धूमस्येति वह्नयपेक्षया तस्य व्याप्यत्वम् । व्यापकत्वञ्च तद्वन्निष्ठात्यन्ता भावप्रतियोगितानवच्छेदकधर्मवत्त्वम् । यथा तद्वान् = धूमवान् पर्वतादिः, तन्निष्ठोऽत्यन्ताभावः वह्निर्नास्ति इत्येवं वक्तुं न शक्यते तत्र वह्नेरपि सत्त्वात्; किन्तु घटो नास्ति तादृशा- भावप्रतियोगितावच्छेदकत्वं घटत्वस्यानवच्छेदकत्वं वह्नित्वस्य तद्धर्मवत्वात् सिद्धम् । एवञ्च प्रकृते तालुनिष्ठावच्छेदकत्व सम्बन्धावच्छिन्नव्याप्यतानिरूपिता या अवच्छेदकत्व- सम्बन्धावच्छिन्ना व्यापकता तस्या इकारे असस्वेन प्रथमसम्बन्धाभावात् न इकारस्य सावर्ण्यम् एकारेण । अवच्छेदकतासम्बन्धेन एकारस्य कण्ठस्थानेऽपि सत्त्वेन तेन सम्बन्धेन एकारः कण्ठे तन्निष्ठो योऽत्यन्ताभावः स तेन सम्बन्धेन इकाराभावः तादृशाभावीयप्रतियो गितावच्छेदकमेव इकारत्वं न त्वनवच्छेदकमिति व्यापकता इकारे नास्तीति प्रथम सम्बन्धाभावः । तालुनिष्ठावच्छेदकत्वसम्बन्धावच्छिन्नव्याप्यतानिरूपितव्यापकता एकारे अस्ति । तथाहि -अवच्छेदकतासम्बन्धेन तद्वति तालुस्थाने एकारो नास्तीति वक्तुमशक्यता अन्यः कश्चिद् वर्णो नास्ति तत्प्रतियोगितावच्छेदकं तदेव अनवच्छेदक मेकारत्वमिति अत्र व्यापकत्वं सुघटम्, अतः सावण्यंवारणाय द्वितीयवैशिष्ट्यमुपात्तम् । स्वनिष्ठावच्छेदकत्व- सम्बन्धावच्छिन्नव्यापकतानिरूपितव्याप्यताया एकारे अभावात् । एवमेकारः तन्निष्ठो योऽवच्छेदकत्वसम्बन्धः तेन अधिकरणं कण्ठः स एव तद्वान् तद्वृत्तिर्योऽत्यन्ताभावः स व्यवच्छेदकतासम्बन्धेन एकारो नास्तीति वक्तुं न शक्यते; किन्तु इकारो नास्ति तादृशा- भावप्रतियोगितावच्छेदकत्वमेव इकारत्वस्य नानवच्छेदकत्वमिति व्यापकत्वाभावात् तन्नि- रूपितव्याप्यताया एकारे असत्त्वेन द्वितीयसम्बन्धाभावात् न एकारस्य सावण्यम् इकारे प्रसक्तम् ।
न च यावदास्यभवत्पत्यविवक्षणे प्रयत्नग्रहणं व्यर्थ प्रयत्नस्याप्यास्यभवत्वात् इति वाच्यम्; ह्रस्वदीर्धयोः सावर्थ्यानापत्तेः । तयोजनकानामास्यभवानां वायुसंयोगानामतुल्यत्वात् । तस्मादास्यभवानां कण्ठादीनामेव ग्रहणमिति बोधनाय तत्सार्थक्यात् । आस्येति किम् ?तर्मा । 'झरो झरि' (८.४.६५) इति लोपो मा भूत् । प्रयत्नेति किम् ? वाक्योतति । प्रेति किम् ? शचयोः श्वासाघोषविवारराख्यवाह्यप्रयत्नसाम्येन तत्रैव दोषात् ।
न च तद्धितान्तेन आस्यपदेन यावदास्यभवानां ग्रहणेन प्रयत्नस्याऽपि तेनैव संग्र- हात् पृथक् प्रयत्नपदोपादानं व्यर्थम् ? इति शङ्कते -नचेति । सर्वेषाम् आस्यभवानां ग्रहगे वायुसंयोगस्यापि मुखवृत्तित्वेन वर्णोत्पादकतया तस्यापि आस्यपदेन ग्रहणाद् हस्वदीर्घयोः
अत्रोः उच्चारणे वायुसंयोगानामतुल्यत्वात् परस्परं सावण्यं तयोनं स्यात् । अतः आस्यभवानां कष्ठादीनामेव ग्रहणमिति बोधयितुं प्रयत्नपदोपादानं सूत्रे कृतम् । अन्यथा आस्य- शब्देन प्रयत्नस्याऽपि संग्रहेण तदुपादानस्य नैरर्थक्यं स्यात् ।
कस्य किं स्थानम् ? इत्याशङ्कायामाह - अकुहेति । यद्यपि सर्ववर्णोच्चारणे व्यापार आवश्यकः, तथापि चकाराद्युच्चारणे तात्यादिव्यापारोऽपि तथाकारादीनामुच्चारणे तु नेति भावः । कचयोस्तु न सावर्ण्यम् ? यावत्स्थानसाम्याभावाद, भिमस्थानकथनवैयर्थ्यापते ।
वर्णानां स्थानं निरूपयितुमुपक्रमते - अकुहेति । यद्यपि सर्वेषां वर्णानामुच्चारणे कण्ठब्यापार आवश्यक इति सर्वेषां कण्ठस्थानं प्राप्तम्, तथापि अकुहादिभ्योऽतिरिक्ताना- मुच्चारणं तात्वादिव्यापारोऽपि अपेक्ष्यते; अकुहादीनामुच्चारणे तु न ताल्वादिव्यापारोऽ- पेक्षितः - इति तात्पर्येण अकारादीनामेव कण्ठस्थानता प्रतिपादिता ।
व्यापारोऽपि इति । अपिता कण्ठव्यापारः । तथा आवश्यकः । एवञ्च अकुहेत्या- दीनां कण्ठ एव स्थानम्, अन्येषां तु स्थानद्वयम् ।
अत्रायं निष्कर्षः - पाणिनीयशिक्षायां यस्य यस्य वर्णस्य यद्यत् स्थानमुक्तम् तत्तदेवात्र आस्यपदेन गृह्यते । मङगनानाञ्च पाणिनीयशिक्षायां नासिकास्थानं नोकम् । न वा चकारादीनां कण्ठस्थानितोका। अतः ककारोच्चारणे कस्य व्यापारः ? इत्यपेक्षायां कृतः स्थाननिर्णयो न शास्त्रप्रक्रियोपयोगी किन्तु शिक्षोक्तं स्थानमेव । तेन ङकारस्य नाविकास्थानस्यान्ययोक्तावपि उक्तशिक्षायामनुकत्वात् पूर्वोक्कयावत्स्थानसाम्यस्योपपत्तेः सावयं कङयोर्भवत्येव । एतेन सर्वेषां वर्णानामुच्चारणे उरो मूर्धादिव्यापारस्यावश्यकत्वेन उरःस्थत्व - मूर्धन्यत्वापादनम्, इकारस्य कण्ठनालूभयस्थानिकत्वेन तादृशोभयस्थानिकेन एकारेण सह सावर्ण्यस्य प्रसञ्जनञ्च कस्यचित् पराहतम् । पाणिनिशिक्षायामनयोः स्वानरूपत्वेन निर्देशाभावाद् इकारादीनामपि कण्ठस्थानमित्येवं प्रतिपादनाभावादिति । विस्तरस्तु विषम्यां टीकायां द्रष्टव्यः ।
अत्र कण्ठपदं कण्ठस्थानतत्समीपजिह्वामूलस्थानोभयपरम् । तेन 'कण्ठ्या वही' (पा० शि० १७), 'जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तः' (पा० शि० १८) इति शिक्षया न विरोधः । जिह्वामूलीयपदस्य च वर्णविशेषे रूढिरिति न व्यवहारातिप्रसङ्गः । अत एवा- योगवाहेषु जिह्वामूलीयगणनं भाष्ये । तत्तद्वर्णोत्पत्तेः प्राक् तत्तत्स्थानादौ जिह्वास्पर्शा- द्यनुभवेन तत्तद्वर्णानां तत्तत्स्थानत्वनिर्णयेऽपि 'अकुह' इत्यादिकथनं साधारणधर्मबोधना- यानुवादकम्, न त्वेतदेव कण्ठादिस्थानविधायकमिति भ्रमितव्यम् ।
विसर्जनीयपदेनात्र साहचर्यादकाराश्रयस्य ग्रहणम् । अत एव - 'अयोगवाहा विज्ञेया आश्रयस्थानभागिनः' । (२२) इति शिक्षया न विरोधः ।
दन्ता इति दन्दसंयुक्तदेशा इत्यर्थः । अतो भग्नदन्तस्याप्युच्चारणं भवत्येव ।
उश्च पञ्च मायेते अनेन, तत्र भव इति योगेनोपध्मानीयस्योष्ठयत्वमित्याह- उपेति । रूढत्वाच्च न व्यवहारातिप्रसङ्गः । नासिका चेति । चेन स्वस्ववर्गानुकूलं ताल्वादि गृह्यते । अत एवैषां प्रातिशाख्ये 'नासिकायां भवः' इत्यर्थंक-नासिक्यशब्देन व्यवहारः ।
'जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तः' इति शिक्षया कवर्गमात्रस्य उच्चारणे जिह्वामूले व्या- पारस्यापेक्षणात् कवर्गमात्र जिह्वामूलीयपदेन गृह्येतेत्यत आह-रूढिरिति । 'रूढियोंगमप- हरति' इति न्यायेन जिहामूलीयपदं वर्णविशेषे रूढम् नत्विदं जिह्वामूले भवमित्येवं यौगि कम् । तस्मान्न तथा व्यवहारः कवर्गमात्रे । अतएव = रूढिस्वीकारादेव । यदि जिह्वा- मूलीयशब्दस्य यौगिकत्वेन जिह्वामूलोद्भवमात्राणां संग्राहकत्वमिष्येत, तदा तेषां वर्ण- समाम्नाये पाठस्य सत्त्वात् पुनरयोगवाहेषु जिह्वामूलीयपदेन गणनमसङ्गतं स्यात् । न योगः = वर्णसमाम्नाये पाठो येषां ते अयोगाः, वाहयन्ति = लक्ष्यं साधयन्तीति वाहाः, अयोगाश्च ते वाहा इति व्युत्त्पत्त्या वर्णसमाम्नाये अपठितानामेव अयोगवाहमध्ये पाठात् । तथा च जिह्वामूलीयस्य वर्णविशेषस्यैव अयोगवाहमध्ये पठितव्यतया विशेषरूपे- णैव निर्देशो युक्तः, न सामान्यरूपेण निर्देश उचितः अन्येषां तेषां वर्णसमाम्नाये पाठात् ।
यत्तु - 'अनुस्वारयमानां च नासिकास्थानमिष्यते' । (पा० शि० २२) इति शिक्षोत्तरेषां नासिकाकरणम् ?
किञ्च, स्थानत्वे कयोः सावर्थ्यानापत्तिः; यावत्स्थानक्याभावात् । यत्किञ्जित्स्थानैक्येन तत्त्वे तु मामपि परस्परं सावर्ण्यापत्तिरिति ? तनः कण्ठादीनामपि करणत्वस्यैव 'अस्यन्त्यनेन वर्णान्' इति भाष्यात् प्रतीतेः । स्थानत्वव्यवहारस्तु वर्णाभिव्यक्तिजनकताल्वादो वर्णजनक वायुसंयोगाधारे वर्णाधारत्वाऽरोपेण । तत्तत्स्थान जिह्वाप्रादिसम्बन्धेन वर्णोत्पत्या जिह्वाप्रावौ तत्स- म्बन्धजनकप्रयत्नविशेषे स्पृष्टतादौ च करणत्वव्यवहारः । वर्णाभिव्यक्त्यनन्तरभावी सावर्ण्यानुपयुक्तश्च कण्ठविवरादिनिष्ठविकासावेरास्यवहिदेशावच्छिन्न कार्यस्य जनको पत्नो गुणशब्देनोच्यते ।
खण्डनकृदादोनामुक्ति खण्डयति -यत्तु इति । 'अनुस्वारयमानाम्' इत्युक्तशिक्षा- वचने ञमङणनानां निर्देशाभावादेषां नासिका न स्थानं किन्तु करणम् । एवमपि नासि- कास्थानत्वे शिक्षायाः नासिकास्थानत्वस्यानुक्त्या न्यूनत्वापत्तिः स्यात् । किञ्च त्रमादीनां नासिकास्थानत्वे नासिकास्थानस्याधिक्यात् यावत्स्थानसाम्याभावात् ककार ङकारयोरेवं अक्कार-चकारयोः परस्परं सावण्यं न स्यात् । यत् किञ्चित् स्थानसाम्येऽपि सवर्णसंज्ञायां तु कारस्य मकारेण सह सावर्ण्य प्रसज्येत; नासिकास्थानस्योभयोः सत्त्वेन स्थानसाम्यात् । अतो नासिकाकरणमेव ? तन्न 'अस्यन्ति अनेन वर्णान्' इति भाष्येण सर्वेषां कण्ठताल्वा- दिस्थानानां वर्णान् प्रति करणत्वस्यैव लाभात् नासिकाया एव भवदुक्तं करणत्वं न शोभते । अकुहेत्यादिनापूर्व कादीनां कण्ठादिस्थानित्वे बोधिते पश्चात् तुल्यस्थानत्व- ज्ञानात् सवर्णपदबोध्यत्वनिर्णये 'अणुदित्' सूत्रेण कुशब्दस्य सवर्णग्राहकत्वं बोध्यते इति कथमत्र कुशब्देन पञ्चानां ग्रहणम् ? अत आह- तत्तदिति । न चैवं स्थानत्वेन व्यवहारः कथम् ? अत आह- स्थानत्वेति । वर्णानामभिव्यक्तेर्जनकं यत् कण्ठताल्वादि, तदेव वर्णजनकानां वायुसंयोगानामाधारभूतम् तस्मिन् कण्ठतात्वादी यद् वर्णाभिव्यक्ति- जनकवायुसंयोग धिकरणत्वम्, तदेव तत्तत्स्थाने समारोप्य वर्णाधिकरणत्वेन सम्भाव्य- वर्णानां स्थानमिति व्यवहरन्ति ।
केचित्तु कण्ठाद्यवच्छिन्नवर्णानामभिव्यवत्या अवच्छेदकत्वसम्बन्धेन आधारतायाः कष्ठादौ सत्त्वान्नारोपस्योपयोगः; परमवच्छेदकतासम्बन्धेन आधाराधेयभावो न प्रसिद्ध इति मूले तथोपादानम् ।
व्यवहारान्तरमपि निर्णयति - तेषु तेषु स्थानेषु जिह्वाग्रमध्यान्त्यभागानां संस्पर्शेन वर्णानामुत्पत्त्या जिह्वाग्रमध्यान्त भागानामेषु मुख्यः, तत्सम्बन्धजनके प्रयत्न विशेषे च गौणः करणत्वव्यवहारः । अथवा 'जिह्वाग्रादी' इत्यत्र सप्तम्यर्थो वृत्तित्वं स्पृष्टतायामन्वेति । तथा च जिह्वाग्रादिवृत्तिस्पृष्टतेति लभ्यते । जिह्वाग्रादी प्रयत्नविशेषव्यवहारः 'व्योलंघु- प्रयत्नतरः' इति सूत्रे लघुतरः प्रयत्नो जिह्वाग्रादिर्यस्योच्चारणे इत्यत्र जिह्वाग्रादौ प्रयत्न- व्यवहारः कृतः । लघुतरत्वञ्चात्र शैथिल्यम् ।
नचैवं कण्ठादों यथा करणत्वव्यवहारेऽपि स्थानत्वव्यवहारो न हीयते, तथा नासिकायां करणत्वव्यवहारेऽपि स्थानत्वं नापगच्छतीति नासिकास्थानं सिध्यति । तथा च, नासिकास्थानस्याधिक्यात् ककार ङकारयोः सावर्ण्य न स्यादिति वाच्यम्, सूत्रस्था- स्यपदस्य तद्धितान्तत्वानभ्युपगमे 'आस्ये तुल्यदेशप्रयत्नम्' इति वार्तिककृतोक्तेः, आस्यो- पादानस्य प्रयोजने पृष्टे 'प्रयत्नविशेषणम् आस्यपदोपादनम्' इति सार्थक्यं प्रतिपाद्य 'यथा तृतीयास्तथा पञ्चमाः, आनुनासिक्य मेषामधिको गुणः' इति भाष्यकृतोकम् । तत्र आस्य- पदेन व्यावर्त्त्यानां सावर्ण्यानुपयुक्तानां गणनाप्रसङ्गे आनुनासिक्यस्योपादानेन गुणशब्देन कथनाच्च तस्य= आनुनासिक्यस्य बाह्यप्रयत्नोक्त्या 'तुल्यास्यम्' इति सूत्रे नासिकाया आस्यपदेन नासिकास्यप्रयत्नस्य च ग्रहणाभावस्य बोधनेन समानस्थानिकत्वात् सवर्णसंज्ञा सिद्धा । यदि नासिकाया आस्यपदेन ग्रहणमिष्येत, तदा सावर्ण्यानुपयोगिनां मध्ये एतत्प्रद- शनस्यानीचित्यम् । एवं नासिकास्थप्रयत्नस्य आस्यपदव्यावत्त्यत्वेन कथनस्यासङ्गत्या च नासिकाया आस्यपदेन न ग्रहणमिति तात्पर्यम् ।
नासिकास्यप्रयत्नस्य गुणत्वात् गुणा अभेदका इति पक्षमाश्रित्य तस्य न ग्रहणमिति बोध्यम् । येषां मते नासिका आस्वाद बहिर्भूता तेषां मते कङयोः सावण्यं सुलभम् । ‘आस्ये स्थानं यस्य तुल्यम्' इत्यर्थेन नासिकास्थानस्य बहिर्भूततया तस्याधिक्येऽपि क्षति - विरहात् । पक्षोऽयं विस्तरेण उद्योते निरूपित इत्यलं विस्तरेण ।
अकारादिनिष्ठानुनासिक्यस्य 'भेवकत्वाद गुणस्य' इत्यादी गुणत्वेन व्यवहारस्तु कण्ठाद्यवच्छ वायु संयोगेनोत्पन्नेषु नासावच्छिन्नवायुसंयोगेन तद्रूपधर्मोत्पत्या । एवञ्च नासिकायास्तत्र गुणजनकत्वादनुनासिकाकारादीनां मासिकास्थानं नोक्तं मूले । 'एकोऽयमात्मोदकनाम तस्य गुणभेदादन्यत्वं भवति - अम्यदिदं शीतम्, अन्यदिदमुष्णम्' इति दृष्टान्तपर भाष्येण तथैव प्रतीतेः ।
अक्षरार्थस्तु--अकारादिवृत्तितः आनुनासिक्यस्य गुणशब्देन 'भेदकत्वाद् गुणस्य' इत्यादी गुणत्वेन व्यवहारः । तथोपपादयति - कण्ठाद्यवच्छिन्नेति । कण्ठावच्छेदेन जायमानो यो बायुसंयोगस्तेन उत्पन्नेषु अकारादिषु पश्चात् नासिकावच्छेदेन जायमानवायुसंयोगेन तद्रूपस्य आनुनासिक्यरूपधर्मस्य उत्पत्या पट्त्वादिधर्मवत् गुणपदेन व्यवहारो भवति । एवञ्च ईदृशरीत्या व्यवहारस्योपपादनात् नासिकाया अकारादिषु जातेषु गुणजनकत्वात् सानुनासिकाकारादीनां स्थानत्वेन नासिकायाः निर्देशो न कृतो मूलकृता । तथा च नासिकायास्तत्र आनुनासिक्यरूपं गुणजनकत्वम्, न तु गुणिनोऽकारस्यापि ।
भाष्यान्तरमपि प्रमाणयति - एकोऽयमिति । यथा एकमेव द्रव्यं जलं उष्णत्व- शीतस्वरूपगुणभेदात् 'इदमुष्णम्', 'इदं शीतं जलम्' इति भेदावगाहिनी प्रतीतिः सर्वजन- सिद्धा, तथैवात्रापि एकस्या एव अकारव्यक्तेः अनुनासिकत्वादिभेदेन भिन्नत्वं बोध्यम्' इत्यनेनापि भाष्येण आनुनासिक्यस्य गुणत्वं सिद्धम् । न चैवम् वर्णोत्पत्तेः प्राग्भाविनाम् उदात्तत्वादीनां गुणत्वव्यवहारो भाष्यकृत्कृतोऽसङ्गतः स्यात् इति वाच्यम् सवर्णसंज्ञा- याम् अनुपयोगित्वम् आन्तरतम्यपरीक्षोपयोगित्वञ्च सादृश्यमाश्रित्य गौणः गुणशब्दप्रयोग- स्तत्र । न म ङ ण ना नान्तु अनुनासिकत्वगुणरहितस्य स्वरूपस्य अनुपलम्भात् उभया- वच्छेदेन = कण्ठादिस्थानावच्छेदेन नासिकावच्छेदेन च वायुसंयोगे तदुत्तरमेव तेषां वर्णानां निष्पादनात् अन्यतरस्य स्थानत्वे नियामकाभावात् उभे अपि स्थाने भवतः । पाणिनीय- शिक्षायां प्रमादीनां नासिकास्थानत्वं स्पष्टतया अनुकमपि चेन संगृह्यते । अतएव = ङकारादीनां नासिकास्थानत्वादेव । अकार इत्यादीति । आदिपदेन तालव्य इकारादीनां संग्रहः । अत एव = तेषामनुनासिकत्वादेव । अग्रे सर्वं सुस्पष्टम् ।
आत्माऽत्र द्रव्यम् । उदात्तत्वादीनां गुणत्वव्यवहारस्तु सावनुपयुक्तत्वात तम्यपरीक्षोपयोगित्वह सादृश्येनेति बोद्धम् ।
ङादीनान्तु तद्गुणरहितस्वानुपलम्भे भयावच्छेदेन संयोगोत्तमेव स्व रूपत्वया विनिगमनाविरहेणोभयोः स्थानत्वम् । 'अनुस्वारयमानाथ' (पा०शि० २२) इति शिक्षायां नानामपि स इति प्रक्तम् । अत एव 'कण्डयोप्रकार:' इत्युक्त्वा नाक्याला सिक्थयमानुस्वारानिति स्थानानि इत्युक्तं प्रातिशा 'नासिक्याः इञणनमाः' इति तद्वयाख्यातारः । कयोः सावन्तु भवत्येव ।
'आस्ये तुल्यवेशप्रयत्नम्' (का० वा०) इति वातिके 'किमास्योपादाने प्रयो जनम् ?' इति प्रश्ने 'प्रयत्नविशेषणमास्योपादानम्' इत्युक्त्वा तद्द्यावर्त्यत्वेना प्रयत्नात् प्रदश्यं यथा तृतीयास्तथा पश्चमाः, आनुनासिक्यमेषामधिको गुण:' इति भाष्येण तस्य बालस्वोक्त्याऽत्र सूत्रे नासिकाया आस्याध्येन तत्रत्यप्रयत्नस्यैव प्रयत्नबाणबोधनाद, नासिका आवाह्येति वदतां मते तद्ग्रहणाभावाच्च ।
अत एव बाह्यप्रयत्नानुपक्रम्य-
अमोऽनुनासिका न हो, नाविनो हायः स्मृताः ।
' ईषलावा यणश्चैव श्वासिनस्तु सफादयः' ।। (पा० शि० ३९)
'ईवच्छ्वासावरो विद्यात्' इत्युक्तं शिक्षायाम् । (पा० शि० ४०|
नादेति संवारघोषयोरुपलक्षणम्, श्वासेति विवाराघोषयोः । न हावित्युपलक्षणम् ऐचः सर्वस्य, प्लुतलकारस्य च, अनुनासिकस्यादर्शनादित्यलम् ।
'एदैतोः' इत्यादौ लोकानुभवसिद्धार्थानुवादके तपरशास्त्राप्रवृत्त्या प्लुतानामपि तत्स्थानत्वं बोध्यम् । तथा च पाणिनीयशिक्षा-
'कण्ण्यावहाविचुयशास्तालव्याः, ओष्ठजावुपू ।
स्युर्मूर्धन्या ऋटुरषा दन्त्याः सतुलसाः स्मृताः ॥ (१७)
'जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तो दन्त्योष्ठयो वः स्मृतो बुधैः ।
एऐ तु कष्ठ्यतालव्या ओओ कण्ठोष्ठजी स्मृती' ॥ (१८)
'अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा ।
जिह्वामूलक बन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च' ।। (१३)
'हकारं पञ्चमैर्युक्तमन्तस्थाभिश्च संयुतम् ।
उरस्यं तं विजानीयात् कण्ठ्य माहुरसंयुतम् ॥' (१६) इति ।
यत्तु- 'दन्तोष्ठादि समुदितं स्थानम्' इति ? तत्र शिक्षायाम् 'दन्त्योघः' 'कण्ठ्यतालव्यौ' इत्यादौ 'तत्र भवः' (४ । ३ । ५३) इत्यधिकारविहितयतः प्रत्येक- मनुत्पत्त्यापत्तेः। 'दन्तोष्ठम्' इत्यादित्यसङ्गतमेव स्वाङ्गसमुदायस्य स्वाङ्गस्वाभाववच्छरीरावयवसमुदायस्य शरीरावयवत्वाभावात् । एतेन 'वन्तोष्ठरूपमतिरिक्तं स्थानम्' इत्यपास्तम्, 'अ स्थानानि' (पा० शि० १३) इति प्रतिज्ञाविरोधाच्चेति दिक् ।
सूत्रे प्रशब्देन विलक्षणार्थबोधेऽपि लोके यत्नप्रयत्नयोः पर्यायतेति ध्वनयन्नाह- प्रयत्नोद्विधेति । ववचिद् 'यत्न' इत्येव पाठः । चतुर्धेति । यत्तु –
'स्वराणामूष्मणाञ्चैव विवृतं करणं स्मृतम् ।
तेभ्योऽपि विवृतावेडी ताभ्यामेचो तथैव च' ।। (२१)
यत्तु दन्तोष्ठादीति । दन्तोष्ठं समुदितं स्थानमिति तु न युक्तम्, शिक्षायां दन्तोष्ठ्य- कण्ठ्य-तालव्य शब्दपाठेन 'तत्र भवः' इत्यधिकारे विहितस्य 'शरीरावयवात्' इति यत्प्रत्ययस्य समुदायस्य स्थानत्वेन प्रत्येकस्मिन् स्थानत्वाभावात् एकैकस्मात् अनुत्पत्तिः स्यात् । दन्तोष्ठ्यमित्यादिपाठस्तु अयुक्त एव यथैके कस्य स्वाङ्गत्वेऽपि स्वाङ्गसमुदायस्य स्वाङ्गसमुदायवाचकस्य न स्वाङ्गत्वम् = स्वाङ्गवाचकत्वपर्याप्तता, तथा शरीरावयवसमुदायस्य न शरीरावयवत्वमिति रीत्या समुदायात् यत्प्रत्ययस्य अनुत्पादेन तादृशरूपासिद्धेः । एतेन दन्तोष्ठ्यमित्यस्यानिष्पादेन, दन्तोष्ठ्यतिरिक्तं स्थानमिति वदन्तः परास्ताः । लोके यत्नप्रयत्नयोः पर्यायतया प्रयोगात् 'प्रयत्नो द्विधा' इत्युक्तम् । नङ्प्रत्ययान्तस्य पुंस्त्वात् 'प्रयत्नः' इत्येव पाठो युक्तः । केचित्तु 'जानीयात्' इत्यध्याहृत्य प्रयत्नमिति पाठ युक्तं मन्यन्ते । एवं रीत्या अपपाठस्य समर्थने 'द्विघा भेदः प्रयत्नस्य' इत्यादिपदान्तराध्याहारेण अनुपयोगिनां पदविन्यासानां समर्थनस्य कर्तुं शक्यत्वात् । न प्रयोगसमर्थने ग्रन्थकारस्य तात्पर्यम् । नङन्तस्य पुंस्त्वप्रतिपादने तात्पर्यात् ।
इति शिक्षावाक्याद् विवृततर-विद्युततमयोः प्रतीत्या 'नाज्झलो' (१.१.१०) इति सूत्रभाष्यादूष्मणाभीषद्विवृतत्वस्य च प्रतीत्या चतुर्थेत्यसङ्गतमिति, तन्न; 'नाज्झलो' (१.१.१०) इति सूत्रेण विवृतत्वव्याप्यानामेषां सवर्णसंज्ञानुपयुक्तत्वबोधनमित्याशयात् ।
भाष्यमते तु सन्तु सप्त प्रयत्नाः । एवञ्चैवैतोरोदौतोश्च न सावर्ण्यप्रसक्तिः; प्रयत्नभेदाविति बोद्धयम् ।
'नाज्झलौ' (१.१.१०) इति सूत्रमपि प्रयत्नभेद प्राप्त सावर्ण्या भावानुवादकं सत् तस्यैव बोधकम् । अत एव भाष्ये 'तन्न वक्ताव्यम्' इति नोक्तम् । स्पृष्टादीनामाभ्यन्तरत्वं त्वोष्ठप्रभूतिकाकलकपर्यन्तरूपास्यान्तर्गततत्तत्स्यानेषु जिह्वाप्रादीनां स्पर्शेषत्स्पर्शदूरावस्थानसमीपावस्थान रूपाभ्यन्तर कार्यकारित्वाद्, वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राग्भावित्वाच्च बोध्यम् ।
तत्र बहूनामेकस्थानत्वेऽपि कस्यचिदुच्चारणे सम्यक्स्पर्शः, कस्यचिदीषदिति शिक्षाकारोक्तिमनुभवं चानुसृत्य विवेक्तव्यम् । प्रयतनमिति नपुंसके भावे ल्युट् । प्रयत्नमित्यपपाठ:; नङन्तस्य पुंस्त्वात् । तथा च शिक्षा - 'स्वराणामूष्मणाञ्च' (पा० शि० २१) इत्याद्यनन्तरम् -
'अचोऽस्पृष्टाः यणस्त्वोषन्नेमस्पृष्टाः शलः स्मृताः ।
शेषाः स्पृष्टा हलः प्रोक्ता ' (पा० शि० ३८) इति ।
अचोsस्पृष्टाः स्पर्धाभावरूपविवृतत्ववन्तः । यणस्त्वोषदिति । अनेन तेषामी- षत्स्पृष्टत्वमीषद्विवृतत्वञ्च बोधितम् । नेम इत्यर्थे । तेन शलामीषद्विवृतत्वम्, यणपेक्षयाऽधिकविवृतत्वं चेति बोद्धयम् । अत्र शिक्षोक्तव्याप्यधर्मवतां व्यापकधर्ममादाय न सावर्ण्यमिति यणां चवर्गादिभिर्न सावर्ण्यम् । तेन 'अञ्चितः' इत्यादौ न यादि: परसवर्णः ।
विवृत्वतमेवेति । प्रक्रियादशायां विवृतत्वं प्रतिज्ञेयमित्यर्थः । तेन दण्डाढकादी दीर्घसिद्धिः । अन्यथा संवृतस्य ह्रस्वाकारस्य विवृतेन दीर्घेण सावर्थ्याभावात् स न स्यादिति भावः । दीर्घाकारस्य विवृततरत्वन्तु पाणिनिशिक्षाऽनुक्तत्वान्नैतच्छास्त्र प्रक्रियोपयोगीति दिक् ॥
तस्य = ह्रस्वाकारस्य । आद्याकारस्य विवृतत्वात् द्वितीयस्य च तस्य संवृतत्वात् प्रयत्नभेदेन सावर्ण्यभावात् 'अ अ' इति सूत्रे दीर्घो नेति कश्चित् । वस्तुतो वर्णसमाम्नाये विवृतस्य अकारस्य पाठेन संवृताकारस्य अच्त्वाभावादेव न दीर्घप्रसङ्गः । अत एव 'आद् गुणः' इत्यनेन गुणोऽपि न । 'प्रयत्नभेदाद्दीर्घाभावः' इति मूलपत्तेरयमाशयः - अच्च दीर्घश्चेति अद्दीर्घौ तयोरभावः अद्दीर्घाभावः, प्रयत्नभेदेन अद्दीर्घाभावः - इत्येवं तृतीया- समासे प्रयत्नभेदाद्दीर्घाभाव इति । अत्-पदेन अकारो गृह्यते; द्वयोरकारस्य स्थाने गुणेन अकारस्यैव प्राप्तेः । जातिपक्षे अज्मात्रस्य ग्रहणेन संवृतस्याप्यकारस्य अच्त्वात् 'अ अ' इति सूत्रे सन्धेर्वारणं संहिताया अविवक्षया बोध्यम् । एकस्मिन् सूत्रे संहिताया अविक्षायां सूत्रभेदः स्यात् - इति मते 'अ अ' इति सूत्रे अस्य स्थाने आदेशस्य विवक्षितत्वेन 'अस्य अ' इति षष्ठीसमासो विधेयः । तथाच समासे संहिताया नित्यत्वेन तदविवक्षायाः कर्तुमशक्य- तया 'सुपां सुलग्' इति सूत्रेण सः स्थाने सुरूपादेव तस्य रुत्वे यत्वे लोपे च तेषामसिद्ध- स्वात् सन्धिकार्य नेति सदाशिवभट्टाः ।
१.१.९
सूत्राणि:
॥ तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ॥
॥ व्याख्या: ॥
॥ लघुशब्देन्दुशेखरः - हिन्दी ॥
तुल्यास्य । तुल्यावास्यप्रयत्नौ यस्येत्यर्थः । आस्ये भवमास्यं व्याख्यानात् । तच्च - वर्णोपयोगित्वात्स्थानमेव प्रयत्नस्य पृथगुपादानात् । प्रकृष्टो यत्न - आभ्यन्तरः । तस्य वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राग्भावित्वरूपप्रकर्षवत्त्वात् । जनकत्वं षष्ठ्यर्थः । तत्तत्कार्यगतभेदं स्थानेष्वारोप्य भेदघटिततुल्यत्वस्य निर्वाहः । वस्तुतः 'सादृश्यं न भेदघटितमिति भाष्यसम्मतमिति न कश्चिद्दोषः । स्पष्टञ्चेदं भाष्ये । तदाह - ताल्वादीति । शिक्षायाङ्कण्ठादीनाङ्कण्ठत्वादिनैव स्थानतोक्त्या तद्रूपेणैवाऽऽस्यशब्देन ग्रहणमिति तद्भागभेदमादाय नोदात्तादिषु सावर्ण्यभङ्ग इति बोद्ध्यम् । यस्यैतद्द्वयं येन यदीयेनैतद्द्वयेन तुल्यमित्यर्थः ।
“तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्” सूत्र की व्याख्या करते हुए कह रहे हैं कि - यहाँ “तुल्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य तत् तुल्यास्यप्रयत्नम्” ऐसा बहुव्रीहि समास हुआ है । “यस्य” इस पद में स्थित षष्ठी का अर्थ जनकत्व है । इस प्रकार इस सूत्र का अर्थ होता है - “जिस वर्णद्वय के जनक स्थान और प्रयत्न तुल्य हों, उन दोनों वर्णों की परस्पर में सवर्ण संज्ञा होती है” । यहाँ शंका होती है कि आस्य शब्द नपुंसक है, इसलिए उसका विशेषण तुल्य शब्द भी नपुंसक ही होगा । इसी प्रकार प्रयत्न शब्द के पुंल्लिंग होने के कारण उसका विशेषण तुल्य शब्द पुंल्लिंग होगा । ऐसी स्थिति में “तुल्यश्च तुल्यश्च” इस विग्रह में एकशेष करने पर “नपुंसकमनपुंसकेनैकवत्” सूत्र से नपुंसक का एकशेष होने के कारण “तुल्यौ” की जगह “तुल्ये” ऐसा एकशेष होना चाहिए । इस शंका के उत्तर में कहा जाता है कि जहाँ प्रवृत्तिनिमित्तनिष्ठ नानाप्रकारतानिरूपित नानाविशेष्यताक बोध की इच्छा होती है ऐसे शब्दतन्त्र में जब “प्रत्यर्थं शब्दनिवेश:” इस नियम के आधार पर नाना शब्दों के उच्चारण का प्रसंग आता है तब वहाँ एकशेष किया जाता है । जैसे “अक्षा भज्यन्तां भुज्यन्तां दीव्यन्ताम्” इस वाक्यघटक “अक्षाः” इस पद में एकशेष हुआ है । ऐसा शब्दतन्त्र यहाँ नहीं है, किन्तु यहाँ तो - प्रवत्तिनिमित्त निष्ठ एकप्रकारतानिरूपित, नानाव्यक्तिनिष्ठ एकविशेष्यताक बोध की इच्छा होने के कारण अर्थतन्त्र है । इस तन्त्र में एकशेष होने का कोई प्रश्न ही नहीं होता । यहाँ तो एक ही तुल्य शब्द का द्विवचनान्त प्रयोग “तुल्यौ” ऐसा किया गया है, न कि एकशेष हुआ है । अर्थतन्त्र की स्पष्टता यहाँ इस प्रकार है कि यहाँ तुल्यत्वनिष्ठ एकप्रकारता है, तन्निरूपित तुल्यद्वयनिष्ठ एकविशेष्यताक बोध होता है; जैसा कि उपर्युक्त सूत्रार्थ से स्पष्ट है ।
“आस्ये भवम् आस्यम्” आस्य शब्द की इस व्युत्पत्ति से आस्य शब्द से यहाँ वर्णोपयोगी कण्ठादि स्थानों का ग्रहण किया जाता है । यद्यपि आस्यभवत्व तो ष्ठीवनादि में भी है, किन्तु उनमें प्राकरणिक वर्णोपयोगिता नहीं है । अतः यहाँ आस्यभव शब्द से तालु आदि स्थान ही लिये गये हैं । दूसरी बात यह है कि आस्य शब्द से यदि आस्यभव सभी का ग्रहण हो तो सूत्र में प्रयत्नग्रहण करना व्यर्थ हो जायेगा, क्योंकि प्रयत्न भी तो आस्यभव ही हैं । इसलिए आस्य शब्द से यहाँ वर्णोपयोगी स्थानों का ही ग्रहण किया जाता है ।
यत्न की जगह प्रयत्न का उच्चारण करने से प्रकृष्ट यत्न का ग्रहण किया जाता है । यल का प्रकर्षत्व उसका वर्णोत्पत्ति से अव्यवहित प्राग्भावित्व रूप है । अर्थात् जो यत्न वर्ण की उत्पत्ति से अव्यवहित पहले हो वही यहाँ प्रयत्न शब्द से अभिप्रेत है । ऐसा प्रयत्न आभ्यन्तर प्रयत्न ही होता है । बाह्य प्रयत्न तो वर्णों की अभिव्यक्ति के बाद वर्णों में गलविवर के संकोच से संवारत्व और उसके विकास से विवारत्वादि गुण के सम्पादक होते हैं । इसलिए इन्हें गुण शब्द से कहा जाता है । इस प्रकार वर्ण की अभिव्यक्ति के पूर्वक्षणावच्छेदेन विद्यमान न होने के कारण बाह्यप्रयत्न सवर्ण संज्ञा में अनुपयोगी हैं । यह बात ऊपर कह आये हैं कि “तुल्यौ आस्यप्रयत्नौ यस्य” इस विग्रह में 'आगत यस्य' पदस्थ षष्ठी का अर्थ जनकत्व है । अब यह शंका होती है कि ककार और खकार की जो परस्पर में सवर्ण संज्ञा होती है, वह अब नहीं होगी । कारण यह है कि प्रस्तुत सूत्र का अर्थ किया गया है कि जिस वर्ण का स्थान और प्रयत्न जिस वर्ण के स्थान और प्रयत्न के तुल्य हों वे दोनों वर्ण सवर्णसंज्ञक होते हैं । यह जो तुल्यत्व (सादृश्य) है वह तद्भिन्न होते हुए तद्गत भूयोधर्मवान् होता है । ककार और खकार के स्थान सदृश तब कहे जायेंगे जब दोनों भिन्न - भिन्न हों। किन्तु दोनों का स्थान कण्ठ होने के कारण भेदघटित सादृश्य का यहाँ सर्वथा अभाव है । ऐसी स्थिति में इनकी सवर्ण संज्ञा किस प्रकार होगी ? इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि यद्यपि ककार और खकार का स्थान एक ही कण्ठ है तथापि उस कण्ठ के कार्य ककार और खकार तो भिन्न हैं । ऐसी स्थिति में कार्यगत भेद का स्थान में आरोप कर दिया जायेगा । अर्थात ककार का कण्ठस्थान भिन्न है और खकार का कण्ठस्थान भिन्न है । इस प्रकार कार्यगत भेद का स्थान में आरोप करने से स्थान भिन्न हो जाता है । इसलिए ककार के स्थान के तुल्य खकार का स्थान होने से भेदघटित तुल्यत्व का निर्वाह हो जाता है । इसी प्रकार एक स्थान वाले दूसरे वर्णों की भी सवर्ण संज्ञा के सम्बन्ध में समझना चाहिए ।
वस्तुतस्तु - सादृश्य के लक्षण में “तदभिन्नत्वे सति” यह भेदघटित अंश है ही नहीं । यही बात भाष्यसम्मत है । ऐसी स्थिति में जब कि स्थान के सादृश्य के लिए भिन्नता की आवश्यकता ही नहीं है तो कोई दोष भी नहीं है । यह बात भाष्य में स्पष्ट है । इसी बात को लेकर वृत्ति कही गई - ताल्वादि इत्यादि । अब यह शंका होती है कि जो उदात्त अकार है वह तो कण्ठ के ऊर्ध्वभाग में निष्पन्न है । जो अनुदात्त अकार है वह कण्ठ के अधोभाग में निष्पन्न है । इस प्रकार दोनों के स्थान भिन्न होने के कारण सवर्ण संज्ञा नहीं होगी । इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि भगवान पाणिनि ने शिक्षा में कण्ठत्वेन रूपेण कण्ठ की, दन्तत्वेन रूपेण दन्त की तथा अन्य स्थानों की परिगणना तत्तद् रूपेण ही की है, न कि कण्ठोर्ध्वभागेन कण्ठाघोभागेन स्थानों का उल्लेख किया है । इसलिए उस स्थान के किसी भाग से निष्पन्न होने पर भी उस वर्ण का वही स्थान रहता है । इसलिए स्थानों के भाग के (ऊर्ध्वादि भाग के) भेद को लेकर सावर्ण्य भंग की आपत्ति नहीं की जा सकती है ।
यस्य = जिस वर्ण का एतद्द्वयम् = ताल्वादिस्थान और आभ्यन्तर प्रयत्न - ये दोनों येन = यदीयेन = जिसके स्थान और प्रयत्न के तुल्य हों, वे दोनों वर्ण परस्पर सवर्णसंज्ञक होते हैं । यहाँ 'येन' का अर्थ “यदीयेन” किया गया है । यदि ऐसा नहीं किया गया होता तो जिस प्रकार “यस्य” पद से वर्ण लिया जाता है उसी प्रकार “येन” पद से भी वर्ण लिया जाता । परिणाम यह होता कि 'जिस वर्ण के स्थान प्रयत्न जिस वर्ण के तुल्य हों' ऐसा अर्थ होता, जो सर्वथा असम्भव है । क्योंकि स्थान - प्रयत्न की तुल्यता स्थान - प्रयत्न से ही होती है, न कि वर्ण के साथ। इसलिए येन अर्थात् “यदीयेन स्थानप्रयलेन तुल्यम्” ऐसा अर्थ संगत होता है ।
“जिस वर्ण का तालु आदि स्थान और आभ्यन्तर प्रयत्न जिस वर्ण के इन दोनों के तुल्य हो उन दोनों वर्णों की परस्पर सवर्ण संज्ञा होती है” ऐसा सूत्रार्थ करने पर यह दोष आता है । कि इकार के स्थान प्रयत्न के तुल्य एकार का स्थान - प्रयत्न है । ऐसी स्थिति में इकार और एकार की सवर्ण संज्ञा होनी चाहिए । यदि कहा जाये कि इकार का स्थान तालु है और एकार का स्थान कण्ठतालु है तो ऐसी स्थिति में सवर्ण संज्ञा कैसे होगी ? तो इसका उत्तर यह है कि एकार का स्थान कण्ठतालु है तो तालुस्थान भी तो उसका है ही । कण्ठस्थान की अधिकता उसके तालु - स्थान की व्याघातिका तो है नहीं । ऐसी स्थिति में इकार और एकार की सवर्ण संज्ञा होनी चाहिए । इस शंका को दृष्टिगत कर कह रहे हैं ।
'यजुष्येकेषामिति निर्देशाद्यावदास्यभवतुल्यत्वं ग्राह्यम् । अत एवैचो सावर्ण्यमाशङ्कय - 'नैतौ तुल्यस्थानौ' इति भाष्ये समाहितम् । अत एव वलयोर्न सावर्ण्यम् । तेन 'तद्वानासामि' त्यादौ 'तोर्ली'ति न। अत एव प्रयत्नशब्देन यत्नमात्रग्रहणमिति पक्षे यत्किञ्चित्प्रयत्नभेदे यत्किञ्चित्प्रयत्नैक्यमादाय सवर्णसज्ञेत्यर्थो 'झरो झरि सवर्णे' इति सवर्णग्रहणेन ज्ञापकेन साधितो भाष्ये । तेन स्थानांशे 'यावत्स्थानसाम्ये' इत्येव स्वारसिकोऽर्थ इति प्रतीयते । न च यावदास्यभवतुल्यत्वविवक्षणे प्रयत्नग्रहणं व्यर्थ, प्रयत्नस्याप्यास्यभवत्वादिति वाच्यं, ह्रस्वदीर्घयोः सावर्ण्यानापत्तेः, तयोर्जनकानामास्यभवानां वायुसंयोगानामतुल्यत्वात् । तस्मादास्यभवानाङ्कण्ठादीनामेव ग्रहणमिति बोधनाय तत्सार्थक्यात् ।
यदि इकार और एकार की सवर्ण संज्ञा हो जाय तो इकार से एकार पर में रहने पर पूर्व - सवर्ण दीर्घ की आपत्ति होने लगेगी । परिणाम यह होगा कि यजुषि + एकेषाम् = “यजुष्येकेषाम्” यह निर्देश नहीं बन सकेगा । इस निर्देश से समझते हैं कि आस्य और प्रयत्न के मध्य आस्यभव (स्थान) की जो तुल्यता है वह यावदास्यभव के रूप में यहाँ प्राह्य है । तात्पर्य यह है जिन दोनों वर्णों की सवर्ण संज्ञा वाञ्छित है उन दोनों के स्थान की यावत् तुल्यता होनी चाहिए । जो स्थान एक वर्ण का हो ठीक वहीं स्थान दूसरे वर्ण का भी हो तब उन दोनों की सवर्ण संज्ञा होगी, अन्यथा नहीं होगी ।
इस कथन से यह भी निष्कर्ष निकलता है कि सवर्ण संज्ञा में स्थान की यावत् तुल्यता ग्राह्य होने पर भी प्रयत्न के विषय में यावत्तुल्यता का कोई आग्रह नहीं है । अत एव = यावत् स्थानतुल्य होने पर ही सवर्ण संज्ञा होती है, यह बात स्वीकार करने से ही ऐ और औ इन दोनों वर्णों की कण्ठस्थान और विवृत प्रयत्न की तुल्यता को लेकर सवर्ण संज्ञा की आशंका करके भाष्यकार ने समाधान दिया कि “नैतौ तुल्यस्थानौ” अर्थात् ये दोनों वर्ण यावत्स्थानतुल्य नहीं हैं । कण्ठस्थान की तुल्यता होने पर भी ऐकार के स्थान में तालु के होने से और औकार के स्थान में ओष्ठ के होने से दोनों की यावदास्यभवतुल्यता नहीं है । इसलिये इनकी सवर्ण संज्ञा नहीं होती है ।
अत एव = यावदास्यभवतुल्यता का ग्रहण करने से ही वकार और लकार की सवर्ण संज्ञा नहीं होती । लकार का स्थान तो केवल दन्त है, जब कि वकार का स्थान दन्त और ओष्ठ हैं । इस प्रकार यावत् स्थानसाम्य न होने के कारण इनकी सवर्ण संज्ञा नहीं होती है । तेन = वकार और लकार की सवर्ण संज्ञा न होने के कारण पाणिनि का “तद्वानासामुपधानः” इत्यादि निर्देश संगत होता है । अन्यथा यदि वकार और लकार की सवर्ण संज्ञा हो जाती तो “तद् + वान्” इस स्थिति में वकार को लकार मान कर उसके पर में रहने पर “तोर्लि” सूत्र से दकार को लकार हो जाता । किन्तु सवर्ण संज्ञा न होने से “तोर्लि” की प्रवृत्ति यहाँ नहीं हुई ।
अत एव = यावदास्यभव की (स्थान की) तुल्यता लेने से ही “झरो झरि सवर्णे” सूत्रस्थ भाष्य की संगति होती है । वहाँ का प्रसंग इस प्रकार है - भाष्यकार ने सवर्ण संज्ञा के सन्दर्भ में यह विचार किया कि प्रयत्न शब्द से यदि यत्न मात्र (बाह्य और आभ्यन्तर) का ग्रहण किया जाय तो क्या आपत्ति है ? ऐसी आशंका का उत्तर देते हुए उन्होंने कहा कि यदि यत्न मात्र का ग्रहण करते हैं तो इस सूत्र में किये गये सवर्णग्रहण की व्यर्थता हो जायेगी । सवर्णग्रहण तो इसीलिए किया गया है कि झर की जो स्थानिता और झर् में ही जो निमित्तता है इनका यथासंख्य न होने लगे । अर्थात् ऐसा न होने लगे कि झकार का लोप झकार पर में रहने पर और भकारादि का लोप भकारादि के पर में रहने पर ही हो । किन्तु सवर्ण झर् पर में रहने पर झर का लोप हो, इस प्रकार की व्याख्या का परिणाम यह होता है कि “शिन् ड् + ढि” इस स्थिति में सवर्णी झर् ढकार के पर में रहने पर डकार का लोप हो जाता है, जिससे “शिष्टि” इस प्रयोग की सिद्धि होती है ।
यदि सवर्ण संज्ञा में यत्न मात्र का महण करते है तब डकार और ढकार का आभ्यन्तरप्रयत्न साम्य होने पर भी बाह्य प्रयत्न में अल्पप्राण और महाप्राण का भेद होने के कारण इनकी सवर्ण संज्ञा होगी ही नहीं । ऐसी स्थिति में “झरो झरि सवर्णे” सूत्र में सवर्णग्रहण का क्या औचित्य रह जायेगा ? इसलिए सवर्णग्रहण से ज्ञापन किया गया कि इस पक्ष में यत् किञ्चित् प्रयत्न - भेद होने पर भी यत्किंञ्चित् प्रयत्न की एकता को लेकर सवर्ण संज्ञा हो जाती है । इसलिए डकार और ढकार की सवर्ण संज्ञा हो जाती है, क्योंकि केवल अल्पप्राण और महाप्राण के भेद होने पर भी अन्य प्रयत्नों की एकता तो इन दोनों की है ही ।
इस भाष्य से स्पष्ट है कि सवर्ण संज्ञा के प्रसंग में स्थान - अंश में ही यावत्स्थानसाम्य लिया जाता है । प्रयत्न अंश में यावत्साम्य अभिप्रेत नहीं है ।
अब शंका होती है कि यदि यावदास्यभवतुल्यत्व की विवक्षा सवर्ण संज्ञा में की जाती है तब प्रयत्नग्रहण की क्या आवश्यकता है ? क्योंकि प्रयत्न भी तो आस्यभव ही है । इस शंका का उत्तर देते हुए कह रहे हैं कि यहाँ “आस्यभव” शब्द से आस्य (मुख) के भीतर रहने वाले कण्ठ आदि स्थानों का ही ग्रहण किया जाता है, इस बात को बताने के लिए ही प्रयत्न - ग्रहण की सार्थकता है । यदि यह बात स्वीकार न की जाय तो ह्रस्व और दीर्घ की सवर्ण संज्ञा नहीं हो सकेगी । क्योंकि आस्यभव शब्द से यदि प्रयत्न का भी ग्रहण किया जाय तो ह्रस्व का जनक वायुसंयोग रूपी यत्न का दीर्घ के जनक वायुसंयोग रूपी यत्न से सर्वथा भिन्न होने के कारण इनकी सवर्ण संज्ञा किस प्रकार होगी ? इसलिए प्रयत्नग्रहण के सामर्थ्य से यहाँ आस्यभव शब्द से केवल कण्ठ आदि स्थानों का ही ग्रहण किया जाता है । प्रयत्न आस्यभव शब्द से गृहीत नहीं होता है । इस बात को बताने के लिए ही प्रयत्नग्रहण आवश्यक है ।
आस्येति किम् ? तत । 'झरो झरी'ति लोपो मा भूत् । प्रयत्लेति किम् ? वाक्श्चोतति । प्रेति किम् ? शचयोः श्वासाघोषविवाराख्यबाह्यप्रयत्नसाम्येन तत्रैव दोषात् ।
सूत्र में आस्यग्रहण का क्या प्रयोजन है ? इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि यदि सूत्र में आस्यग्रहण नहीं किया जायेगा तो जिन वर्णों का केवल आभ्यन्तर प्रयत्न समान होगा उनकी सवर्ण संज्ञा होने लगेगी । परिणाम इसका यह होगा कि पकार और तकार का आभ्यन्तर प्रयत्न एक होने के कारण दोनों की सवर्ण संज्ञा हो जायेगी । ऐसी स्थिति में “तप्त” इस प्रयोग में “झरो झरि सवर्णे” इस सूत्र से पकार का लोप होने लगेगा । इसलिए आस्यग्रहण करना आवश्यक है । उसके करने पर स्थानसाम्य न होने के कारण पकार और तकार की सवर्ण संज्ञा नहीं होती है ।
अब प्रश्न होता है कि प्रस्तुत सूत्र में प्रयत्नग्रहण की क्या आवश्यकता है ? उत्तर में कह रहे हैं कि प्रयत्नग्रहण के अभाव में जब केवल स्थान के साम्य पर सवर्ण संज्ञा होगी तब शकार और चकार का स्थानसाम्य होने के कारण इनकी सवर्ण संज्ञा हो जायेगी । परिणाम यह होगा कि “वाक्श्चोतति” इस प्रयोग में “झरो झरि सवर्णे” सूत्र से शकार का लोप होने लगेगा । अतः प्रयत्नग्रहण सार्थक है । शकार और चकार का आभ्यन्तर प्रयत्न भिन्न होने के कारण इनकी सवर्ण संज्ञा नहीं होती है ।
प्रयत्न शब्द में आये हुए प्र शब्द से आभ्यन्तर प्रयत्न का ग्रहण किया जाता है । यदि शब्द का ग्रहण न किया जाय तो यत्न शब्द से बाह्य प्रयत्न का ग्रहण करके उसके आधार पर शकार और चकार की सवर्ण संज्ञा होने लगेगी, क्योंकि इन दोनों वर्णों का बाह्य प्रयत्न विवार, श्वास और अघोष समान ही हैं । जब बाह्य प्रयत्न के साम्य के आधार पर इन दोनों वर्णों की सवर्ण संज्ञा हो जाती है तब “वाक्श्चोतति” का पूर्वोक्त दोष यथावत् रह जाता है । इसलिए प्रयत्न शब्द के भीतर प्र शब्द का उल्लेख आवश्यक है ।
कस्य किं स्थानमित्याशङ्कायामाह - अकुहेति । यद्यपि सर्ववर्णोच्चारणे कण्ठव्यापार आवश्यकस्तथापि चकाराद्युच्चारणे ताल्वादिव्यापारोऽपि तथा, अकारादीनामुच्चारणे तु नेति भावः । कचयोस्तु न सावर्ण्य, यावत्स्थानसाम्याभावात्, भिन्नस्थानकथनवैयर्थ्यापत्तेश्च । अत्र कण्ठपदं कण्ठस्थानतत्समीपजिह्वामूलस्थानोभयपरं, तेन 'कण्ठ्यावहौ' 'जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तः' इति शिक्षया न विरोधः । जिह्वामूलीयपदस्य च - वर्णविशेषे रूढिरिति न व्यवहारातिप्रसङ्गः । अत एवायोगवाहेषु जिह्वामूलीयगणनं भाष्ये ।
किस वर्ण का कौन स्थान है ? ऐसी जिज्ञासा होने पर “अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः” आदि के द्वारा कौमुदीकार ने प्रत्येक वर्णों के स्थान का परिज्ञान कराया है । यद्यपि सभी वर्णों के उच्चारण में कण्ठ का व्यापार आवश्यक है, क्योंकि बिना कण्ठव्यापार के किसी भी वर्ण का उच्चारण सम्भव नहीं है; तथापि चकारादि वर्णों के उच्चारण में कण्ठव्यापार के अतिरिक्त तालु आदि का व्यापार भी आवश्यक है । अकारादि वर्णों के उच्चारण में कण्ठातिरिक्त किसी अन्य स्थान का व्यापार अपेक्षित नहीं है । इसलिए अकारादि वर्णों का ही कण्ठस्थान बताया गया, न कि इकार, चकारदि वर्णों का भी कण्ठस्थान कहा गया ।
यदि कहा जाय कि चकारादि वर्णों के उच्चारण में तालु के व्यापार के होने पर भी कण्ठ का भी व्यापार जब उनके उच्चारण में अपेक्षित है तो कण्ठस्थानीय साम्य लेकर ककार और चकार की सवर्ण संज्ञा क्यों नहीं होती है ? इस शंका के समाधान में कह रहे हैं कि सवर्ण संज्ञा में यावत्स्थान का साम्य विवक्षित है । जितना स्थान एक वर्ण का है ठीक वहीं स्थान दूसरे का भी हो तो यावत्स्थान की तुल्यता में सवर्ण संज्ञा होती है । ऐसी स्थिति में ककार और चकार की सवर्ण संज्ञा होने का कोई प्रश्न ही नहीं है, क्योंकि ककार में चकार का तालु - स्थान कृत साम्य नहीं है । दूसरी बात यह है कि यदि ककार और चकार की सवर्ण संज्ञा हो, तो इन दोनों वर्णों का भिन्न - भिन्न स्थान कहने की क्या आवश्यकता है ? ककार का कण्ठ और चकार का तालु स्थान बता कर यह स्पष्ट कर दिया गया है कि दोनों के स्थान भिन्न हैं । इसलिए इनकी परस्पर सवर्ण संज्ञा नहीं होती है ।
अब शंका होती है कि शिक्षा में कहा गया है कि “जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तः” अर्थात् कवर्ग का स्थान जिह्वामूल है । यहाँ कौमुदीकार कवर्ग का स्थान कण्ठ बता रहे हैं । इस प्रकार पाणिनीय शिक्षा से कौमुदीकार का विरोध हो रहा है । दूसरी बात यह है कि उक्त शिक्षा में यह भी कहा गया है कि “कण्ठ्यावहौ” अर्थात् अकार और हकार ये दोनों वर्ण कण्ठ्य है, अर्थात् इनका कण्ठस्थान है । दीक्षितजी कह रहे हैं कि अकार, कवर्ग, हकार और विसर्ग इनका स्थान कण्ठ है । कौमुदीकार की इस उक्ति का भी उक्त शिक्षाग्रन्थ से विरोध हो रहा है । इस प्रकार के विरोध को दृष्टिगत कर शेखरकार कह रहे हैं कि कौमुदीकार ने जिस कण्ठ पद का उल्लेख किया है वह कण्ठ पद लक्षणा से कण्ठस्थान और उसके समीपवर्ती जिह्वामूल - स्थान इन दोनों स्थानों का बोधक है । इस प्रकार कण्ठ पद को दोनों स्थानों का बोधक मानने से शिक्षा से विरोध नहीं होता है ।
अब एक यह शंका होती है कि जब कवर्ग का स्थान जिह्वामूल है तब कवर्ग को जिह्वामूलीय कहना चाहिए न कि कण्ठ्य वर्ण । इस शंका का उत्तर देते हुए कह रहे हैं कि जिह्वामूलीय पद क ख इन विशेष वर्णों में रूढ है । कवर्ग को जिह्वामूलीय तो जिह्वामूल में होने के कारण कहा जा सकता था और यह जिह्वामूलीय शब्द यौगिक कहा जाता, किन्तु योगशक्ति से रूढि - शक्ति बलवती होती है । इसलिए वर्ण - विशेष में रूढ़ जिह्वामूलीय शब्द का प्रयोग जिह्वामूल स्थान में होने वाले कवर्ग के लिए नहीं किया जा सकता; किन्तु इन्हें तो कण्ठ्य ही कहा जाता है । कण्ठस्थान के समीपवर्ती जिह्वामूल स्थान में होने पर भी कण्ठस्थान के समीप स्थान में होने के कारण ये भी कण्ठ्य ही हैं । अत एव = जिह्वामूलीय शब्द को वर्ण - विशेष में रूढ मानने से ही भाष्यकार ने अयोगवाहों के भीतर जिह्वामूलीय वर्ण की परिगणना की है । यदि कवर्ग जिह्वामूलीय होता तो भाष्यकार की उक्त परिगणना व्यर्थ हो जाती, क्योंकि कवर्ग का पाठ तो वर्णसम्माम्नाय में किया गया है ।
तत्तद्वर्णोत्पत्तेः प्राक्तत्तत्स्थानादौ जिह्वास्पर्शाद्यनुभवेन तत्तद्वर्णानां तत्तत् स्थानत्वनिर्णयेऽप्यकुहेत्यादिकथनं साधारणधर्मबोधनायानुवादकं न त्वेतदेव कण्ठादिस्थानविधायकमिति भ्रमितव्यम् । विसर्जनीयपदेनात्र साहचर्यादकाराश्रयस्य ग्रहणम् । अत एव 'अयोगवाहा विज्ञेया आश्रयस्थानभागिनः' इति शिक्षया न विरोधः । दन्ता इति । दन्तसंयुक्तदेशा इत्यर्थः । अतो भग्नदन्तस्याप्युच्चारणं भवत्येव । 'उश्च पश्च ध्मायेते अनेन, तत्र भव' इति योगेनोपध्मानीयस्योष्ठ्यत्वमित्याह - उपूपेति । रूढत्वाच्च न व्यवहारातिप्रसङ्गः । नासिका चेति । चेन स्वस्ववर्गानुकूलं ताल्वादि गृह्यते । अत एवैषां प्रातिशाख्ये 'नासिकायां भव' इत्यर्थकनासिक्यशब्देन व्यवहारः ।।
अब यहाँ यह विचार हो रहा है कि प्रस्तुत सूत्र “तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्” ककारादि वर्णों के लिए कण्ठ आदि स्थानों का अपूर्व विधान (बोधन) करता है । ऐसी स्थिति में तुल्य स्थान के आधार पर सवर्ण पद का शक्तिग्रह होने पर ही “अणुदित्” सूत्र से “कु” शब्द से ककारादि पाँच का बोध हो सकता है । ऐसी स्थिति में “अकुहविसर्जनीयानां कण्ठ:” इस वाक्य में कु शब्द से ककारादि पाँच का ग्रहण पहले ही कैसे किया जाता है ? इस प्रकार की आशंका का उत्तर देते हुए कह रहे हैं कि “अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः” इत्यादि वाक्य कण्ठादि स्थानों के विधायक नहीं है, किन्तु अकारादि तत्तद्वर्णों की उत्पत्ति से पहले तत्तदस्थानों में जिहा के स्पर्श आदि के अनुभव के द्वारा ही यह निर्णय हो जाता है कि किस वर्ण का स्थान कौन है ? इस प्रकार अनुभव के आधार पर अकारादि वर्णों का कण्ठ आदि स्थानों के निर्णय के अनन्तर उनमें रहने वाले कण्ठ्यत्व आदि धर्मों के अनुवादक के रूप में “अकुहविसर्जनीयानां कण्ठः” इत्यादि वाक्यों की उपयोगिता है, न कि ये ही कण्ठादि स्थानों के विधायक हैं - ऐसा भ्रम करना चाहिए ।
अब शंका यह होती है कि यहाँ सामान्य रूप से विसर्ग मात्र का स्थान कण्ठ बताया गया है । ऐसी स्थिति में शिक्षा से पुनः विरोध हो रहा है । शिक्षा में कहा गया है कि “अयोगवाहा विज्ञेया आश्रयस्थानभागिनः” अर्थात् अयोगवाह अपने आश्रय के स्थान वाले होते हैं । अयोगवाह उन्हें कहा जाता है जिनका वर्णसमाम्नाय में पाठ न हो, किन्तु वे व्याकरणशास्त्रीय कार्य के निर्वाहक हों। ऐसे अयोगवाह अनुस्वार, विसर्ग, जिह्वामूलीय, उपध्मानीय और यम -ये पाँच हैं । ये पाँच जिसके साथ लगे रहें, उसी अपने आश्रय के स्थान वाले ये भी हो जाते हैं । इस प्रकार आश्रयस्थानीभागी विसर्ग का कण्ठ स्थान बताना शिक्षा से स्पष्ट विरोध है ? इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि यहाँ विसर्जनीय पद से उपक्रान्त अकार के साहचर्य से अकाराश्रय विसर्ग का ही ग्रहण किया जाता है । इसलिए अकाराश्रय विसर्ग का ही कण्ठ स्थान होता है । इकाराश्रय विसर्ग का तालु स्थान होता है । इसी प्रकार उकाराद्याश्रित विसर्गों का तत्तत् स्थान समझना चाहिए । इस प्रकार शिक्षा प्रन्थ से कोई विरोध नहीं होता है ।
“लृतुलसानां दन्ताः” इस वाक्य में आये हुए दन्त शब्द का अर्थ दन्तसंयुक्त देश है । इसलिए भग्नदन्त व्यक्ति भी तवर्ग आदि का उच्चारण कर लेता है । दन्त को स्थान मानने पर भग्नदन्तकर्तक तकारादि का उच्चारण असम्भव हो जाता ।
उपध्मानीय शब्द की व्युत्पत्ति करते हुए उसका अर्थ बतला रहे हैं, 'उश्च पश्च उपौ, ध्मायेते = उच्चार्येते अनेनेति ध्मानः - करणे ल्युट् । उपयोर्ध्यान इति विग्रहे कर्मषष्ठ्या समासः उपध्मान शब्दः'। इस प्रकार उपध्मान शब्द बना कर उससे “वृद्धाच्छ” सूत्र से छ प्रत्यय करने से उपध्मानीय शब्द बनता है । यहाँ “वा नामधेयस्य “इस वार्तिक से वृद्ध संज्ञा होती है । इस प्रकार की योगशक्ति से सिद्ध होता है कि उपध्मानीय का ओष्ठ स्थान होता है । इसी बात को कौमुदीकार ने कहा है - “उपूपध्मानीयानामोष्ठौ” ।
यदि कहा जाय कि उक्त योगार्थ पवर्ग में भी पाया जाता है इसलिए पवर्ग को भी उपध्मानीय कहना चाहिए ? तो इस शंका का निराकरण करते हुए कह रहे हैं कि उपध्मानीय शब्द वर्ण - विशेष में रूढ़ है । वह वर्ण - विशेष है प और फ से पूर्व अर्धविसर्गसदृश । इस वर्णविशेष में उपध्मानीय शब्द के रूढ़ होने के कारण व्यवहार का अतिप्रसंग नहीं हुआ अर्थात् उकार और पकार को उपध्मानीय नहीं कहा गया ।
“ञमङणनानां नासिका च” इस वाक्य में आये हुए 'च' शब्द से अकारादि वर्णों के स्व - स्व वर्ग के अनुकूल जो तालु आदि स्थान हैं उनका भी ग्रहण होता है । तात्पर्य यह है कि अकारादि वर्णों का नासिका स्थान के साथ अपने - अपने वर्ग वाला स्थान भी होता है । जैसे अकार का स्थान नासिका और तालु होता है । इसी प्रकार मकारादि का भी समझना चाहिए ।
अतएव = नासिका के स्थान होने के कारण ही प्रातिशाख्य में इन्हें “नासिकायां भव” इस व्युत्पत्ति के आधार पर नासिक्य शब्द से व्यवहत किया गया है । नासिका यदि स्थान नहीं होता तो इन्हें नासिक्य कहना असंगत हो जाता ।
यत्तु - 'अनुस्वारयमानां च नासिका स्थानमिष्यते ।' (पा०शि० २२) इति शिक्षोक्तेरेषां नासिकाकरणम् । किञ्च - स्थानत्वे कयोः सावर्ण्यानापत्तिः, यावत्स्थानैक्याभावात् । यत्किञ्चित्स्थानैक्येन तत्त्वे तु - अमामपि परस्परं सावर्ण्यापत्तिरिति तन्न। कण्ठादीनामपि करणत्वस्यैव 'अस्यन्त्यनेन वर्णान्' इति भाष्यात्प्रतीतेः । स्थानत्वव्यवहारस्तु वर्णाभिव्यक्तिजनकताल्वादौ वर्णजनकवायुसंयोगाधारे वर्णाधारत्वाऽऽरोपेण । तत्तत्स्थानजिह्वाग्रादिसम्बन्धेन वर्णोत्पत्त्या जिह्वायादौ, तत्सम्बन्धजनकप्रयत्नविशेषे स्पृष्टतादौ च करणत्वव्यवहारः । वर्णाभिव्यक्त्यनन्तरभावी सावर्ण्यानुपयुक् आन्तरतम्यपरीक्षोपयुक्तश्च कण्ठविवरादिनिष्ठविकासादेरास्यबहिर्देशावच्छिन्नकार्यस्य जनको यत्नो गुणशब्देनोच्यते । अकारादिनिष्ठानुनासिक्यस्य 'भेदकत्वाद्गुणस्ये' त्यादौ गुणत्वेन व्यवहारस्तु कण्ठाद्यवच्छिन्नवायु संयोगेनोत्पन्नेषु नासावच्छिन्नवायुसंयोगेन तद्रूपधर्मोत्पत्त्या । एवञ्च नासिकायास्तत्र गुणजनकत्वादनुनासिकाकारादीनां नासिकास्थानं नोक्तं मूले ।
कुछ लोगों ने नासिका को “ञमङणन” का करण माना हैं स्थान नहीं माना है । उनके मत का खण्डन करते हुए “यत्तु” शब्द से कह रहे हैं कि नासिका को करण मानने वालों का कहना है कि “अनुस्वारयमानां च नासिका स्थानमिष्यते” इस शिक्षावचन से सिद्ध होता है कि अनुस्वार और यमों का ही स्थान नासिका है, न कि ञमङ आदि पाँच अक्षरों का। इससे स्पष्ट है नासिका इनका स्थान न होकर करण है । नासिका को करण मानने में दूसरी युक्ति यह है कि यदि इसे अमादि का स्थान माना जाय तो ककार और डकार की सवर्ण संज्ञा नहीं होगी, क्योंकि ककार का स्थान तो केवल कण्ठ है और डकार का स्थान कण्ठ के अतिरिक्त नासिका भी हो रहा है । ऐसी स्थिति में यावदास्यभवतुल्यत्व के अभाव में इन दोनों वर्णों की परस्पर सवर्ण संज्ञा नहीं होगी । यत् - किञ्चित् स्थानसाम्य को लेकर यदि इन दोनों की सवर्ण संज्ञा कीहोता है । वह जठराग्नि पवन को प्रेरित ओर वेग से जाता हुआ जब मूर्धा तक यहाँ आकर जिह्वा के अग्र, उपाय, मध्य स्थानों को आहत कर वर्णों को प्रकाशि यत्न आभ्यन्तर प्रयत्न कहा जाता है । वर्णों के प्रकाशन के बाद यत्न - विवारादि कार्य किया जाता है । विवार जाती है तो “ञमङणन” की भी परस्पर सवर्ण संज्ञा होने लगेगी, क्योंकि नासिका स्थान का साम्य तो सब का है ही । इसलिए यही बात स्वीकार करनी चाहिए कि नासिका ञकारादि वर्णों का करण है, स्थान नहीं है ।
इस प्रकार नासिका के करणवादियों के मत का उल्लेख करके 'तन्त्र' आदि शब्दों के द्वारा इस मत का खण्डन कर रहे हैं । इनका कहना है कि “अस्यन्ति = प्रकाशन्ते वर्णा अनेनेति आस्यम्” आस्य शब्द की इस प्रकार करण व्युत्पत्तिपरक भाष्य से सिद्ध होता है कि कण्ठ आदि भी करण ही हैं । “इस प्रकार जब कण्ठ आदि करण हो गये तो इनमें स्थानत्व का व्यवहार कैसे होता है ? इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि तालु और कण्ठ आदि में जो स्थानत्व का व्यवहार होता है उसका कारण यह है कि वर्णों की अभिव्यक्ति का जनक जो वायुसंयोग है, उसका आधार कण्ठ, तालु आदि हैं । इस प्रकार वर्णाभिव्यक्ति के जनक वायु - संयोग का आधार होने के कारण तालु आदि भी वर्णाभिव्यक्ति के जनक कहे जाते हैं । इन वर्णाभिव्यक्ति के जनक के आधार तालु आदि में वर्ण के अधारत्व का आरोप करने के कारण ये वर्णों के स्थान कहे जाते हैं । यहाँ यह बात ध्यातव्य है कि वैयाकरणों के मत में वर्णों की अभिव्यक्ति होती है, उत्पत्ति नहीं होती ।
इस प्रकार स्पष्ट होता है कि कण्ठादि में स्थानत्व का जो प्रयोजक है वह नासिका के स्थानत्व का भी प्रयोजक है । इसलिए कण्ठ आदि स्थानों की भाँति नासिका भी स्थान है ।
कण्ठ आदि तत्तत् स्थानों में जब जिह्वा के अग्रभाग, मध्यभाग आदि का सम्बन्ध होता है तब वर्ण की उत्पत्ति (अभिव्यक्ति) होती है । इसलिए जिह्वाम आदि में तथा उनका तत्तत् स्थानों से सम्बन्ध के जनक स्पृष्टतादि प्रयत्नविशेष में करणत्व का व्यवहार किया जाता है । व्यापारवान् असाधारण कारण ही करण कहा जाता है । जिह्वायादि स्थान और स्पृष्टत्वादि आभ्यन्तर प्रयत्न से जन्य जो जिह्वाप्रादि सम्बन्ध है, उसका जनक होने के कारण जिह्वाग्रादि में और स्पृष्ट आदि प्रयत्नों में मुख्य रूप से करणत्व का व्यवहार होता है ।
अब बाह्य प्रयत्न में गुणत्व का प्रतिपादन करते हुए कह रहे हैं कि बाह्य प्रयत्न वर्णों की अभिव्यक्ति के बाद होता है । यह सवर्ण संज्ञा में अनुपयोगी होते हुए भी “वाग्घरिः” इत्यादि प्रयोगों में आन्तरतम्य (सादृश्य) परीक्षा में उपयोगी है । इसके द्वारा कण्ठविवरादि का विकास आदि कार्य किया जाता है । यह कार्यआस्य बहिर्देशावच्छिन्न कार्य है । इस प्रकार के कार्य का जनक होने के कारण बाह्य प्रयत्न गुण शब्द से कहा जाता है ।
प्रसंगवश यहाँ आभ्यन्तर और बाह्य प्रयत्नों के ऊपर कुछ विचार आवश्यक है । ज्ञात अर्थ का विवक्षु पुरुष जब बोलने के लिए यत्न करता है तब उसके यत्न से कायाग्नि अभिहत होता है । वह जठराग्नि पवन को प्रेरित करता है । प्रयत्न - प्रेरित वायु नाभिप्रदेश से ऊपर की ओर वेग से जाता हुआ जब मूर्धा तक जाता है, तब वहाँ से लौट कर मुख में आता है और यहाँ आकर जिह्वा के अग्र, उपाय, मध्य और मूल भाग का स्पर्श करते हुए तत्तद् कण्ठादि स्थानों को आहत कर वर्णों को प्रकाशित करता है । इस प्रकार वर्णों के प्रकाशन में उपयोगी यत्न आभ्यन्तर प्रयत्न कहा जाता है ।
वर्णों के प्रकाशन के बाद यत्न - विशेष से मुख से अधो भाग में गलविवर का संवार - विवारादि कार्य किया जाता है । विवार गलविवर का विकास रूप है तथा संवार गलविवर का संकोच रूप है । ये सब कार्य मुख से बहिर्देश में होते हैं । ओष्ठ से लेकर काकलक तक का भाग मुख कहा जाता है । कण्ठ इससे बाहर है । मुख से बाहर दो प्रकार से होता है । एक तो शरीर के बाहर और दूसरा काकलक से नीचे। शरीर से बाहर तो वर्णोपयोगी कोई यत्न ही नहीं होता है । इसलिए वर्णों की अभिव्यक्ति के बाद काकलक से नीचे वर्णों के गुणोपयोगी कार्य को सम्पन्न कराने वाले यत्न बाह्य प्रयत्न कहे जाते हैं । बाह्यप्रयत्न की बाह्यता मुख से बाहर होने के कारण नहीं है अपितु मुख से नीचे गलविवर का विकास संकोच आदि बाह्य कार्य करने के कारण है । ये सारे कार्य वर्ण की अभिव्यक्ति के बाद होते हैं, इसलिए इन्हें गुण कहा जाता है ।
नैयायिकों के मतानुसार समवाय सम्बन्ध से कार्य के प्रति तादात्म्य सम्बन्ध से द्रव्य को कारणता होने से गुणोत्पत्ति से पूर्व निर्गुण द्रव्य की सत्ता अपेक्षित होती है । उसके बाद उसमें गुण की उत्पत्ति होती है । इसी प्रकार शब्द के द्रव्य होने के कारण आभ्यन्तर प्रयत्न से उसकी उत्पत्ति (अभिव्यक्ति) के बाद बाह्य प्रयत्न से उसमें संवार आदि गुणों की उत्पत्ति होती है इस प्रकार के गुणों का जनक यत्न (बाह्य प्रयत्न) गुण शब्द से कहा जाता है ।
अब शंका होती है कि जब बाह्य प्रयत्न ही गुण हैं तब “गुणा भेदका:” इस पक्ष में अनुनासिकत्व को गुण क्यों कहा गया है ? इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि अकारादि निष्ठ अनुनासिकत्व में गुण शब्द का प्रयोग इसलिए होता है कि कण्ठावच्छिन्न वायुसंयोग से जब अकारादि उत्पन्न (अभिव्यक्त) होते हैं तब उसके बाद नासावच्छिन्न वायुसंयोग से उनमें अनुनासिकत्व की उत्पत्ति होती है । इस अनुनासिकत्व की वही स्थिति है जो आभ्यन्तर प्रयत्न से वर्णों की अभिव्यक्ति के बाद बाह्यप्रयत्न के द्वारा उनमें उत्पन्न विवारादिकों की है । नासिका आस्य से बाहर है । यह उन अकारादि में अनुनासिकत्व रूप गुण की जनिका है । इसीलिए मूल में अनुनासिक अकारादिकों का नासिका स्थान नहीं कहा गया है ।
'एकोऽयमात्मोदकनाम तस्या गुणभेदादन्यत्वं भवति, अन्यदिदं शीतमन्यदिदमुष्णमिति दृष्टान्तपरभाष्येण तथैव प्रतीतेः । आत्माऽत्र द्रव्यम् । उदात्तत्वादीनां गुणत्वव्यवहारस्तु सावर्ण्यानुपयुक्तत्वाऽऽन्तरतम्यपरीक्षोपयोगित्वरूपसादृश्येनेति बोद्धयम् । ङादीनान्तु डादीनान्तु तद्गुणरहितस्वरूपानुपलम्भेन उभयावच्छेदेन वायुसंयोगोत्तरमेव स्वरूपोत्पत्त्या विनिगमनाविरहेणोभयोः स्थानत्वम् । 'अनुस्वारयमानाचे ति शिक्षायां चेन डादीनामपि सङ्ग्रह इति युक्तम् । अत एव 'कण्ठ्योऽकार' इत्याद्युक्त्वा 'नासिक्यानासिकययमानुस्वारानिति स्थानानी'त्युक्तं प्रातिशाख्ये। 'नासिक्या: - डञणनमा' इति तद्व्याख्यातारः ।
बाह्यप्रयत्न के गुणत्व को दृष्टान्त के द्वारा बताते हुए कह रहे हैं कि - “एकोऽयम्” इस उक्त वाक्य में आया हुआ आत्मा द्रव्य का वाचक है । इस प्रकार उक्त वाक्य का अर्थ होता है -उदक नाम का जो एक द्रव्य है वह शीतत्व और उष्णत्व आदि गुणों के भेद से भिन्न हो जाता । शैत्यगुणविशिष्ट जल को शीतजल तथा उष्ण जल को उससे भिन्न उष्णजल कहा जाता है । इस दृष्टान्तपरक भाष्य से तथैव सिद्ध = वस्तु में पीछे से गुण उत्पन्न होता है, इस बात की प्रतीति होती है । तात्पर्य यह है कि पूर्वतः सिद्ध जल में उष्णता आदि गुण पीछे उत्पन्न होते हैं, उसी प्रकार आभ्यन्तर प्रयत्न से निष्पन्न वर्णों में विवारादि बाह्यप्रयत्न पीछे से होते हैं । इसलिए ये भी गुण हैं ।
अब शंका होती है कि उदात्तत्व आदि में गुणत्व का व्यवहार किस प्रकार होगा ? क्योंकि ये वर्णोत्पत्ति से पहले हो जाते हैं तथा आस्य के अन्तर्गत हैं । ऐसी स्थिति में इन्हें गुण किस प्रकार कहा जाय ? इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि जिस प्रकार विवार, संवार आदि बाह्य प्रयत्न सवर्ण संज्ञा में अनुपयोगी और आन्तरतम्य परीक्षा में उपयोगी होने के कारण गुण कहे जाते हैं, उसी प्रकार उदात्तत्वादि धर्म भी सवर्ण संज्ञा में अनुपयोगी और आन्तरतम्य परीक्षा में उपयोगी होने के कारण गुण कहे जाते हैं । सवर्ण संज्ञा में अनुपयोगी होने के कारण ही उदात्तत्वादि की परिगणना बाह्य प्रयत्न में की गई है । इस प्रकार इनका भी गुणत्व असन्दिग्ध है ।
अब डकार आदि पाँच पञ्चम वर्णों के दो - दो स्थान होते हैं, इस बात का प्रतिपादन करते हुए कह रहे हैं कि डकार आदि जो पांच पञ्चम वर्ण हैं, ये अनुनासिकत्व गुण से रहित उपलब्ध नहीं होते । इसका कारण यह है कि ये जिस - जिस वर्ग के हैं उस वर्ग के लिए निर्धारित कण्ठ आदि स्थान तथा नासिका, इस उभयावच्छेदेन (दोनों स्थानों में) वायुसंयोग होने के बाद ही को इनके स्वरूप की उपलब्धि होती है, इसलिए इनके दोनों स्थान होते हैं । किसी एक इनका स्थान मानने में विनिगमना का विरह है । यहाँ यह शंका होती है कि यदि डकारादि अक्षरों का स्थान अपने - अपने वर्गीय स्थान के अतिरिक्त नासिका भी है तो ऐसा मानने पर शिक्षा से विरोध हो रहा है । शिक्षा में कहा गया है कि “अनुस्वारयमानाञ्च नासिकास्थानमुच्यते” अर्थात् अनुस्वार और यम वर्णों का स्थान नासिका है । यहाँ पर डकारादि पाँच वर्णों का भी स्थान नासिका को बताया जा रहा है । इस प्रकार प्रस्तुत ग्रन्थ का शिक्षा से विरोध स्पष्ट ही है ।
इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि “अनुस्वारयमानां च” इस वाक्यघटक 'च' शब्द से डकार आदि वर्णों का भी संग्रह कर लिया जाता है । इस प्रकार नासिका के इनका स्थान हो जाने के कारण शिक्षा से कोई विरोध नहीं रह जाता है । अत एव = डकार आदि पञ्चम वर्णों का नासिका स्थान है, इस बात को स्वीकार करने से ही प्रातिशाख्य की संगति होती है । वहाँ पर “कण्ठ्योऽकारः” अर्थात् अकार कण्ठ्य है (कण्ठ स्थान वाला है), ऐसा कह कर कहा कि “नासिक्यान्नासिक्ययमानुस्वारान् इति स्थानानि” । नासिक्य यम और अनुस्वार इन नासिक्य वर्णों का स्थान नासिका है । इस पंक्ति के व्याख्याताओं ने नासिक्य शब्द का अर्थ “डजणनम” किया है । इससे स्पष्ट है कि इन पाँच वर्णों का स्थान नासिका है ।
अब शंका होती है कि डकारादि वर्णों का स्थान जब नासिका भी है तब ककार और डकार का यावत्स्थानसाम्य न होने के कारण परस्पर सवर्ण संज्ञा नहीं होगी ? इस शंका को दृष्टिगत कर कह रहे हैं -
कङयो: सावर्ण्यन्तु भवत्येव । 'आस्ये तुल्यदेशप्रयत्नम्' इति वार्तिके - 'किमास्योपादाने प्रयोजनमिति प्रश्ने - 'प्रयत्नविशेषणमास्योपादान - मित्युक्त्वा - तद्व्यावर्त्यत्वेन बाह्यप्रयत्नान्प्रदर्श्य - 'यथा तृतीयास्तथा पञ्चमा आनुनासिक्यमेषामधिको गुण' इति भाष्येण तस्य बाह्यप्रयत्नत्वोक्त्याऽत्र सूत्रे नासिकाया आस्यशब्देन, तत्रत्यप्रयलस्य च प्रयत्नशब्देनाग्रहणबोधनात् । 'नासिका आस्यबाहो ति वदतां मते तद्ग्रहणाभावाच्च । अत एव बाह्यप्रयत्नानुपक्रम्य - “अमोऽनुनासिका न हौ नादिनो हझषः स्मृताः । ईषन्नादा यणश्चैव श्वासिनस्तु खफादयः ।। ईषच्छ्वासांश्चरो विद्यात् - “इत्युक्तं शिक्षायाम् । नादेति संवारघोषयोरुपलक्षणम् । श्वासेति विवाराघोषयोः । न हावित्युपलक्षणम् - ऐचः सर्वस्य प्लुतलकारस्य च अनुनासिकस्यादर्शनादित्यलम् ।
ककार और डकार की सवर्ण संज्ञा तो होती ही है । इन दोनों की परस्पर सवर्ण संज्ञा न होने में, जो यावदास्यभवतुल्यत्व की कमी को कारण के रूप में प्रस्तुत किया गया है, वह ठीक नहीं है । कारण यह है कि “आस्ये तुल्यदेशप्रयत्नम्” इस वार्तिक के व्याख्यान के अवसर पर भाष्यकार ने विचार किया कि इस वार्तिक में आस्यग्रहण की क्या आवश्यकता है ? ऐसी शंका करके उन्होंने कहा कि यहाँ का आस्यग्रहण प्रयत्न का विशेषण है । इस विशेषणता का प्रयोजन यह हुआ कि सवर्ण संज्ञा में आस्य के अन्तर्गत होने वाले आभ्यन्तर प्रयत्न की समानता ही प्राह्य हुई । इस प्रकार आस्यग्रहण से बाह्य प्रयत्न की व्यावृत्ति हो जाती है । बाह्य प्रयत्न की इस प्रकार व्यावृत्ति करके भाष्यकार ने कहा कि वर्गों के तृतीय वर्ण जैसे हैं वैसे ही पञ्चम वर्ण भी हैं, किन्तु तृतीय की अपेक्षा पञ्चम की विशेषता यह है कि पञ्चम वर्ण में अनुनासिकत्व रूपी गुण अधिक है ।
इस भाष्यव्याख्यान से स्पष्ट है कि पञ्चम वर्ण में जो अनुनासिकत्व है वह गुण अर्थात बाह्य प्रयत्न है, जो सवर्ण संज्ञा में अपेक्षित ही नहीं है । इसी प्रकार इस गुण का जनक नासिका स्थान भी आस्य शब्द से ग्राह्य नहीं होता है । इस प्रकार नासिका जब आस्य शब्द से गृहीत हो नहीं हुई तो उसके आधिक्य को लेकर सावर्ण्यभाव की शंका का औचित्य ही नहीं है । इसलिए ककार और डकार की सवर्ण संज्ञा होने में कोई बाधा नहीं है ।
मूल में 'तस्य बाह्यप्रयत्नत्वोक्त्या' इस पंक्ति में 'तस्य' का अर्थ “आनुनासिक्यस्य” है । 'तत्रत्यप्रयत्नस्य' में आये हुए तत्रत्य शब्द का अर्थ “नासिकास्थ” है । अनुनासिक को बाह्य प्रयत्न कहने से 'अत्र सूत्रे' = सवर्णसंज्ञाविधायक सूत्र में नासिका का स्थान शब्द से ग्रहण नहीं हुआ तथा नासिकास्थ प्रयत्न का प्रयत्न शब्द से ग्रहण नहीं हुआ । इसलिए ककार और डकार की सवर्ण संज्ञा हो जाती है । यही बात ऊपर कही गई है ।
जिनके मत में नासिका आस्य से बाहर है उनके मतानुसार आस्य शब्द से नासिका का ग्रहण होता ही नहीं । इसलिए इसके आधार पर यावदास्यभवतुल्यत्व के अभाव की बात कही । ही नहीं जा सकती । इस प्रकार ककार और डकार की सवर्ण संज्ञा निराबाध है । अत एव = अनुनासिकत्व गुण होने के कारण बाह्य प्रयत्न है, ऐसा स्वीकार करने से ही अथवा नासिका का आस्य शब्द से और तत्रत्य प्रयत्न का प्रयत्न शब्द से ग्रहण न होने के कारण ही शिक्षा में बाह्य प्रयत्न का उपक्रम बनाकर “अमोऽनुनासिकाः” आदि कहा गया है । तात्पर्य यह है कि हकार और रेफ को छोड़ कर शेष अम् अनुनासिक होते हैं । हकार और झष् प्रत्याहार के अक्षर नाद प्रयत्न वाले हैं । यण् प्रत्याहार के अक्षर ईषत् नाद प्रयत्न वाले हैं । ख, फ, छ ठ, थ आदि वर्ण श्वास प्रयत्न वाले तथा चर् प्रत्याहार के वर्ण ईषत् श्वास प्रयत्न वाले हैं । इस प्रकार प्रयत्नों की परिगणना से यह स्पष्ट हो जाता है कि अनुनासिकत्व बाह्य प्रयत्न है ।
इस शिक्षावचन में “नाद” यह शब्द संवार और घोष का उपलक्षण है । “श्वास” शब्द विवार और अघोष का उपलक्षण है । “हो” यह पद सभी ऐच् और प्लुत लृकार का उपलक्षण है, क्योंकि प्लुत लृकार ऐ तथा औ ये अनुनासिक नहीं होते हैं ।
एदैतोरित्यादौ लोकानुभवसिद्धार्थानुवादके तपरशास्त्राप्रवृत्त्या प्लुतानामपि तत्स्थानत्वं बोध्यम् । तथा च पाणिनीयशिक्षा -
“कण्ठ्यावहाविच्यशास्तालव्या ओष्ठजावुप् । स्युर्मूर्धन्या ऋटुरषा दन्त्या लृतुलसाः स्मृताः ।।
जिह्वामूले तु कुः प्रोक्तो दन्त्योष्ठ्यो वः स्मृतो बुधैः । ए ऐ तु कण्ठ्यातालव्यावो और कण्ठोष्ठजा स्मृतौ ।
अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा । जिह्वामूलञ्च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च ॥
हकारं पञ्चमैर्युक्तमन्तः स्थाभिश्च संयुतम् । उरस्यं तं विजानीयात्कण्ठ्यमाहुरसंयुतम् ॥” इति ।
“एदैतोः कण्ठतालु” इत्यादि वाक्यों में “एतु, ऐत्” इस रूप से तपरकरण का निर्देश हुआ है । इसके आधार पर यदि “तपरस्तत्कालस्य” सूत्र की प्रवृत्ति यहाँ हो जाती है तो द्विमात्रिक एकार और ऐकार का ही स्थान कण्ठतालु होगा, त्रिमात्रिक (प्लुत) एकार - ऐकार का स्थान कण्ठतालु नहीं होगा । इस शंका को दृष्टिगत कर कह रहे हैं कि “एदैतोः कण्ठतालु” यह वाक्य लोकानुभवसिद्ध अर्थ का अनुवादक है । लोक में प्लुत एकारादि का भी कण्ठतालु स्थान अनुभवसिद्ध है । तपरसूत्र की प्रवृत्ति विधिशास्त्र में होती है । “एदैतोः कण्ठतालु” आदि विधि - शास्त्र नहीं है । इसलिए यहाँ तपर सूत्र की प्रवृत्ति नहीं होती है । इसलिए प्लुत एकारादि का भी कण्ठतालु स्थान समझना चाहिए । इस बात की सम्पुष्टि में शिक्षावचन प्रस्तुत करते हुए कह रहे हैं -
अकार और हकार का कण्ठ स्थान है, इसलिये ये कण्ठ्य वर्ण हैं । इकार, चवर्ग, यकार और शकार का तालु स्थान है, इसलिए ये तालव्य हैं । उकार और पवर्ग का ओष्ठ स्थान है । ऋकार, टवर्ग, रकार और षकार का मूर्धा स्थान है, इसलिए ये मूर्धन्य वर्ण हैं । लृकार, तवर्ग, लकार और सकार का दन्त स्थान है, अतः ये दन्त्य कहे जाते हैं । कवर्ग का स्थान जिह्वामूल है । वकार का स्थान दन्त और ओष्ठ है । एकार और ऐकार का स्थान कण्ठ और तालु है, इसलिए इन्हें कण्ठ्यतालव्य कहा जाता है । ओकार और औकार का स्थान कण्ठ और ओष्ठ है । वर्णों के आठ स्थान हैं - उरस्, कण्ठ, शिर (मूर्धा), जिह्वामूल, दन्त, नासिका, ओष्ठ और तालु । वर्ग के पञ्चम वर्णों से तथा अन्तःस्थ वर्ण (य, र, ल, व) से युक्त हकार का स्थान उरस् होता है । इसलिए ऐसा हकार उरस्य कहा जाता है । इससे भिन्न हकार कण्ठ्य कहा जाता है ।
सिद्धान्तकौमुदी में उरस् स्थान का उल्लेख नहीं है । सम्भवतः उरस्य हकार की प्रयोगाल्पता को ध्यान में रखकर उसका उल्लेख न किया गया हो, किन्तु उसके अतिरिक्त दश स्थानों का उल्लेख वहाँ किया गया है । इससे संकेत मिलता है कि कौमुदीकार ने दन्तोष्ठ, कण्ठोष्ठ और कण्ठतालु को पृथक् स्वतन्त्र स्थान मान रखा है । शेखरकार इस बात से अपनी असहमति व्यक्त करते हुए कह रहे हैं -
यत्तु - 'दन्तोष्ठादि, समुदितं स्थानमिति तन्न । शिक्षायां 'दन्त्योष्ठ्यः' 'कण्ठ'चतालव्यावि'त्यादौ तत्र भव इत्यधिकारविहितयतः प्रत्येकमनुत्पत्त्यापत्तेः । 'दन्तोष्ठ्यमित्यादि त्वसङ्गतमेव, स्वाङ्गसमुदायस्य स्वाङ्गत्वाभाववच्छरीरावयवसमुदायस्य शरीरावयवत्वाभावात् । एतेन - 'दन्तोष्ठरूपमतिरिक्तं स्थानमित्य - पास्तम् । 'अष्टौ स्थानानी'ति प्रतिज्ञाविरोधाच्चेति दिक् ।
जो लोग दन्तोष्ठ आदि को समुदित अतिरिक्त स्थान मानते हैं वह ठीक नहीं है । इसका कारण यह है कि शिक्षा में दन्त्योष्ठ्य, कण्ठ्यतालव्य शब्द का प्रयोग किया गया है । इन शब्दों की निष्पत्ति “तत्र भव:” इसके अधिकार में “शरीरावयवाद्यत्” सूत्र से विहित यत् प्रत्यय के द्वारा होती है । जिस वर्ण को दन्त्योष्ठ्य कहा गया है, उसका तात्पर्य यह है कि उसकी निष्पत्ति दन्त और ओष्ठ दोनों स्थानों से हुई है । इसीलिए वह दन्त्य भी है और ओष्ठ्य भी है । यहाँ स्थानवाचक दोनों शब्दों से यत् प्रत्यय किया गया है । यदि “दन्तोष्ठ” एक स्थान होता तो प्रत्येक शब्द से यत् प्रत्यय की उत्पत्ति नहीं होती । यदि कहा जाय कि दन्तोष्ठ एक अतिरिक्त स्थान है । तद्वाचक दन्तोष्ठ शब्द से यत् प्रत्यय करके “दन्त्योष्ठ्यम्” की जगह “दन्तोष्ठ्यम” ऐसा पाठ स्वीकार कर लिया जाय तो यह कहना ठीक नहीं है, क्योंकि जिस प्रकार स्वाङ्ग समुदाय में स्वाङ्गत्व नहीं होता, उसी प्रकार शरीरावयवसमुदाय में शरीरावयवत्व नहीं होता है । तात्पर्य यह है कि पाणि स्वतन्त्र अंग है और पाद भी स्वतन्त्र अङ्ग है, किन्तु इन दोनों का समुदाय पाणिपाद को अङ्ग नहीं कहा जाता अर्थात् पाणिपाद एक पृथक् अङ्ग नहीं है । इसी प्रकार दन्त पृथक् शरीरावयव है और ओष्ठ पृथक् शरीरावयव है, किन्तु दन्त और ओष्ठ का समुदाय शरीरावयव नहीं है । इस विवेचन से यह कथन निरस्त हो गया कि दन्तोष्ठ एक अतिरिक्त स्वतन्त्र स्थान है । दूसरी बात यह है कि यदि दन्तोष्ठ आदि को अतिरिक्त स्थान माना जाय तो पाणिनिशिक्षा की “अष्टौ स्थानानि” इस प्रतिज्ञा से विरोध भी होगा । इसलिए कौमुदीकार का दश स्थान कहना ठीक नहीं है ।
सूत्रे प्रशब्देन विलक्षणार्थबोधेऽपि लोके यत्नप्रयत्नयोः पर्यायतेति ध्वनयन्नाह - प्रयत्नो द्विधेति । क्वचिद्यन इत्येव पाठः । चतुर्धेति । यत्तु -
'स्वराणामूष्मणाञ्चैव विवृतं करणं स्मृतम् ।
तेभ्योऽपिविवृतावेङौ ताभ्यामैचौ तथैव च “॥
इति शिक्षावाक्याद्विवृततरविवृततमयोः प्रतीत्या 'नाज्झलावि'ति सूत्रभाष्या - दूष्मणामी षद्विवृतत्वस्य च प्रतीत्या चतुर्धेत्यसङ्गतमिति, तन्नं । नाज्झलाविति सूत्रेण विवृतत्वव्याप्यानामेषां सवर्णसञ्ज्ञानुपयुक्तत्वबोधनमित्याशयात् । भाष्यमते तु सन्तु सप्त प्रयत्नाः । एवञ्चैदैतोरोदौतोश्च न सावर्ण्यप्रसक्तिः, प्रयत्नभेदादिति बोद्ध्यम् । नाज्झलाविति सूत्रमपि प्रयत्नभेदप्राप्तसावर्ण्यभावानुवादकं सत्तस्यैव बोधकम् । अत एव भाष्ये तन्न वक्तव्यमिति नोक्तम् ।
“तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्” इस सूत्र में प्र शब्द के द्वारा विलक्षण अर्थ अर्थात् आभ्यन्तर प्रयत्न का बोध (ग्रहण) किया जाता है । ऐसी स्थिति में जब प्रयत्न का अर्थ आभ्यन्तर प्रयत्न हो गया तो आगे चल कर जो कहा गया है कि “प्रयत्नो द्विधा आभ्यन्तरो बाह्यश्च” यह कहना असंगत हो रहा है, क्योंकि आभ्यन्तर के भेद आभ्यन्तर और बाह्य तो हैं नहीं । इस शंका को दृष्टिगत कर कह रहे हैं कि यद्यपि प्र शब्द के बल से सूत्र में आभ्यन्तर प्रयत्न का बोध होता है, तथापि लोक में यत्न और प्रयत्न शब्द पर्यायवाची है । इसलिए “प्रयत्नो द्विधा” में आया हुआ प्रयत्न शब्द यत्न का पर्यायवाची है, जिसके आभ्यन्तर और बाह्य दो भेद सम्भव हैं । इस बात को ध्वनित करते हुए कौमुदीकार ने कहा है - “प्रयत्नो द्विधा”। किसी पुस्तक में तो “प्रयत्नो द्विधा” न कहकर “यत्नो द्विधा” यही पाठ है । इन दोनों प्रयत्नों में आभ्यन्तर प्रयत्न चार प्रकार का होता है ।
कुछ लोग दीक्षित द्वारा किये गये आभ्यन्तर प्रयत्न के चतुर्धा भेद को नहीं मानते हैं । उनके मत का “यत्तु” शब्द से उल्लेख करते हुए “स्वराणामूष्मणाञ्चैव” यह शिक्षावचन प्रस्तुत किया गया है । इसका अर्थ इस प्रकार है - स्वर और ऊष्मसंज्ञक वर्णों का विवृत प्रयत्न होता है । ए तथा ऐ का विवृततर प्रयत्न है । ऐ तथा औ का विवृततम प्रयत्न है ।
इस शिक्षावचन से विवृततर और विवृततम प्रयत्नों की प्रतीति होने के कारण तथा “नाज्झलौ” इस सूत्र के प्रत्याख्यानपरक भाष्य से ईषद्विवृत प्रयत्न की प्रतीति होने के कारण सात प्रयत्नों की स्थिति स्पष्ट है । ऐसी स्थिति में दीक्षित द्वारा किया गया चतुर्धा भेद असंगत है । नागेश भट्ट इस प्राचीन मत का “तन्न” शब्द से खण्डन करते हुए कह रहे हैं कि सूत्रकार ने “नाज्झलौ” सूत्र बनाया है । इससे स्पष्ट है कि वे ईषद्विवृतप्रयत्न नहीं मानते । अन्यथा स्वर वर्णों का विवृत प्रयत्न और ऊष्म वर्णों का ईषद्विवृत प्रयत्न होने से प्रयत्नभेद के कारण इनकी सवर्ण संज्ञा जब प्राप्त ही नहीं रहेगी, तब उसके निषेध के लिए “नाज्झलौ” सूत्र की क्या आवश्यकता है ? इसलिए “नाज्झलौ” इस सूत्र से यह विदित होता है कि विवृतत्व के व्याप्य जो ईषद्विवृतत्व, विवृततरत्व, विवृततमत्व हैं ये सवर्ण संज्ञा में उपयोगी नहीं हैं । भाष्यकार के मत में सात प्रयत्न हों, किन्तु सूत्रकार के मत से तो चार ही प्रयत्न हैं ।
भाष्याभिमत सात प्रयत्नों को स्वीकार करने पर एकार और ऐकार की तथा ओकार और औकार की परस्पर सवर्ण संज्ञा की प्राप्ति ही नहीं होती है, क्योंकि एकार विवृततर और ऐकार विवृततम है । इसी प्रकार ओकार विवृततर और औकार विवृततम है । इस प्रकार प्रयत्नभेद होने के कारण सावर्ण्य की प्रसक्ति नहीं होती । अब प्रश्न होता है कि जब सात प्रयत्न भाष्याभिमत हैं तब इस मतानुसार “नाज्झलौ” सूत्र की क्या आवश्यकता है ? इस प्रश्न के उत्तर में कह रहे हैं कि प्रयत्नभेद के कारण जो सवर्ण संज्ञा की अप्राप्ति है “नाज्झलौ” सूत्र इसी बात का अनुवादक होकर तस्यैव = भाष्याभिमत प्रयत्नभेद का ही बोधक है । अत एव = अनुवादक रूप में “नाज्झलौ” सूत्र के आवश्यक होने के कारण ही भाष्यकार ने “तन्न वक्तव्यम” अर्थात् “नाज्झलौ” यह सूत्र नहीं करना चाहिए ऐसा नहीं कहा ।
स्पृष्टादीनामाभ्यन्तरत्वन्त्वोष्ठप्रभृतिकाकलकपर्यन्तरूपास्यान्तर्गततत्तत्स्थानेषु जिह्वाग्रादीनां स्पर्शेषत्स्पर्शदूरावस्थानसमीपावस्थानरूपाभ्यन्तकार्यकारित्वाद्वर्णोत्पत्त्यव्यवहितप्राग्भावित्वाच्च बोद्धयम् । बहूनामेकस्थानत्वेऽपि कस्यचिदुच्चारणे सम्यक्स्पर्शः कस्यचिदीषदिति शिक्षाकारोक्तिमनुभवञ्चानुसृत्य विवेक्तव्यम् । 'प्रयतनमि'ति नपुंसके भावे ल्युट् । 'प्रयत्नमि' त्यपपाठः, नङन्तस्य पुंस्त्वात् । तथा च शिक्षा - 'स्वराणामृष्मणाञ्चे' त्याद्यनन्तरम् -
“अचोऽस्पृष्टा यणस्त्वीपनेमस्पृष्टाः शलः स्मृताः । शेषाः स्पृष्टा हलः प्रोक्ताः” इति ।।
अचोऽस्पृष्टाः - स्पर्शाभावरूपविवृतत्ववन्तः । 'यणस्त्वी पदि' त्यनेन तेषामीष - त्स्पृष्टत्वमीषद्विवृतत्वञ्च बोधितम् । नेम इत्यर्थे । तेन शलामी षद्विवृतत्वं यणपेक्षयाऽधिकविवृतत्वञ्चेति बोद्ध्यम् । अत्र शिक्षोक्तव्याप्यधर्मवतां व्यापकधर्ममादाय न सावर्ण्यमिति यणां चवर्गादिभिर्न सावर्ण्यम् । तेनाञ्चित इत्यादौ न यादि: परसवर्णः ।
स्पृष्ट आदि प्रयत्नों पर विचार करते हुए कह रहे हैं - स्पृष्ट आदि आभ्यन्तर प्रयत्न इसलिए हैं कि ये ओष्ठ से लेकर काकलक पर्यन्त देश, जिसे आस्य कहा जाता है, उसके अन्तर्गत जो कण्ठादि स्थान हैं, उन स्थानों में जिह्वाप्रादि के स्पर्श, ईषत्स्पर्श, दूरावस्थान और समीपावस्थान रूप आभ्यन्तर कार्य को करते हैं । आभ्यन्तर के कार्य करने से तथा वर्णों की उत्पत्ति से अव्यवहित पूर्व में होने से ये आभ्यन्तर प्रयत्न कहे जाते हैं । यहाँ जिह्वायादि में आये हुए आदि शब्द से जिहा के उपाय आदि का ग्रहण होता है ।
यद्यपि बहुत से वर्णों के स्थान एक हैं; जैसे कवर्ग और हकार का स्थान कण्ठ है, चवर्ग और यकारादि का स्थान तालु है, तथापि स्थान की एकता होने पर भी इनकी सवर्ण संज्ञा नहीं होती है । इसका कारण यह है कि चकारादि किसी वर्ण के उच्चारण में जिह्वा का सम्यक स्पर्श होता है, जिससे इनका स्पृष्ट प्रयत्न होता है । यकार आदि वर्णों के उच्चारण में जिह्वा का ईषत्स्पर्श होता है, जिससे इनका प्रयत्न ईषत्स्पृष्ट होता है । इस प्रकार प्रयत्नभेद के कारण इनकी परस्पर सवर्ण संज्ञा नहीं होती है । इस प्रयत्नभेद का विवेचन शिक्षाकार के वचन तथा अनुभव के आधार पर करना चाहिए ।
“तत्र स्पृष्टं प्रयतनं स्पर्शानाम्” इस कौमुदी के वचन में आये हुए “प्रयतन” शब्द में प्र - पूर्वक यत् धातु से नपुंसक और भाव अर्थ में ल्युट् प्रत्यय हुआ है । 'प्रयतनम्' की जगह कुछ लोग “प्रयत्नम् “ऐसा पाठ मानते हैं, किन्तु यह अपपाठ (अशुद्ध) है । कारण इसका यह है कि प्रयत्न शब्द प्रपूर्वक यत्धातु से नङ् “प्रत्यय करके बनता है और नङन्त शब्द पुंल्लिङ्ग होता है । इसलिए नडन्त का नपुंसक में पाठ करना अपपाठ ही है ।
ऊपर बताये हुए वर्णों के प्रयत्न के सम्बन्ध में शिक्षा (पाणिनीय शिक्षा) की सम्मति बताते हुए कह रहे हैं कि “स्वराणामूष्मणाञ्च” इस कारिका के बाद “अचोऽस्पृष्टा:” इस कारिका में बतलाया गया है कि अच् अस्पृष्ट अर्थात् स्पर्शाभाव रूप विवृतत्व वाले हैं । यण् प्रत्याहार के अक्षर ईषत्स्पृष्ट प्रयत्न वाले हैं । “यणस्त्वीषत्” इसमें आये हुए ईषत् पद से ईषत्स्पृष्ट और ईषद्विवृत दोनों का ग्रहण होता है । इसलिए यण् का ईषत्स्पृष्ट और ईषद्विवृत ये दोनों प्रयत्न हैं । कारिका में आये हुए नेम शब्द का अर्थ आधा है । इसलिए “शल्” का नेमस्पृष्ट अर्थात् ईषद्विवृतत्व और यण की अपेक्षा अधिकविवृतत्व (विवृततरत्व) होता है । शेष हल् वर्णों का प्रयत्न स्पृष्ट होता है ।
यहाँ यह बात ध्यान देने की है कि आभ्यन्तर प्रयत्न में व्याप्य और व्यापक दो प्रकार के प्रयत्न हैं । जैसे ककार से लेकर मकार तक के वर्णों का स्पृष्ट प्रयत्न है । यह व्यापक प्रयत्न है । इसकी अपेक्षा यण् का, जो ईषत्स्पृष्ट प्रयत्न है, वह व्याप्य है । व्याप्य धर्मवाले वर्णों का व्यापक धर्म के आधार पर सवर्ण संज्ञा नहीं होती है । इसलिए “अञ्चित:” इस प्रयोग में अनुस्वार का परसवर्ण यकार नहीं होता है, किन्तु अकार ही होता है । चकार और यकार का स्थान तालु की समानता तथा स्पृष्टत्व रूप व्यापक प्रयत्न की एकता होने पर भी व्यापक धर्म के आधार पर सवर्ण संज्ञा न होने के कारण यण का चवर्गादि से सवर्ण संज्ञा नहीं होती है । यदि कहा जाय कि “अञ्चितः” इस प्रयोग में अनुस्वार का तो केवल नासिका स्थान है और यकारगत आनुनासिक्य का ही केवल नासिका स्थान है । ऐसी स्थिति में यकार का नासिकास्थान न होने के कारण अनुस्वार के साथ उसका स्थानकृत आन्तर्य नहीं है, किन्तु अकार के साथ ही उसका स्थानकृत आन्तर्य है । इसलिए उक्त प्रयोग में अनुनासिक यकार के होने की स्थिति ही नहीं है तो “अश्चितः” इस प्रयोग में “न यादि: परसवर्ण” कहने की क्या आवश्यकता है ? इस अरुचि को ध्यान में रख कर ही “अचित:” इस के आगे आदि ग्रहण किया गया हैं । इस आदि पद से “चतुर्मुख” का ग्रहण करना चाहिए यरोऽनुनासिके सूत्र में सवर्णग्रहण का अपकर्ष करके पदान्त यर के स्थान पर सवर्ण अनुनासिक हो, ऐसा अर्थ करने पर यहाँ रकार के स्थान पर णकार नहीं होता । रकार और णकार का स्थान एक होने पर भी ईषत्स्पृष्ट प्रयत्न वाले रकार को स्पृष्टत्वरूप व्यापक धर्म के (प्रयत्न के) आधार पर णकार का सवर्णी नहीं बनाया जा सकता । इसलिए सावर्ण्यभाव से रकार को णकार नहीं होता है ।
विवृतमेवेति प्रक्रियादशायां विवृतत्वम्प्रतिज्ञेयमित्यर्थः तेन दण्डाढकादौ दीर्घसिद्धिः । अन्यथा संवृतस्य ह्रस्वाकारस्य विवृतेन दीर्घेण सावर्ण्याभावात्स न स्यादिति भावः । दीर्घाकारस्य विवृततरत्वन्तु पाणिनिशिक्षायामनुक्तत्वान्नैतच्छा - स्वप्रक्रियोपयोगीति दिक ।
दीक्षित ने प्रयोगस्थ ह्रस्व अकार का संवृत प्रयत्न बतलाया है । ऐसी स्थिति में “दण्ड + आढकम्” इस स्थिति में डकारोक्त संवृत अकार की विवृत प्रयत्न वाले “आढकम्” के आकार के साथ सवर्ण संज्ञा न होने के कारण “अकः सवर्णे” सूत्र से दीर्घ नहीं होगा । परिणामस्वरूप “दण्डाढकम्” प्रयोग की सिद्धि नहीं हो सकेगी । इस बात को दृष्टिगत कर दीक्षितजी ने आगे कहा -”प्रक्रियादशायान्तु विवृतमेव” अर्थात् साधुत्व करने की स्थिति में संवृत अकार विवृत ही हो जाता है । फलस्वरूप दोनों का (अकार और आकार का ) प्रयत्न एक होने के कारण वर्ग संज्ञा और दीर्घ करके दण्डादकम” इस प्रयोग की सिद्धि होती है । नागेश भट्ट दीक्षित के मत से सहमत नहीं है । इसलिए वे “विवृतमेवेति” इस प्रतीक को लेकर कह रहे हैं कि दीक्षित का यह कहना ठीक नहीं है कि प्रक्रियादशायान्तु विवृतमेव कारण यह है कि हस्व अकार के संहत्य की पुष्टि प्रयोग से, शिक्षान्तर से तथा “अ अ” इस सूत्र से होती है । ऐसी स्थिति में प्रक्रियादशा में विवृत हो रहता है, यह कथन असंगत है । किन्तु “दण्डादकम्” इत्यादि प्रयोगों की सिद्धि को परिलक्षित कर दीक्षित के उपर्युक्त वाक्य का अर्थ इस प्रकार करना चाहिए कि 'प्रक्रियादशा में ह्रस्व अकार में विवृतत्व की प्रतिज्ञा करनी चाहिए । बिना प्रतिज्ञा किये संवृत अकार विवृत किस प्रकार होगा ? और उसके विवृत हुए बिना “दण्डाढकम्” इत्यादि प्रयोगों में विवृत दीर्घ आकार से सवर्ण संज्ञा न होने के कारण “स न स्यात्” अर्थात् दीर्घ नहीं होगा । इसलिए प्रक्रियादशा में प्रतिज्ञा के द्वारा ही विवृतत्व करना चाहिए ।
अब शंका होती है कि ह्रस्व अकार में विवृतत्व की प्रतिज्ञा करने पर भी “दण्डाढकम्” प्रयोग की सिद्धि नहीं हो सकती । कारण यह है कि शिक्षान्तर (नारदीय शिक्षा) में कहा गया हैं कि - “विवृतकरणाः स्वरास्तेभ्य ए ओ, ताभ्यामप्यै औ ताभ्यामप्याकारः संवृतो ऽकारः” - तात्पर्य यह है कि दीर्घाकार का प्रयत्न विवृततर है । इस प्रकार ह्रस्व अकार प्रतिज्ञा के द्वारा विवृत है और दीर्घाकार विवृततर है तो प्रयत्नभेद स्पष्ट हो जाता है । इस प्रकार प्रयत्नभेद के कारण सवर्ण संज्ञा न होने से उक्त प्रयोग की सिद्धि संशयापन्न ही रह गई । इस शंका के उत्तर में कह रहे हैं कि यद्यपि नारदीय शिक्षा में दीर्घ आकार का विवृततर प्रयत्न कहा गया है, किन्तु पाणिनीय शिक्षा में दीर्घ आकार का विवृततर प्रयत्न नहीं कहा गया है । नारदीय शिक्षा की बात पाणिनीय शास्त्र की प्रक्रिया में उपयोगी नहीं है । इसलिए प्रतिज्ञा के द्वारा हस्व अकार को विवृत बनाकर “दण्डाढकम्” इत्यादि प्रयोगों में दीर्घ कर लेना चाहिए ।
॥ महाभाष्यम् ॥
॥ सवर्णसञ्ज्ञाप्रकरणम् ॥
(८. सवर्णसञ्ज्ञासूत्रम् १.१.४ आ. ६)
तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् १.१.९
॥ तुल्यास्यप्रयत्नपदार्थनिरूपणम् ॥
विग्रहदर्शकभाष्यम् - तुलया सम्मितं तुल्यम् । आस्यं च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नम् । तुल्यास्यं तुल्यप्रयत्नं च सवर्णसंज्ञं भवति ।
जिज्ञासाभाष्यम् - किं पुनरास्यम् ?
समाधानभाष्यम् - लौकिकमास्यम् । ओष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकात् ।
आक्षेपभाष्यम् - कथं पुनरास्यम् ?
समाधानभाष्यम् - अस्यन्त्यनेन वर्णानिति आस्यम् । अन्नमेतदास्यन्दत इति वा आस्यम् ।
आक्षेपभाष्यम् - अथ कः (पुनः) प्रयत्नः ?
समाधानभाष्यम् - प्रयतनं प्रयत्नः । प्रपूर्वाद्यततेर्भावसाधनो नङ् प्रत्ययः ।
आक्षेपभाष्यम् - यदि लौकिकमास्यम् । किमास्योपादाने प्रयोजनम् । सर्वेषां हि तत्तुल्यम्भवति ?
समाधानभाष्यम् - वक्ष्यत्येतत् - ' प्रयत्नविशेषणमास्योपादानम् ' इति ।
(१३८. आक्षेपवार्त्तिकम् - १) * सवर्णसञ्ज्ञायां भिन्नदेशेष्वतिप्रसङ्गः प्रयत्नसामान्यात् *
भाष्यम् - सवर्णसञ्ज्ञायां भिन्नदेशेष्वतिप्रसङ्गो भवति - जबगडदशाम् । किं कारणम् ? प्रयत्नसामान्यात् । एतेषां हि समानः प्रयत्नः ।
(१३९. न्यासान्तरेण समाधानवार्त्तिकम् - २) * सिद्धं त्वास्ये तुल्यदेशप्रयत्नं सवर्णम् *
भाष्यम् - सिद्धमेतत् । कथम् ? आस्ये येषां तुल्यो देशः प्रयत्नश्च ते सवर्णसञ्ज्ञा भवन्तीति वक्तव्यम् ।
आक्षेपभाष्यम् - एवमपि किमास्योपादाने प्रयोजनम्, सर्वेषां हि तत्तुल्यम् ?
समाधानभाष्यम् - प्रयत्नविशेषणमास्योपादानम् । सन्ति हि आस्याद्वाह्याः प्रयत्नाः, ते हापिता भवन्ति । तेषु सत्स्वसत्स्वपि सवर्णसञ्ज्ञा सिद्धा भवति । के पुनस्ते ? विवारसंवारौ, श्वासनादौ, घोषवदघोषता, अल्पप्राणता महाप्राणता इति । तत्र वर्गाणां प्रथमद्वितीया विवृतकण्ठाः श्वासानुप्रदाना अघोषाः । एके - अल्पप्राणाः, अपरे - महाप्राणाः । तृतीयचतुर्थाः संवृतकण्ठा नादानुप्रदाना घोषवन्तः । एके - अल्पप्राणाः, अपरे महाप्राणाः । यथा तृतीयास्तथा पञ्चमाः, आनुनासिक्यवर्जम् । आनुनासिक्यमेषामधिको गुणः ।
आक्षेपभाष्यम् - एवमप्यवर्णस्य सवर्णसञ्ज्ञा न प्राप्नोति, बाह्यं ह्यास्यात्स्थानमवर्णस्य ।
समाधानभाष्यम् - सर्वमुखस्थानमवर्णम् एक इच्छन्ति ।
आक्षेपभाष्यम् - एवमपि व्यपदेशो न प्रकल्पते - ' आस्ये येषां तुल्यो देशः ' इति ।
समाधानभाष्यम् - व्यपदेशिवद्भावेन व्यपदेशो भविष्यति ।
आक्षेपभाष्यम् - सिध्यति । सूत्रं तर्हि भिद्यते ।
सिद्धान्तिसमाधानभाष्यम् - यथान्यासमेवास्तु ।
आक्षेपस्मारकभाष्यम् - ननु चोक्तम् - ' सवर्णसञ्ज्ञाया भिन्नदेशेष्वतिप्रसङ्गः प्रयत्नसामान्यात् ' इति ।
सिद्धान्तिसमाधानभाष्यम् - नैष दोषः । न हि लौकिकमास्यम् । किं तर्हि ? तद्धितान्तमास्यम् । आस्ये भवमास्यम्, ' शरीरावयवाद्यत् ' । किं पुनरास्ये भवम् ? स्थानं करणञ्च ।
आक्षेपभाष्यम् - एवमपि प्रयत्नोऽविशेषितो भवति ?
समाधानभाष्यम् - प्रयत्नश्च विशेषितः । कथम् ? न हि प्रयतनं प्रयत्नः । किं तर्हि ? प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्नः ।
आक्षेपभाष्यम् - यदि प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्नः, एवमप्यवर्णस्य एडोश्च सवर्णसज्ज्ञा प्राप्नोति ।
समाधानभाष्यम् - प्रश्लिष्टावर्णावेतौ ।
आक्षेपभाष्यम् - अवर्णस्य तर्हीचोश्च सवर्णसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।
समाधानभाष्यम् - विवृततरावर्णावेतौ ।
आक्षेपभाष्यम् - एतयोरेव तर्हि मिथः सवर्णसञ्ज्ञा प्राप्नोति ।
समाधानभाष्यम् - नैतो तुल्यस्थानौ ।
आक्षेपभाष्यम् - उदात्तादीनां तर्हि सवर्णसञ्ज्ञा न प्राप्नोति ।
समाधानभाष्यम् - अभेदका उदात्तादयः ।
एकदेशिभाष्यम् - अथवा किं न एतेन प्रारम्भो यत्नस्य प्रयत्न इति । किं तर्हि ? प्रयतनमेव प्रयत्नः । तदेव च तद्धितान्तमास्यम् । यत्समानं तदाश्रयिष्यामः । किं सति भेदे ? सतीत्याह । सत्येव हि भेदे सवर्णसंज्ञया भवितव्यम् । कुत एतत् ? भेदाधिष्ठाना हि सर्वणसञ्ज्ञा, यदि हि यत्र सर्वं समानं तत्र स्यात्सवर्णसञ्ज्ञावचनमर्थकं स्यात् ।
सिद्धान्तिन आक्षेपभाष्यम् - यदि तर्हि ' सति भेदे किञ्चित्समानम् ' इति कृत्वा सवर्णसञ्ज्ञा भविष्यति । शकार - छकारयोः षकार - ठकारयोः सकार - थकारयोः सवर्णसञ्ज्ञा प्राप्नोति । एतेषां हि सर्वमन्यत्समानं करणवर्जम् ।
एकदेशिसमाधानभाष्यम् - एवं तर्हि - प्रयतनमेव प्रयत्नः । तदेव तद्धितान्तमास्यम् । न त्वयं द्वन्द्वः - आस्यं च प्रयत्नश्च आस्यप्रयत्नमिति । किं तर्हि ? त्रिपदोऽयं बहुव्रीहिः - तुल्य आस्ये प्रयत्न एषामिति ।
भाष्यम् - अथवा पूर्वस्तत्पुरुषस्ततो बहुव्रीहिः - तुल्य आस्ये तुल्यास्यः, तुल्यास्यः प्रयत्न एषामिति । अथवा परस्तत्पुरुषस्ततो बहुव्रीहिः - आस्ये प्रयत्नः आस्यप्रयत्नः, तुल्य आस्यप्रयत्नो येषामिति ।
॥ अनिष्टसावर्ण्यनिराकरणाधिकरणम् ॥
(१४०. आक्षेपवार्त्तिकम् - ३) * तस्य *
भाष्यम् - तस्येति तु वक्तव्यम् । किं प्रयोजनम् ? यो यस्य तुल्यास्यप्रयत्नः स तस्य सवर्णसञ्ज्ञो यथाा स्यात् । अन्यस्य तुल्यास्यप्रयत्नोऽन्यस्य सवर्णसञ्ज्ञो मा भूत् इति ।
(१४१. समाधानवार्त्तिकम् - ४) * तस्यावचनं वचनप्रामाण्यात् *
भाष्यम् - तस्येति न वक्तव्यम् । अन्यस्य तुल्यास्यप्रयत्नोऽन्यस्य सवर्णसंज्ञः कस्मान्न भवति ? वचनप्रामाण्यात् । सवर्णसञ्ज्ञावचनसामर्थ्यात् । यदि हि अन्यस्य तुल्यास्यप्रयत्नोऽन्यस्य सवर्णसंज्ञः स्यात् सवर्णसञ्ज्ञावचनमनर्थकं स्यात् ।
(१४२. समाधानवार्त्तिकम् - ५) * सम्बन्धिशब्दैर्वा तुल्यम् *
भाष्यम् - सम्बन्धिशब्दैर्वा पुनस्तुल्यमेतत् । तद्यथा - सम्बन्धिशब्दाः ' मातरि वर्तितव्यम् ' ' पितरि शुश्रूषितव्यम् ' इति । न चोच्यते - ' स्वस्यां मातरि ' ' स्वस्मिन् वा पितरि ' इति । सम्बन्धाच्चैतद्गम्यते - या यस्य माता, यश्च यस्य पितेति । एवमिहापि - ' तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ' इत्यत्र सम्बन्धिशब्दावेतौ, तत्र सम्बन्धादेतदवगन्तव्यम् - यत्प्रति यत्तुल्यास्यप्रयत्नं तत्प्रति तत्सवर्णसंज्ञं भवतीति ।
॥ ऋलवर्णयोः सावर्ण्यम् ॥
(१४३. आक्षेपवार्त्तिकम् - १) * ऋकारलकारयोः सवर्णविधिः *
भाष्यम् - ऋकारलकारयोः सवर्णसञ्ज्ञा विधेया । होतृलकारः होतृकार इति । किं प्रयोजनम् ? ' अकः सवणें दीर्घः ' इति दीर्घत्वं यथा स्यात् ।
सावर्ण्यखण्डनभाष्यम् - नैतदस्ति प्रयोजनम् । वक्ष्यत्येतत् - ' सवर्णदीर्घत्वे ऋति ऋ वा वचनम् ' ' तृति ल वा वचनम् ' इति ।
सावर्ण्यमण्डनभाष्यम् - तत्सवणें यथा स्यात् । इह मा भूत् - दध्य्लृकारः, मध्व्लृकार इति ।
सावर्ण्यखण्डनभाष्यम् - यदेतत्सवर्णदीर्घत्वे ऋतीति, एतदृत इति वक्ष्यामि । ततः - ' लृति ' । लृकारे वा ल्लृ भवति, ऋत इत्येव ।
सावर्ण्यमण्डनभाष्यम् - तन्त्र वक्तव्यं भवति ।
सावर्ण्यखण्डनभाष्यम् - अवश्यं तद्वक्तव्यम् । ऊकालोऽच् ह्रस्वदीर्घप्लुतसञ्ज्ञो भवतीत्युच्यते । न च ऋकार लृकारो वाऽजस्ति ।
सावर्ण्यमण्डनभाष्यम् - ऋकारस्य ल्लृकारस्य चाच्त्वं वक्ष्यामि । तच्चावश्यं वक्तव्यम्, प्लुतो यथा स्यात् । होतृ ऋकारः होतॄकारः, होतॄ३कारः । होतृ लृकारः होत्लृकारः, होत्लॄ३कार इति ।
आक्षेपभाष्यम् - किं पुनरत्र ज्यायः ?
समाधानभाष्यम् - सवर्णसञ्ज्ञावचनमेव ज्यायः । दीर्घत्वं चैव हि सिद्धं भवति । अपि च ऋकारग्रहणे लकारग्रहणं सन्निहितं भवति । ' ऋत्यकः ' खट्वऋष्यः मालऋष्यः । इदमपि सिद्धं भवति - खट्वलॄकारो माललृकार इति । ' वा सुप्यापिशलेः ' उपर्कारीयति
उपाकर्कारीयति । इदमपि सिद्धं भवति - उपल्कारीयति उपाल्कारीयति ।
एकदेशिन आक्षेपभाष्यम् - यदि तर्हि ऋकारग्रहणे लकारग्रहणं सन्निहितं भवति, ' उरण रपरः ' लृकारस्यापि रपरत्वं प्राप्नोति ।
समाधानभाष्यम् - लृकारस्य लपरत्वं वक्ष्यामि । तच्चावश्यं वक्तव्यम् । असत्यां सवर्णसञ्ज्ञायां विध्यर्थम् । तदेव सत्यां रेफबाधनार्थ भविष्यति ।
एकदेशिन आक्षेपभाष्यम् - इह तर्हि - ' रषाभ्यां नो णः समानपदे ' इत्युकारग्रहणं चोदितं मातॄणां पितॄणामित्येतदर्थम् । तदिहापि प्राप्नोति - क्लृप्यमानं पश्येति ।
प्रतिबन्दीभाष्यम् - अथासत्यामपि सवर्णसञ्ज्ञायाम्, इह कस्मात्र भवति - प्रक्लृप्यमानं पश्येति ।
प्रतिबन्दीसमाधानेनाक्षेपनिरासभाष्यम् - ' चुटुतुलशर्व्यवाये न ' इति वक्ष्यामि । अपर आह - ' त्रिभिश्च मध्यमैर्वर्गैर्लशसैश्च व्यवाये न ' इति वक्ष्यामीति । वर्णैकदेशाश्च वर्णग्रहणेन गृह्यन्त इति योऽसौ लकारे लकारस्तदाश्रयः प्रतिषेधो भविष्यति ।
सिद्धान्तोपसंहारभाष्यम् - यद्येवं, नार्थों रषाभ्यां णत्वे ऋकारग्रहणेन । वर्णैकदेशाश्च वर्णग्रहणेन गृह्यन्त इति योऽसौ ऋकारे रेफः, तदाश्रयं णत्वं भविष्यति । तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्।
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
0 टिप्पणियाँ
If you have any Misunderstanding Please let me know