Ad Code

१.३.३ सूत्राणि:॥ हलन्त्यम् ॥ ॥ व्याख्या: ॥॥ अष्टाध्यायी प्रवचनम् ॥



१.३.३

सूत्राणि:॥ हलन्त्यम् ॥

॥ व्याख्या: ॥॥ अष्टाध्यायी प्रवचनम् ॥

विभक्तिः - हल् १।१ अन्त्यम् १।१।

अनुवृत्तिः - 'उपदेशे, इत्' इत्यनुवर्तते ।

अन्वयः - उपदेशेऽन्त्यं हल् इत् ।

अर्थ: - णिनीय-उपदेशेऽन्तिमं हल् इत्संज्ञकं भवति ।

उदाहरणम् - 'अइउण्' इति णकारस्य 'ऋलृक्' इति ककारस्य इत् संज्ञा वेदितव्या ।

आर्यभाषार्थ - (उपदेशे) पाणिनिमुनि के उपदेश में (अन्त्यम्) अन्तिम (हल्) व्यञ्जन की (इत्) संज्ञा होती है ।

उदाहरणम् - अइउण् । यहां णकार की इत् संज्ञा है । ऋलृक् । यहां ककार की इत् संज्ञा है, इत्यादि ।

॥ काशिका ॥

‘उपदेशे’ इति वर्त्तते । अन्ते भवमन्त्यम् । धात्वादेः समुदायस्य यदन्त्यं हल् तदित्संज्ञं भवति । अ इ उ ण् णकारः । ऋ लृ क् ककारः । ए ओ ङ - ङकारः । ऐ औ च् - चकारः । उपदेश इत्येव - अग्निचित् । सोमसुत् । हस्य ल् हलिति द्वितीयमत्र हल्ग्रहणं तन्त्रेणोपात्तं द्रष्टव्यम्, तेन प्रत्याहारपाठे ‘हल् इत्यत्र लकारस्य इत्संज्ञा क्रियते । तथा च सति, ‘हलन्त्यम्’ इत्यत्र प्रत्याहारे नेतरेतराश्रयदोषो भवति ॥

॥ न्यासः ॥

‘अन्ते भवमन्त्यम्’ इति । दिगादित्वाद्यत् । अन्तशब्दोऽयं समाप्तौ वर्त्तते । यथा - एतदन्तं वनमि - येन च समाप्यते समुदायः सोऽन्तः । त्तरान्ते = समाप्तौ भवमन्त्यम् । हलिति हल्शब्दस्योभयलिङ्गत्वादन्त्यमिति नपुंसकेन निर्देश: । ‘धात्वादेः’ इत्यादि । आदिशब्देन सूत्रप्रातिपदिकप्रत्ययागमादेशानां ग्रहणम् । तत्र धातोः - ‘डुकृञ्’ (धा.पा. १४७२) इति ञकारः; सूत्रस्य - ‘अइउण्’ (मा.सू. १) इति णकारः प्रातिपदिकस्य - ‘नवट्’ इति टकारः, नदडिति पचादिषु पठ्यते । प्रत्ययस्य - ‘गुप्तिज्किद्भ्यः सन्’ ‘चक्षिङः ख्याञ्’ (२.४.५४) इति ञकारः । (३.१.५) इति नकारः; आगमस्य ‘त्रपुजतुनोः षुक्’ (४.३.१३८) इति ककारः, आदेशस्य च ‘अग्निचित्, सोमसुत्’ इति । चिनोतेः सुनोतेश्चाग्नि चितवान् सोमं सुतवानिति क्विप्, तुक् । ननु च हलिति प्रत्याहारपाठे योऽन्त्यो लकारस्तस्येत्संज्ञा न प्राप्नोति; इतरेतराश्रयत्वात् । तथा हि - इत्संज्ञायाम् ‘आदिरन्त्येन सहेता’ (१.१.७१) इति हलिति प्रत्याहारग्रहणं भवति तस्मिंश्च तस्य लकारस्य हलन्त्यमितीत्संज्ञा । तदिदमितरेतराश्रयत्वं स्फुटतरमेव । ‘इतरेतराश्रयाणि कार्याणि शास्त्रे न प्रकल्प्यन्ते’ (व्या.प.२८) इत्यत आह - ‘हस्य ल् हल्’ इत्यादि । यदेकमावृत्तिभेदमन्तरेणाप्यनेकेषामुपकारं करोति तत् तन्त्रम् । यथा - प्रदीपः सुप्रज्वलितो बहूनां छात्राणामुपकारं करो - इह तु प्रयत्नविशेषस्तन्त्रशब्देन विवक्षितः । तेन तन्त्रेण द्वितीयमत्र हल्ग्रहणमुपात्तं परिगृहीतं वेदितव्यम् । यथा श्वेतो धावतीत्येकेन प्रयत्नेन द्वे वाक्ये उच्चारिते भवतः, तथेहाप्येकेनैव प्रयत्नेन द्वौ हल्शब्दावुच्चारितावित्यभिप्रायः । हस्य ल् हलिति समीपिसामीप्यसम्बन्धे षष्ठी । ‘तेन’ इत्यादि । यतस्तन्त्रेण न्यायेन द्वितीयं हल्ग्रहणं कृतम्, तेन प्रत्याहारपाठे हलित्यस्य लकारस्य हकारसमीपवर्तिनः साक्षादेव संज्ञित्वेनोपात्तस्येत्संज्ञा क्रियते, न तु प्रत्याहारसमाश्रयणेन । एवञ्च सति ‘हलन्त्यम्’ (३.३.३) इत्यत्र प्रत्याहारपाठे इतरेतराश्रयदोषो न भवति ।

॥ पदपञ्जरी ॥

अन्तशब्दोऽत्र समाप्तौ वर्त्तते नावयवे, नावयवे असम्भवात् । न समीपे,अतिप्रसङ्गात् । येन समाप्यते समुदायस्तदन्ते भवमन्त्य्, दिगादित्वाद्यत् । हलन्त्ये सर्वप्रसङ्गः, सर्वस्य हलः सांज्ञा प्राप्नोति । सर्वो हि हल् तं तमवधिं प्रत्यन्तो भवति, अन्त्यग्रहणं त्वादिनिवृत्त्यर्थं स्याद्, अत आह - धात्वादेरिति । आदिशब्दन सूत्रप्रातिपदिकप्रत्ययनिपातागमादेशानां ग्रहणम् । शीङ्, लण्, नदट्, सन्, आङ्, त्रपुजतुनोः षुक्, चक्षिङः ख्याञ् इति योऽयं धात्वादिरूपः समुदायस्तदर्थः स उपदेशः, न तु नान्तरीयकावान्तरसमुदायार्थ इत्यन्त्यस्य समुदायापेक्षायां प्राधान्याद्धात्वादेरेव ग्रहणमिति भावः । अग्निचिदिति । अत्रेत्संज्ञायां लोपः स्यात् । न च तुको वैयर्थ्यम्;आगत्येत्यादौ चरितार्थत्वात् । न च क्विपः पित्त्वस्य वैयर्थ्यम्, आग्निचितावित्यादौ चरितार्थत्वात् । यद्यप्यत्रोभयत्रापि तावतोऽवधेस्तकारोऽन्त्यः, तथापि मुख्यसमुदायस्य नान्त्य इति नास्ति प्रसङ्गः । इह च दण्डिन्निति नकारस्येत्संज्ञायां सत्याम् ‘न डिसंबुद्ध्योः’इति निषेधाल्लोपाभावेऽपि समुदायस्य नित्त्वादाद्युदात्तत्वप्रसङ्गः, यथा श्रोत्रियशब्दे वाक्यार्थे पदवचनमिति पक्षे । अथोपदेशानुवृत्तावपि सनुतरित्यस्य रेफस्य कस्मान्न भवति ? स्वरादिष्वन्तोदात्तपाठसामर्थ्यात् । इह ‘शषसर्’ ‘हल्’इति यो लकारस्तस्येत्संज्ञायां सत्यां हलित्ययं प्रत्याहार उपपद्यते, सति च प्रत्याहारे लणित्यत्र लकारस्य हल्वात्तस्यैव ‘शषसर्हल्’,इत्यत्रान्ते निर्दिष्टत्वादित्संज्ञा, तदाश्रयश्च प्रत्याहार इति इतरेतराश्रयत्वात् प्रत्याहारो नोपपन्नः । ततश्च सर्वेषामेव णकारादीनामित्संज्ञा न स्यादिति सर्व एव प्रत्याहारव्यवहारोऽनुपपन्नः, ‘आदिरन्त्येन’ इत्येतस्यापि वैयर्थ्यम् ? स्यादेतत्हलित्यत्र हकारात् पर लृकारः, तस्य लृकारस्यैकादेशो लपरः, तस्य ‘उपदेशेऽजनुनासिकः इति इत्संज्ञा, स एव’हलन्त्यम्’ इत्यत्राप्येकादेशेन लपरेण निर्दिष्ट इति । एवमपीतरेतराश्रयमेव, लृकारस्येत्संज्ञेति तस्माद्वक्तव्योऽत्र परिहारस्तमाहहस्य ल् हलित्यादि । साधारणं भवेत्तन्त्रम्, यथा - तुल्यकक्ष्ययोर्भुञ्चानयो प्रदीपः । स चेह प्रयत्नविशेषः, यथा - श्वेतो धावतीत्यत्र साधारणेनैकेनैव प्रयत्नेन द्वयोर्वाक्ययोरुच्चारितयोः फलं सम्पद्यते, तथेहाप्येकेन तन्त्रेण प्रबलेन द्वितीयं हल्ग्रहणमुपात्तं परिगृहीतं वेदितव्यम् । तस्य द्वितीयस्यार्थमाह - हस्येति । समीपसमीपिसम्बन्धे षष्ठीसमास इत्यर्थः । ततः किमित्याह - तेनेत्यादि । एतद् दर्शयति - हकारसमीपवर्तिनो लकारस्य न प्रत्याहारसमाश्ययोणएनेत्संज्ञा, किं तर्हि ? साक्षादुपादानेनेति । प्रमाणम् ? अगृह्यमाणविशेषत्वमेव । ननु गृह्यते विशेष: - ‘कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमस्य ग्रहणम्’इति, कृत्रिमो हि प्रत्याहारः सत्यम्, स एवासति तन्त्रेऽनुपपन्न इति त्वयैवोक्तम् ॥ 

     १.३.३

सूत्राणि:॥ हलन्त्यम् ॥

॥ व्याख्या: ॥॥ शब्दकौस्तुभः ॥

उपदेशेऽन्त्यं हलित्स्यात् । यद्यपि सर्वो हल् तन्तमवधिं प्रत्यन्त्यो भवति तथाऽपि धातुप्रातिपदिकत्वाद्युपाधिपरिच्छिन्नसमुदायं प्रत्यन्त्य इह गृह्यते, अन्त्यग्रहणसामर्थ्यात् । “शीङ् स्वप्ने” (अदा.आ.) ङित्त्वात्तङ् । शेते । उपदेशे किम् ? अग्निचित् । “श्रोत्रियश्छन्दोऽधीते” (५.२.८४) “क्षेत्रयच् परक्षेत्रे चिकित्स्यः” (५.२.९२) इत्यादौ तु वाक्यार्थे पदवचनमिति पक्षेऽविद्यमानप्रकृतिप्रत्ययविभागेप्युपदेशेन्त्यत्त्वाद्भवत्येवेत्संज्ञा । ‘सनुतः’ इत्यस्य स्वरादिपाठादित्संज्ञा प्राप्ता उच्चारणसामर्थ्यान्न भवति । न च रित्स्वरः प्रयोजनम्ष अन्तोदात्तनिपातनवैय्यर्थ्यापत्तेः । स्यादेतत् - हल्प्रत्याहारसिद्धेरेतत्सूत्रसापेक्षत्वादन्योन्याश्रयः । पदार्थबोधं विना वाक्यार्थज्ञानासम्भवात् । अत्राहुः - हल् च ल् चेति समाहारद्वन्द्वे संयोगान्तलोपेन लकारोऽप्यत्र निर्दिश्यते । तेन लस्येत्संज्ञायां सत्यां “आदिरन्त्येन” (१.१.७१) इति हलसंज्ञा । ततोऽन्त्यं हलिदिति वाक्यार्थबोधः । यद्वा - हल् इति तन्त्रावृत्त्येकसेषाणामन्यतमाश्रयणाद्धस्य समीपवर्त्ती लकारो हल् स इदिति । सम्पूर्णसूत्रावृत्त्या हल्सूत्रस्यान्त्यं हलन्त्यमिति वा । इह पक्षत्रये “पूर्वः पूर्वः प्रबलः, लाघवात्” इति तत्त्वम् । यद्वा - हल्सुत्रे लृकारस्यैव ‘तवल्कारः’ इतिवद् गुणभूतस्य निर्देशः । तस्य च “पुषादिद्युताद्य्‌लृदितः(३.१.५५) इति ज्ञापकादित्संज्ञा । न तु “उपदशेऽजनुनासिकः” (अष्टा.सू १.३.२) इति, अच्संज्ञाया अद्याप्यनिष्पादात् । यत्तु णलो लित्करणं ज्ञापकमिति, तच्चिन्त्यम्, लित्वस्याद्याप्यसिद्धेः । न च ‘बिभेद’ इत्यत्र लोपाभावार्थं हल्ङ्यादिसूत्रेऽप - क्तं हलिति द्वितीयहल्ग्रहणं तत्र ज्ञापकमिति वाच्यम् । ‘भविता’ इत्यादौ डानिवृत्त्यर्थं हल्ग्रहणोपपत्तेः । न च सुतिसीतिप्रत्ययैः प्रकृतेराक्षेपान्नैवमिति वाच्यम्, ‘या’ ‘सा’ इत्यादौ सुलोपानापत्तेः । न चैकदेशविकृतस्यानन्यत्त्वादेकादेशस्य च पूर्वान्ततया ग्रहणाद्धलन्तायाः प्रकृते परत्वेनेष्टसिद्धिः । ‘यः’ सः इत्यत्रातिप्रसङ्गात् । तस्माल्लोपप्रवृत्तिकाले हलन्तत्वं वाच्यम् । तच्च ‘या’ ‘सा’ इत्यत्रापि नास्ति किं त्त्वाबन्तात्परत्वमाश्रित्य लोपः कार्यः । न च तत्राबन्ता प्रकृतिः । उभयत आश्रयणेन्तादिवद्भावायोगात् । अथ “तदस्यां प्रहलणम्” (४.२.६२) इति निर्देशादाबन्तस्थेले उभयत आश्रयेप्यन्तादिवद्भावं ब्रूषे तथापि हल्शब्दस्यैवाद्यापि शक्त्यग्रहे कथं हल्ग्रहणसामर्थ्याण्णलोलित्त्वं निश्चेयम् । न च “लिति’(६.१.१९३) इति ज्ञापकम्, ल्युडादौ चरितार्थत्वात् । तस्मादुक्तप्रकारचतुष्टयमेव शरणम् । स्यादेतत् - आद्ये हल्‌संज्ञातः पूर्वं कथं संयोगान्तलोपः, संयोगसंज्ञाया अनिष्पत्तेः । द्वितीये हस्त ल् इति कथं समासः, सुप्‌संज्ञाया श्चानिष्पादात् । एवं तृतीये हलोऽन्त्यमिति तत्पुरुषः कथम् । चतुर्थे च लृदित इति बहुव्रीहिः कथम् ? उच्यते । साधुत्वज्ञानोपयोगिनः शास्त्रस्याप्यर्थबोधो यदि तद्बोध्यसाधुत्वानां पदानां स्वार्थानुभावकतायामुपयुज्येत तदैष दोषः स्यात् । स च नोपयुज्यते प्रमाणाभावात्, शतशो व्यभिचाराच्च । यथा चैतत्तथा “अइउण्” (मा.सू.१) इत्यत्रैव प्रतिपादितम् ।

॥ व्याकरणसिद्धान्तसुधानिधिः ॥

उपदेशेऽन्त्यं हलित्स्यात् । न चापेक्षिकमन्त्यत्वमतिप्रसङ्गि, अन्त्यपदस्वारस्येन तत्तद्धातुत्वाद्युपाधिपरिच्छिन्ने समुदाये यदन्त्यं तस्योपादानात् । शीङ् स्वप्ने । ङित्त्वात्तङ् । शेते । उपदेशे किम् ?  अग्निचित् । सोमसुत् । न च तुग्विधानसामर्थ्यम् । आगत्येत्यादौ चरितार्थत्वात् । न च क्विपः पित्त्वविधानवैयर्थ्यम् । अग्निचितावित्यादौ सार्थक्यात् इति हरदत्तः । अन्त्यं किम् ? मनिनो मकारस्य मा भूत् । वेश्म सद्य । सर्वधातुभ्यो मनिन् सत्यामित्संज्ञायां मिदचोऽन्त्यात्परः इत्यस्य प्रसङ्गात् । वस्तुतः पूर्वसूत्रेऽज्ग्रहणसामध्यदिवात्र न दोषः । अनेन तेन वा मकारस्येत्संज्ञायां विशेषाभावात् । एवं षः प्रत्ययस्य इत्यादिकमप्यत्र साधकं ज्ञेयम् । श्रोत्रियंश्छन्दोऽधीते, क्षेत्रियच् परक्षेत्रे चिकित्स्यः इत्यादौ वाक्यार्थे पदवचनमिति पक्षे प्रकृतिप्रत्ययविभागाभावेऽपि उपदेशेऽन्त्यत्वादित्संज्ञा । सनुतर् इत्यादेः स्वरादिपाठेऽपि रेफो नेत्संज्ञः, उच्चारणसामर्थ्यात् । अन्तोदात्तनिपातनानुरोधेन रित्स्वरस्य दुर्वचत्वात् । स्यादेतत्आदिरन्त्येन इत्यस्य इत्संज्ञाधीनप्रवृत्तिकतया हलन्त्यम् । इति सूत्रस्य च तदधीनप्रवृत्तिकतया अन्योन्याश्रयः पदार्थबोधं विना वाक्यार्थबोधस्यासम्भवात् । अत्राहुः हलिति योगो विभज्यते हस्य ल् हल् । सामीप्यं षष्ठ्यर्थः । न च तत्र विप्रतिपत्तव्यम् । अस्तेर्भूः इत्यत्र अस्तेः समीपेऽनन्तरे वा इति भाष्यदर्शनात् ग्रो यङि इत्यत्रानन्तर्य षष्ठ्यर्थ इति शङ्कायास्तदारूढत्वाच्च । ब्राह्मणकम्बल इत्यादौ तु स्वस्वामिभावसम्बन्धस्योत्थिताकाङ्क्षत्वात्प्रतीतिरित्युत्सर्गः । अन्यथा त्विष्टापत्तिः । अनन्तरादिषु बहुव्रीहेरेवानभिधानस्य भाष्यकारैरुक्तत्वात् । अत एव न समीपार्थे बहुव्रीहिरस्त्यनभिधानादिति सीरदेवेनाप्युक्तम् । यत्तु डे प्रथमयोरम्, लसार्वधातुकमनुदात्तम्, उदात्तस्वरितयोर्यणः इत्यादौ क्लृप्तस्य स्थान्यादेशसम्बन्धस्य बाधः । न च हकारस्थानिकलकाराप्रसिद्धिः । नहो धः इति हस्य धत्वे तोर्लि इति लत्वे च उपानल्लुनातीत्यत्र तत्सत्त्वात् । न चासिद्धत्वम् । धुडादिश्वित्संज्ञानापत्तेः । इत्संज्ञायां पूर्वत्रासिद्धम् इत्यस्याप्रवृत्तेः । नापि साक्षाद्धकारस्थानिकलकाराभावेन परिभाषाबाधः । भविता भवितारावित्यादौ स्वरानापत्तेः । प्रथमोपस्थितपरिभाषाऽनुरोधेन परं परादेशग्रहणस्योचितत्वाच्चेति तदसत्, हल्शब्दार्थप्रसिद्ध्युपपादकत्वेनोक्तकल्पनायां तदनुपपादकहकारस्थानिकलकारेत्संज्ञापादकशङ्काया अभुक्तवान्तत्वात् । अनुवादे च परिभाषाऽनुपस्थानात् । अन्यथा उदीचामातः स्थाने इत्यत्र स्थानेग्रहणवैयर्थ्यात् । तेन स्थानेयोगपरिभाषाया अनित्यत्वज्ञापनेऽपि फलतो विशेषाभावात् । अत एव स्थानिवत्सूत्रे अनल इत्येवास्तु अनुवादतया स्थानेयोगाभावात् । सम्बन्धसामान्ये षष्ठीमाश्रित्य अलोऽलेत्याद्यर्थलाभसम्भवादिति शङ्कितं ग्रन्थकारैः । अत एव सिद्धन्तु प्रसङ्गे रपरत्वाद् इति पक्षे ऋकारस्य योऽण् स प्रसङ्गावस्थायामेव रपरः स्यादित्यर्थे ऋकारसमीपस्थस्याप्यणो रपरत्वं स्यादित्याशङ्क्य द्वितीयस्थानशब्दमनुवर्त्य ऋकारस्थानिकस्याणो लाभ इत्युक्तमाकरे । घुडादौ तु कार्यकालपक्षमालम्ब्य इत्संज्ञाया उपपादितत्वात् । अत्र च तत्कल्पने प्रमाणाभावात् । लस्यासिद्धत्वाभावे बीजस्य दुर्वचत्वात् । उपदेशे इत्यस्य प्रकृतत्वात् । न च श्रुत्या प्रकरणबाधः । उपदेशग्रहणमुत्तरार्थमिति सिद्धान्तात् । तस्यापि श्रुतित्वाविशेषात् । एतेन व्यस्तप्रयोगोऽपि दुर्लभ इत्यपास्तम् । भवितेत्यादौ तु स्थानिवद्भावेन डादीनां सार्वधातुकत्वमस्त्येवेति न दोषः । परम्परया लादेशत्वस्यापि तत्र सत्त्वात् । न च तासेः परस्य लादेशसार्वधातुकस्यानुदात्तत्वविधानं भवितासीत्यादौ साक्षाल्लकारादेशे सिबादौ चरितार्थमिति कथमादेशादेशे डादौ तत्प्रवृत्तिरिति वाच्यम् । उभयपक्षसाधारण्यात् । अकारसन्निहितसार्वधातुकस्याप्रसिद्ध्या तत्र सामर्थ्याल्लकारादेशग्रहणमित्येवाधिकस्य वाच्यत्वात् । न च चलतीत्यादौ शबादिरेव तथा प्रसिद्ध इति वाच्यम् । तास्यादेः परस्येत्यपि सार्वधातुकविशेषणस्य श्रूयमाणत्वात् । विशिष्टस्य तथाऽप्यप्रसिद्धेः । लस्य इति सूत्रे लकारोऽनुनासिको निर्दिश्यते इति भाष्योक्तपक्षे लसार्वधातुकम् इत्यत्रापि तादृशस्यैव लकारस्योपादानाच्च । एतेन उदात्तयणो हल्पूर्वात्, उदात्तस्वरितयोर्यणः इत्यादिकमपि व्याख्यातम् । यणो हत्पूर्वत्वनियमात् तत्परस्य चानुदात्तस्यैव तत्सूत्रप्रवृत्तिस्थलेऽपेक्षितत्वात् । तत्र बाधसद्भावात् षष्ठ्या सामीप्यस्य वक्तुमशक्यत्वात् । ननु उदात्तयणः इति सूत्रे हल्पूर्वग्रहणस्य बहुतितवा ब्राह्मण्येति व्यावत्त्यै भाष्ये वक्ष्यते इति चेत् सत्यम्, तत्र बहोर्नञ्वदुत्तरपदभूम्नि इति अतिदेशोदात्ततया उकारपूर्ववर्त्तिनां शेषनिघातेन टाविभक्तेश्च सुप्स्वरेणानुदात्ततया बाधतादवस्थ्यात् । तथा चोभयोरपि नियमाभावात् प्रयोजनवशेन प्रकृते सामीप्यस्य षष्ठ्यर्थत्वे बाधकाभाव इति सिद्धम् । 

नन्वेवमपि लसूत्रस्थलकारस्य हकारसन्निधानेनैव हल्प्रत्याहारापत्तिः । अव्यवहितसामीप्यानुपपत्तावेव व्यवहिततदुपादानात् । यद्वा हल् च ल् चेति द्वन्द्वः । न च हल्शब्दार्थानवबोधात्सहविवक्षाऽनुपपत्तौ कथं द्वन्द्व इति वाच्यम् । आदेशप्रत्यययोः इति सूत्रे आदेशाभिन्नः प्रत्ययावयवश्च यः सकार इति व्याख्याय सहविवक्षां विनाऽपि सौत्रौ द्वन्द्व इति स्वयमेवोक्तत्वात् । न च तत्रोभयनिर्देशस्य प्रत्यक्षत्वात् तथा, अत्र तु नेति वाच्यम् । अन्योऽन्याश्रयपरिहारस्यावश्यकतयाऽत्रापि साम्यात् । वस्तुतोऽत्र न तदनुपपत्तिः । हल्पदं सार्थकमाप्तप्रयुक्तत्वादिति सामान्यतोऽर्थवत्ताज्ञाने सति तस्याः सुस्थत्वात् । लकारस्येत्संज्ञायाम् आदिरन्त्येन इति प्रत्याहारसिद्धौ पश्चादेव हल्पदार्थविशेषज्ञानसम्भवात् । पाणिनेस्तादृशविवक्षायाः सम्भवाच्च । प्रयोगे वक्तृविवक्षाया एवापेक्षितत्वात् । वाक्यप्रयोगहेतुज्ञानस्य तच्छब्दातिरिक्तप्रमाणजन्यत्वनियमात् । अनेकशक्ते शब्दस्य शक्त्यवच्छेदेन संशिनिविनियोगात् इत्यादिकमप्यत्र योज्यम् । यत्तु तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम्, अणुदित्सवर्णस्य इति प्रणयने अकारहकारादयो ग्राहका इत्यर्थस्य ज्ञातत्वेन अइउण, हयवरट् इत्यादीनां तदर्थाभिप्रायेण प्रणयनापत्तिरिति तदसत्, अकारादिभिरकारादिग्रहणमापाद्यम्, उताकारादिहकारादीनां परस्परं ग्राह्यग्राहकभावः । नाद्यः, इष्टत्वात् । नान्त्यः, नाज्झलौ इति बांधकसत्त्वात् । एतेनाकारादीनां तुल्यस्थानानां च परस्परं सावण्यै नेति सूत्रकारज्ञानं कल्यम्, तत्र चाकारहकारयोरिवाकारयोरपि सावर्ण्यभावो विषय इति निरस्तम् । 

आचार्यस्य विशेषदर्शित्वेन तद्विषयकज्ञानस्य बाधितत्वात् । अत एव ज्ञानज्ञानस्य तद्विषयविषयकत्वनियमेऽपि भ्रमविषयकेऽपीश्वरज्ञाने ग्राह्यभ्रमविशेषे शुक्त्यादौ प्रकारीभूतरजतत्वादिवैशिष्ट्यविषयकत्वं नास्तीति तार्किकसिद्धान्तः । तुल्यस्थानप्रयत्नानामप्यज्झलां परस्परं सावण्यै नास्तीत्यस्मिन्नाचार्यज्ञाने अच्त्वावच्छिन्त्रस्य हल्त्वावच्छिन्नेन सावण्र्ष्याभाव एव विषयो न त्वच्चावच्छिन्त्रस्य तेन हल्त्वावच्छिन्नस्य वा तेनेति स्पष्टत्वात् । यत्तु मुखनयनं पश्येत्यादावन्यतरपदार्थज्ञानशून्यस्यैकतरपदार्थविषयादर्शनान्वयबोधेऽपि उभयपदार्थज्ञानवतः सहबोधस्यैव सत्त्वेन वक्तृतात्पर्यनिर्वाहः । प्रकृते तु बोद्धृणां सहबोधस्य वक्तुमशक्यत्वादाचार्याणामपि तदभिप्रायेण शब्दप्रयोगाभावात्सहविवक्षाऽनुपपत्तिरेवेति तदप्यसत्, ‘द्वयोः सहबोधो जायताम्’ इत्येव तात्पर्यम् । स चोभयशक्तिज्ञानवतः सहैव इतरस्य त्वन्यथेति हि वस्तुस्थितिः । प्रकृते तु सूत्रकारस्यैव युगपद् बोधः, अस्मदादीनान्तु पूर्वं लकारेत्संज्ञाबोधः ततो हल्पदार्थज्ञाने द्वयोः सहबोधः । ‘सहैव बोधो जायताम्’ इति तात्पर्ये मानाभावात् । सामान्यबोधस्तु अस्मदादीनामपि सहैव भवतीति स्पष्टम् । पदद्वयशक्तिज्ञानविरहिणोऽपि सह बोधो जायतामिति तात्पर्यस्य च बाधितत्वात् । 

ननु स्ववाक्यात्स्वान्वयबोधो न भवत्येव प्रकृतान्वयबोधसमानाकारकज्ञानाभावरूपस्वरूपसदाकाङ्क्षाविरहात् । 

मैवम्, इच्छाविरहविशिष्टस्यैव ज्ञानस्य तत्र निवेशात् । तथा चोक्तं शब्दालोके प्रत्यक्षावगतेऽप्यनुमित्सावत् ‘शब्देन जानीयाम्’ इतीच्छायाः सौलभ्येनाकाङ्‌क्षासत्त्वे हेत्वन्तराभावस्य दुर्वचत्वात् । अत एव द्वितीयटीकायां स्वोक्तशब्दस्य स्वं प्रति अर्थप्रत्यायकत्वं सिद्धान्तितमिति । यत्त्वेकं विनाऽपरस्यान्वय इति स्वीकारे ‘देवदत्तो यज्ञदत्तश्च गच्छतः’ इतिवद् ‘देवदत्तयज्ञदत्तौ गच्छति’ इति प्रयोगापत्तिः । तथा चैतादृशविषये द्वन्द्वासाधुताया आवश्यकत्वात्सहितबोधस्यैव वक्तृतात्पर्यविषयत्वं वाच्यमिति । तदप्यसत्, सहबोधस्योपपादितत्वात् । धातुनाम्नोश्च समानवचनान्तत्वनियमादुक्तापत्तेरनवतारात् । साधुतार्थं द्विवचनापेक्षायामपि बोधार्थं तदभावात् । इयान् विशेषः कर्त्राख्याते कर्तृपदेन समानवचनत्वं कर्माख्याते तु कर्मवाचकपदेनेति । तस्मादुक्तद्वन्द्वो निरवद्यः । 

अभ्युपेत्य तु ब्रूमः हल् ल् इति पृथगेवास्तु । न चात्र संयोगान्तलोपानुपपत्तिः । एकस्यापि पदस्य संयोगान्तत्वाभावात्, पदसमुदायस्य पदग्रहणेनानुपादानात् इति वाच्यम् । संयोगान्तत्वपदान्तत्वयोः लकारविशेषणत्वपक्षे तदुपपत्तेः । संयोगस्य पदविशेषणत्वात्तदन्तविधिनैव सिद्धावन्तग्रहणं विशेष्येण पदेनापि सह सम्बन्धार्थम् । संयोगेति लुप्तषष्ठीकम् इति व्याख्यानात् । पृथक् सर्वेभ्यो विभक्तावेकशेष इति पक्षे वृक्षस् स् इत्यत्र संयोगान्तलोपस्य भाष्य एवोपन्यासात् । न च हल्ड्यादिलोपाभिप्रायं तदिति कैयटव्याख्यानविरोधः । अत्र व्याचक्षते इत्युपक्रम्यान्यमतेनैव तत्प्रवृत्तेः । अन्यथा सुतिसीतिप्रत्ययैः प्रकृतिराक्षिप्यते इति कैयटोक्तसिद्धान्तविरोधात् । अस्तिसिचोऽपृक्ते इति सूत्रे द्विसकारको निर्देश इति भाष्यस्य सिचस्स् इति च्छेदे संयोगान्तलोपेन कौस्तुभ एव व्याख्यानात् । यत्तु लोपद्वारेण लक्षणाया एवान्वाख्यानं तस्याः शक्यज्ञानं विनाऽनुपपत्तेः परस्पराश्रय इति । तदप्यसत्. हल्पदार्थसम्बन्धिनिलक्षणाया इहानाश्रयणात् । किन्तु हल् इति समुदायस्य हल्ल् इति समुदायपरत्वं कल्प्यते, तच्च न लक्षणया किन्तु लकारस्मरणेन तल्लोपज्ञानशून्यानां उक्तसमुदायज्ञानाभावात् । यत्र लोपज्ञानशून्यानामपि तादृशार्थबोधो यथा नीलः पट इत्यादौ तत्रैव लक्षणायाः स्वीकारात् । व्यतिसे इत्यादौ लुप्तस्य धातोरेव तदर्थप्रत्यायकत्वमिति मणिकारादिभिरुक्तत्वात् । यत्तु लकारे इत्संज्ञाप्रवृत्तिसमये हल्शब्दवाच्यं किञ्चिदित्संज्ञ भवतीति वाक्येन अक्षु इत्संज्ञापत्तिः । किञ्च उक्तरीतेर्यथाश्रुतग्राहिणं प्रति प्रवृत्तावपि ‘नहि निर्विशेषं सामान्यम्’ इति न्यायेन नियतशास्त्रार्थस्य युक्तत्वं, प्रकारान्तरेण तन्निर्णये लकारप्रश्लेषो व्यर्थ इति तदप्यसत्, हल्शब्दवाच्यं किञ्चिदस्तीति ज्ञानस्यापि हल्मात्रविषयकत्वात् । एतावांस्तु भेदः वाच्यत्वेन ज्ञानं हकारादिवृत्त्यसाधारणधर्मांशे सप्रकारकं हल्त्वेन ज्ञानं निष्पकारकमिति । निर्विशेषं न सामान्यमिति न्यायस्य तु सामान्यप्रकारकज्ञानस्यापि विशेषविशेष्यकत्वमित्यथों न तु तद्धर्मावच्छिन्नविशेष्यकत्वमपीति । पूर्व हल्शब्दवाच्यविशेषानवधारणेऽपि पश्चात्तदवधारणात् । तावता तद्धर्मस्याज्वृत्तितायामुक्तिसम्भवाभावात् । न च हल्शब्दवाच्यं किञ्चिदस्तीति ज्ञानं न सूत्रप्रवृत्तावुपयोगि तस्य लक्ष्यसंस्कारकत्वाभावादिति वाच्यम् । परम्परया तत्सत्त्वात् । तादृशज्ञानाऽनङ्गीकारे तवापि सम्पूर्णसूत्रावृत्तिर्न स्यात् । तात्पर्यग्रहस्य तत्रापेक्षितत्वात् । तात्पर्यसत्त्वे त्वावृत्तिरित्युक्तेः । यदप्युक्तम् - असतः सेशिनः संज्ञाविरहप्रतिपादकभाष्येणानिर्धारिते संज्ञिन्यपि न्यायसाम्यात्तदभावोपपादनेन भाष्यविरोध इति तदप्यसत्, कल्पनानुरोधेन तन्निर्णयसम्भवात् । तथा च तत्र कैयटः सत्यसति वा संज्ञिनि बुद्ध्या विषयीकृते शब्देन पूर्वनिर्दिष्टे संज्ञा प्रवर्तते इति तिष्ठतु विस्तरः । 

स्यादेतत् तथाऽप्युभयत्र संयोगान्तलोपानुपपत्तिः । तत्र यणः प्रतिषेघारम्भात् । झल् इत्यपकृष्य संयोगान्तस्य झलो लोपविधानाच्चेति मैवम्, बहिरङ्गलक्षणत्वाद्वेति तृतीयपक्षे तदुपपत्तेः । यदप्युक्तम् - अन्तरङ्गे संयोगान्तलोपे कर्तव्ये बहिरङ्गस्य सुलोपस्यासिद्धत्वमिति तदप्यसत्, पचन्नित्यादौ झलपकर्षपक्षसाधारण्यात् । न च वचनसामर्थ्यम् । प्राद्भ्यामित्यादौ चरितार्थत्वात् । यथोद्देशपक्षस्य त्वत्रापि सुवचत्वात् । न चैवं बहिरङ्गलक्षणत्वाद्वेत्यस्यानुपपत्तिरिति वाच्यम् । यत्र यणो लोपप्रसक्तिस्तत्र कार्यकालपक्षमाश्रित्य प्रवृत्तेर्वाच्यत्वात् । न चैकस्मिन्नेव लक्षणे एकस्याः परिभाषायाः प्रवृत्त्यप्रवृत्तिविरोधः । लक्ष्यभेदेन लक्षणभेदमाश्रित्य तदुपपत्तेः । वस्तुतस्तु हल्ड्यादिलोपापेक्षया संयोगान्तलोपस्यैव बहिरङ्गत्वं विजातीयसंज्ञाघटितत्वात् । न च तस्याप्यपृक्तसंज्ञाघटितत्वात्साम्यम्, तस्याश्च प्रत्ययघटितत्वमपीति वाच्यम् । संयोगसंज्ञाया अपि संज्ञाद्वयघटितत्वात् । हलां च विशेष्यतया अचामभावप्रतियोगितया तत्र निवेशात् । सुप्तिङन्तं पदं, स्वादिष्वसर्वनामस्थाने इति द्विविधायाः पदसंज्ञायास्तत्र प्रवेशाच्च । रात्सस्य, स्कोः संयोगाद्योः इत्यपवादद्वयानुसन्धानापेक्षप्रवृत्तिकत्वाच्च । हल्ड्यादिलोपस्य च निरपवादतया तत्प्रवृत्तापवादविषयपरिहारस्यानपेक्षितत्वात् । अत एव तत्र हल्पदानुपादानपक्षे पचन्नित्यादौ नलोपानुपपत्तिरिति शङ्कितं भाष्यादौ । अन्यथा हल्ड्यादिलोपस्यापि बहिरङ्गत्वादसिद्धत्वतादवस्थ्यं स्यात् । लक्षणविशेषप्राप्तेरप्रयोजकत्वात् । न चैवं यणपेक्षयापि संयोगान्तलोपस्य कथमन्तरङ्गत्वम् । यणादेशविधानस्य संज्ञात्रयघटितत्वात् । संयोगान्तलोपशास्त्रस्य तु उक्तरीत्या गुरुत्वात् । मैवम्, यणपवादानां भूयस्त्वात्तावद्विषयत्वानुसन्धानापेक्षप्रवृत्तिकस्य यणशास्त्रस्य बहिरङ्गत्वानपायात् । निर्दिष्टपरिभाषासंस्कृतस्यैव तस्य लक्ष्यसंस्कारकत्वाच्च । तत्रत्यस्याऽव्यवधानस्य स्वप्रतियोगिकभेदवद्वर्णघटितत्वात् । संयोगसंज्ञाघटकस्य त्वज्मात्रघटितत्वात् । स्वत्वस्य चाननुगतत्वात् इति भगवदभिप्रायः । 

यद्वा हल्सूत्रे, हलन्त्यम् इति सूत्रे च लृकारस्यैव तवल्कार इतिवद्‌गुणभूतस्य निर्देशः । न चैवं तृकारस्य कथमित्संज्ञा अच्संज्ञाया इदानीमप्यनिष्पत्तेः इतरेतराश्रयसाम्यात् । सत्यम्, लृदितः इत्यनेन तज्ज्ञापनसम्भवात् इति कैयटः । अथवा णलो लकारेण लकारस्य इत्संज्ञा ज्ञाप्यते तस्य लित्स्वरार्थत्वात् । न च श्रवणार्थत्वम् । हल्ड्यादिसूत्रे णल्व्यावृत्तये द्वितीयहल्ग्रहणस्य कृतत्वात् । अन्यथाऽपृक्तत्वाभावादेव तदनापत्तेः । न च भवितेत्यादौ डादेशनिवृत्यर्थं तदिति वाच्यम् । सुतिसीतिप्रत्ययैः प्रकृतेराक्षेपाद्धलन्तायाः प्रकृतेः परेषां स्वादीनां लोपविधानात् डादेशं प्रति च तासन्तस्य प्रकृतित्वाभावात् । न चैवं या सेत्यादौ सुलोपो न स्यात् । न चैकदेशविकृतन्यायेन एकदेशस्य पूर्वान्ततया ग्रहणाद्वा हलन्तायाः प्रकृतेः परत्वमस्त्येवेति वाच्यम् । यः स इत्यादावतिव्याप्तेः । लोपप्रवृत्तिकाले उभयत्रापि हलन्तत्वाभावात् । आबन्तात्परत्वमाश्रित्य लोपस्य चोभयत आश्रयेऽन्तादिवद्भावनिषेधेन दुर्वचत्वात् । न च ‘तदस्यां प्रहरणम्’ इति निर्देशात् स निषेधोऽनित्य इति वाच्यम् । तस्यापि हल्पदार्थानवबोधकाले तत्सामर्थ्यग्रहानुपपत्तेः । न च लिति इति ज्ञापकं ल्युडादौ चारितार्थत्वात् इति चेत् सत्यम्, तावताऽपि ण्वुलादिलकारसाधारण्येन इत्संज्ञाज्ञानस्य जातत्वात् । तस्य चोत्तरकाले हलन्त्यम् इति सूत्रजन्यबोधसंवादित्वनिश्चयेन प्रामाण्यादिति भाष्याशयः । स्यादेतत् हल्संज्ञातः पूर्व कथं संयोगान्तलोपः संयोगसंज्ञाया हत्संज्ञाघटितत्वात्, कथं वा हस्य ल् इति समासः सुप्संज्ञाया अनिष्पत्तेः । एतेन द्वन्द्वसप्तमीतत्पुरुषबहुव्रीहयो व्याख्याता इति चेत् सत्यम्, साधुत्वज्ञानोपयोगिशास्त्रार्थवोघस्यापि तद्बोध्यसाधुत्वकानां पदानां स्वार्थानुभावकतायामनुपयोगात् । अन्यथा क्वाप्यर्थबोधानुपपत्तेः । प्रकृते तु हल्पदार्थज्ञानस्यापि हलन्त्यमिति वाक्यार्थबोधसामग्रीघटकत्वात्तत्रैव आदिरन्त्येन सहेता इत्येतद्वाक्यार्थबोधोपयोगीसंज्ञाज्ञानापेक्षेति वैषम्यम् । स्यादेतत्लस्येत्संज्ञायामपि नैतद्वाक्यार्थबोधोपपत्तिः । न विभक्तौ तुस्माः इत्यपवादवाक्यार्थज्ञानस्य पूर्वमपेक्षितत्वात् । पूर्व ह्यपवादा निविशन्ते पश्चादुत्सर्गाः इति न्यायात् । तत्र च विभक्तिपदार्थज्ञानस्य, तत्र च सुप्तिपदार्थज्ञानस्य, तत्र च आदिरन्त्येन इत्येतदर्थज्ञानस्य, तत्र च संज्ञाज्ञानस्यापेक्षितत्वात् तस्य च हलन्त्यम् इत्येतद्वाक्यार्थज्ञानाधीनत्वात्, तुशब्दार्थज्ञानस्यापि ग्रहणकशास्त्रार्थज्ञानाधीनत्वात् तस्य च उदित्यंशे इत्संज्ञाज्ञानसापेक्षत्वात्, उपदेशेऽजनुनासिक इतीत्संज्ञाया अच्पदार्थज्ञानाधीनज्ञानत्वात् उक्तक्रमेणान्योन्याश्रयसाम्यादिति चेन्नैवम्, नह्यपवादप्रवृत्तिपूर्वमुत्सर्गवाक्येन बोध एव न जन्यते प्रसक्त्यभावे निषेधानुल्लासात् । तथा च हल्चमुद्देश्यतावच्छेदकीकृत्य इत्संज्ञाबोधे सिद्धे सुप्तिङादिपदार्थबोधे बाधकाभावान्न विभक्ताविति वाक्यार्थज्ञानं ततो हल्त्वावच्छेदेन इत्संज्ञेति प्राथमिकबोधस्य विभक्तिस्थिततवर्गसकारमकारांश अप्रामाण्यकल्पनं ततो विभक्तिस्थिततवर्गसकारमकारभिन्नत्वे सति हल्वरूपमुद्देश्यतावच्छेदकमुभयैकवाक्यतया सिद्ध्यति । अस्ति चेदं पकारादावपीति पूर्वोत्पन्नसुबादिबुद्धेः प्रामाण्यमविरुद्धम् । 

यत्तु विभक्तिस्थतकारादावपीत्संज्ञाज्ञानं जातं तत्तात्पर्यभ्रममूलकत्वादप्रयोजकमेवेति नातिप्रसङ्गः । यत्तु न सम्प्रसारणे इति सूत्रे, निष्पन्नस्य न प्रतिषेधः । अनिष्पन्नस्य कथं निमित्तत्वमित्याशङ्क्य सम्प्रसारणनिमित्तकपूर्वरूपस्यैवायं निषेधः । यद्वा यणि पर एव पूर्वस्य सम्प्रसारणनिषेध इति पक्षद्वयमपि भाष्यकारैरुक्तं तदभ्युच्चयमात्रम् । वस्तुतस्तु समानाङ्गग्रहणस्य तत्रावश्यकतया सम्प्रसारणपदस्य तत्स्थानिनि लक्षणयोक्तद्वितीयपक्षस्य युक्तत्वमेवेति वक्ष्यामः । अन्ये तु हलन्त्यसूत्रमेवावर्त्तनीयं हलिति सूत्रेऽन्त्यमित्स्यादित्यर्थः । ततो हल्संज्ञासिद्धौ हलन्त्यमिति सूत्रेण चकारादीनाम् इत्संज्ञायाम् अजादिसंज्ञासिद्धिरित्याहुः । अपरे तु हलिति सूत्रेणैव शषसरित्यन्तं समुदायमुद्दिश्य संज्ञा विधीयते । तत्र लकारस्यापि प्रविष्टत्वेन हलन्त्यम् इतीत्संज्ञायां वलादिप्रत्याहारसिद्धिः । न च रेफान्त्यसमुदायस्याज्ञातज्ञापकत्वरूपोपदेशत्वाभावादित्संज्ञानापत्तिः । अनेकसूत्रकरणसामर्थ्यादावृत्त्यादिनोभयरूपत्वे तु गौरवमिति वाच्यम् । हत्संज्ञाविधानसामध्यदिव तदुपपत्तेः । आनुपूर्वीविशेषांशे उपदेशसत्त्वाच्च, स्वरूपांशे तस्य त्वयापि दुर्वचत्वात् । न च संज्ञासंज्ञिनोरेकवाक्यानुपात्तत्वादासत्त्यभावः । तात्पर्येणैकवाक्यताकल्पनात् । हलन्त्यसूत्रार्थबोधान्यथानुपपत्तेश्च तत्र ग्राहकत्वात् । अन्यथा सूत्रावृत्तेरप्यनुपपत्तेः । अत एव तस्य लोपः इत्यत्र तस्य ग्रहणं सर्वलोपार्थमिति सिद्धान्तः । न च हलित्यत्र व्यवहितानामनुवृत्तौ अइउण् इत्यादीनां चाननुवृत्तौ बीजाभाव इति वाच्यम् । नाज्झलौ इत्यादिपर्यालोचनया चकारान्तानामननुवृत्तिसिद्धेः । अल्संज्ञामपेक्ष्याऽन्यूनानतिरिक्तविषयकत्वापत्तेश्च । तादृशसंज्ञाद्वयस्य वैयर्थ्यात् । हलन्त्यसूत्रावृत्तौ हि हलिति पदस्य तत्पदाभिन्ने सूत्रे लक्षणा तत्पदमात्रानुकरणेन लाभेऽपि तदभिन्नसूत्रत्वरूपेण बोधाभावात् । न च प्रथमोपस्थितत्वादस्यैव ग्रहणम् । हलन्त्यम् इति सूत्रोपस्थितिदशायां प्रथममेतदुपस्थितौ नियामकाभावात् । हलोऽनन्तराः संयोगः, नाज्झलौ, रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च इत्येतेषामपि हल्पदानां सत्त्वात् । हल्पदघटितसूत्रत्वेन लक्षणायाम् उक्तविसर्गादीनामेवोक्तसंज्ञापत्तेः । अइउणित्यत आरभ्यैव प्राथम्यं विवक्षणीयमिति चेत्तथाऽपि तद्विषयकज्ञानकल्पनावश्यकत्वे शषसरित्यन्तसमुदायस्योद्देश्यत्वकल्पनेऽपि गौरवाभावात् । एवं हल् इति सूत्रे सूत्रान्तर्गतं सत् यदन्त्यमिति व्याख्याने हकाराकारावन्यत्र वर्त्तिनौ दुर्वारी । अतस्तस्मिन्नेव सूत्रेऽन्त्यत्वं विवक्षणीयम् । हल्सूत्रान्तर्गतत्वे सति हकारोच्चारणाव्यवहितोत्तरोच्चारणविषयत्वमुद्देश्यतावच्छेदकम् इति प्रतिपत्तिगौरवम् सप्तमीति योगविभागकल्पनं च । न च तस्यान्यत्र क्लृप्तत्वम् । एतद्विषयकतात्पर्यस्य कल्प्यत्वानपायात् । एतेन सुप्सुपेत्यपि व्याख्यातमित्याहुः । यत्तु वदन्ति एकदेशावृत्तेर्विवक्षायां हरन्त्यमित्येव सूत्रितं स्यात्, भवदुक्तार्थस्य तावतापि लाभात् । पूर्वस्यापि समीपत्वानपायात् । हल्पदस्थाने सर्वत्र हरित्यस्यैव वाच्यत्वादिति तन्न, लाघवाभावादापत्त्यसिद्धेः । अन्यथा सूत्रावृत्तिविवक्षायां हलादिरित्येव ब्रूयादित्यस्यापि दुर्वारत्वात् । हरप्रत्याहारस्य तावतैव सिद्धेः । न चैवमजादिसंज्ञाथै हलन्त्यम् इति सूत्रान्तरकल्पने गौरवमिति शङ्क्यम् । 

उत्तरसूत्रात्रेत्यनुवर्त्य आदिभिन्नं हल् इत्संज्ञं स्यादित्यर्थोपपत्तेः । न चैवं गौरवप्रसङ्गः । आदिर्जिटुडवः इत्यत्रादिग्रहणत्यागाल्लाघवसत्त्वात् । तत्र नञ्पदाननुवृत्तेश्वोभयसम्मतत्वात् । न च मध्यमानामपि हलामित् संज्ञापत्तिः । तत्तदुपाध्यवच्छिन्ने यदन्त्यं तदपेक्षस्यादित्वस्य ग्रहणे तदवच्छिन्नप्रतियोगिताकभेदस्य मध्यमेऽप्यसत्त्वात् । द्वन्द्वस्य ततो लाभानुपपत्तेश्च । रोरि इति लोपे ढुलोपे इति दीर्षे च हारन्त्यम् इत्यस्यापत्तौ गौरवापत्तेः । न संयोगान्तलोपेन निर्वाहः । परत्वाद् रोरि इत्यस्य दुर्वारत्वात् । न च पूर्वत्रासिजीये नास्ति विप्रतिषेधः इति वाच्यम् । एवमप्यन्तरङ्गतया रोरि इत्यस्य बलवत्त्वात् । एवं रात्सस्य इति नियमादपि संयोगान्तलोपो दुर्लभः । यत्तु नियमसूत्राणां निषेधरूपेण प्रवृत्तिपक्षे रात्परस्य सकारभिन्नस्य संयोगान्तस्य लोपो न स्यादिति तद्वाक्यार्थः । तत्र रेफस्य निमित्तत्वश्रवणात्सकारातिरिक्तवर्णों रेफातिरिक्त एव ग्राह्यः माठरादिन्यायादिति तन्न, तत्पक्षस्य गौरवग्रस्तत्वादनभ्यर्हितत्वात् । अजर्धा इत्यादेरसिद्धेश्च । कुर्दधातोरुपधादीर्घानङ्गीकारपक्षेऽपि यङ्लुकि लङि सिपि अचोकूरिति दीर्घस्य माधवेनोक्तत्वात् । दश्च इति रुत्वम् । त्वद्रीत्या संयोगान्तलोपस्यैव प्रसक्त्या रोरि इति लोपाप्रवृत्त्या तद्विरोधात् । केचितु हलन्त्यम् इत्यत्र मकारोत्तरमेव लकारप्रश्लेषो व्याख्येय इत्याहुः । अन्ये तु उपदेशे इदन्त्यम्, अच्, अनुनासिक एव सूत्रणीयम् । तृतीयसूत्रं नियमार्थम् अच्चेद् इद्भवति तर्हानुनासिक एवेति तेन भू इत्यादौ नापत्तिः । न च विपरीतनियमापत्तिः । मिदचोऽन्त्याद् इत्यादिलिङ्गात् । न च नियमस्य अव्यवहितसूत्रप्राप्तसंज्ञाव्यावत्तनेन चरितार्थत्वात् भू इत्यादौ इत्संज्ञाया दुर्वारत्वमिति वाच्यम् । वाक्यार्थत्रयकल्पने, नियमवाक्ये निषेधत्वस्य कल्पने, विपरीतनियमादिवारणार्थं ज्ञापकान्तरकल्पने च प्रतिपत्तिगौरवान्नेदं युक्तमित्यपरे । योगविभागसामर्थ्यात्सूत्रद्वयप्राप्तसंज्ञाव्यावृत्तेः अजनुनासिक इत्येकयोगेऽनन्त्यस्यानुनासिकस्याच इत्संज्ञाविधानेऽन्त्यस्यानुनासिकस्यापि पूर्वसूत्रेण संज्ञेति फलितार्थस्य तुल्यत्वात् । अन्त्यांशे नियमोऽनन्त्र्त्यांशे विधिरिति वैरूप्यस्य दुर्वचत्वात् । क्वचिदगत्या तत्सहनेऽपि तद्दोषदुष्टन्यासस्य कल्पयितुमयुक्तत्वात् । तत्सहने तूक्तरीत्या योगद्वयकल्पनेऽपि क्षत्यभावादित्याहुः । अन्ये तु अन्त्यम् इत्येवावर्त्तनीयं ततो लस्येत्संज्ञायां हलन्त्यमित्येतद्वाक्यार्थबोधः । हलन्त्यमिति नियमार्थं हल् चेदिद्भवति तर्हान्त्यमेवेति वादौ न दोष इत्याहुः । 

वस्तुतस्तु लृकारनिर्देशवादिनो भाष्यकृतोऽयम्भावः अच् इति योगं विभज्य भूवादयः इत्यतो वादयः इत्यनुवर्त्तनीयम् । अभिविध्यर्थकेनाङा औकारस्याव्ययीभावे नपुंसकह्रस्वत्वे च कृते उ इति रूपम् । अकार आदौ येषां ते आदयः, उकाराभिन्ना आदय इति कर्मधारयः । यणादेशः । औकारपर्यन्ता अकारप्रभृतयः अच्संज्ञा इति वाक्यार्थः । ततः पूर्वोक्तरीत्या हल्पदार्थप्रसिद्धौ हलन्त्यमित्यस्य प्रवृत्तिः ततोऽणादिसंज्ञासिद्धिरिति न काऽप्यनुपपत्तिः । एतेन सनाद्यन्ता धातवः इत्येतदुत्तरं भूवादयश्च इति सूत्रणीयं लाघवादिति तृतीये वक्ष्यमाणं केषाञ्चित्कल्पनमप्यपास्तम् । अत्र पाठस्योक्तानुवृत्त्यर्थत्वात् । एतेनैव हलन्त्यम् इत्यस्य प्रवृत्त्युत्तरम् उपदेशेऽजनुनासिक इति सूत्रलेखनमपि निरस्तम् । उक्तरीत्यैवाच्संज्ञासिद्धेः । यद्वा हत्संज्ञाया एव आदिरन्त्येन इत्येतत्प्रवृत्तिव्यतिरेकेण सिद्धौ यत्नान्तरं कार्यम् । हल् इति विभज्य अनु इत्यनुवर्त्तनीयम् । आङा सह अकारस्याव्ययीभावे अ इति रूपम् औकारस्य तूक्तरीत्या उ इति । ततो द्वयोर्द्वन्द्वः अंच उ चेति । गुणे कृते नपुंसकह्रस्वत्वे च उ इत्येव रूपम् । ततो नञ्समासे अनु इति सिद्धम् । अकारादारभ्य औकारपर्यन्ताक्षरभिन्नम् अक्षरं समाहारमित्यर्थः । नञिवयुक्तन्यायाद्भेदप्रतियोगितानवच्छेदकतत्प्रतियोगिवृत्त्यक्षरत्ववतोऽक्षरस्य भेदानुयोगित्वलाभः । यद्वा पूर्वोक्तरीत्याच्संज्ञा प्रसाध्या । नाज्झलौ इति सूत्रं तु प्रयत्नभेदेन भाष्यकृता प्रत्याख्यातं सत् हत्संज्ञाविधानार्थतया व्याख्येयम् । सरूपाणामेकशेष इत्यत्रैतादृशरीतेः कैयटकौस्तुभादौ प्रसिद्धत्वात् । नाज्झलावीदूदेद् द्विवचनं प्रगृह्यम् इति संहितापाठे नाज्झलाप् इति च्छेदः । नाच् अज्भिन्नं हत्संज्ञामाप्नोति हलाप् हल्संज्ञामिति यावत् । यथाश्रुतच्छदपक्षे चरितार्थत्वान्नात्राधिक्यशङ्का । समानाधिकरणनिर्देशापेक्षया प्रतिपत्तिगौरवाभावात् । यद्वा नाज्झला ईदूदेदिति संहितापाठः । हला हल्शब्देन सह स्यात् । साहित्यं च वाच्यत्वसम्बन्धरूपम् । अविच्छिन्नादिसम्प्रदायमूलकव्याख्यातृवचनादेव शिष्याणां हलादिपदार्थबोधः । तस्य प्रामाण्यं तूक्तरीत्या शास्त्रैकमूलकत्वेन अवस्थाप्यत इति तत्त्वम् । 

॥ सिद्धान्तकौमुदी ॥

हल् (माहेश्वरसूत्रम् १४) इति सूत्रेऽन्त्यमित्स्यात् ॥

॥ बालमनोरमा ॥

ततः किमित्यत आह - हलन्त्यम् । आवृत्तयोर्द्वितीयं सूत्रमेतत् । हल् अन्त्यमितिच्छेदः । हल्शब्दो नपुंसकलिङ्गोऽप्यस्ति, अन्त्यमिति नपुंसकसामानाधिकरण्यात् । `उपदेशेऽजनुनासिक इ`दिति पूर्वसूत्रादुपदेश इति' इदिति चानुवर्तते । तदाह - उपदेशेऽन्त्यमित्यादिना । धातुप्रातिपदिकनिपातप्रत्याहारसूत्रप्रत्ययादेशागमानामन्त्यमिति भाष्यम् । अथ कोऽयमुपदेशो नाम ? तत्राह - उपदेश आद्योच्चारणमिति । उपशब्द आद्यर्थकः । दिशिरुच्चारणक्रियायाम् । भावे घञिति भावः । एतच्च `आदेच उपदेशे' इत्यादासूत्रे भाष्ये स्पष्टम् । धातुसूत्रगणोणादिवाक्यलिङ्गानुशासनम् । आगमप्रत्ययादेशा उपदेशाः प्रकीर्तिताः ॥ इति प्राचीनकारिका तु प्रौढमनोरमायां बहुधा दूषिता । उपदेशे किम्-`इदमस्थमुः' इति थमुप्रत्यये उकारस्योच्चारणार्थस्य निवृत्तौ मकारस्य प्रत्ययान्तत्वेऽपि इत्संज्ञा मा भूत् । तदेवं हलन्त्यमिति आवृत्तद्वितीयसूत्रेण चतुर्दशसूत्र्यामन्त्यणकारादिवर्णानामित्संज्ञा सिद्धेति स्थितम् । ततः किमित्यत आह-ततोऽण्‌ अजित्यादिसंज्ञासिद्धाविति । ततः णकारादिनामित्संज्ञासिद्ध्यनन्तरमादिरन्त्येनेत्यणादिसंज्ञा सिद्धेत्यर्थः ॥

॥ तत्त्वबोधिनी ॥

अन्तेऽवसाने भवमन्त्यम्। दिगादित्वाद्यत् । 'उपदेशेऽजनुनासिक इत्' इत्यत 'उपदेशे' इति, 'इ' दिति चाऽत्रानुवर्तते । 'आदिरन्त्येन' - इति सूत्रेण सहाऽन्योन्याश्रयमाशङ्क्य आवृत्त्या तं परिहरति - हलिति सूत्रेऽन्त्यमिति । हलि अन्त्यमिति विग्रहे 'सप्तमी' इति योगविभागात् सुप्सुपा' इति वा समास इति भावः । यद्वा षष्ठीतत्पुरुषोऽयं, 'हलिति सूत्रस्यान्त्यमित्स्यात्' इति व्याख्यानसम्भवात् ।

    १.३.३

सूत्राणि:॥ हलन्त्यम् ॥

॥ व्याख्या: ॥॥ बृहच्छब्देन्दुशेखरः ॥

कौमुदीमूलम् - हल् (माहेश्वरसूत्रम् १४) इति सूत्रेऽन्त्यमित्स्यात् ॥

भाष्येऽप्यन्योन्याश्रयमाशङ्कय - हलन्त्यमित्सञ्ज्ञं भवति, लकारश्चेद्भवतीति वक्तव्यमि इत्युक्त्वा - एकशेषनिर्देशाद्वा सिद्धम्, हल् च हल् च हल् - हलन्त्यमित् इत्युक्तम् । तस्यायं भावः - कृतैकशेषेण हल्पदेन सम्बन्धसामान्यषष्ठ्या - समासोऽन्त्यशब्दस्य च द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्येवोभयत्रान्वयः, एवञ्च हल्सूत्रान्त्यं हल्रूपान्त्यञ्चेति बोध:, अन्त्ये - 'राहोः शिर' इतिवत्षष्ठी इति । अत्रोच्चारयितुरेकशेषनिर्देशो बोद्धस्त्वावृत्त्या बोधः । हसमीपो लकार इत्, हल्रूपान्त्यञ्च इति कैयटोक्तव्याख्यायान्तु - हल् इत्सञ्जं भवति, हलन्त्यञ्चेद इति वदेदूह्यम् ।

नन्वेवमपि न विभक्तौ तुस्माः १.३.४ इति विभक्तिपदबोद्ध्यसुप्तिङ्बोधो हलन्त्यम् १.३.३ इति वाक्यार्थबोधोत्तरं, तद्बोधश्चापवादवाक्यार्थबोधोत्तरमित्यन्योन्याश्रयस्तदवस्थ एवेति चेन्न, अपवादवाक्यार्थबोधात्पूर्वं पदपदार्थोपस्थितावुत्सर्गवाक्यार्थबोधे प्रतिबन्धकाभावात् । न ह्यभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्येव प्रतियोगिज्ञानेऽभावज्ञानस्य कारणता कस्यापि सम्मता, प्रतियोगिज्ञानं विना निषेधवाक्यार्थासम्भवाच्च ।

पूर्वं ह्यपवादा अभिनिविशन्ते पश्चादुत्सर्गाः इत्यस्य त्वयं भाव: - लक्षणैकचक्षुष्कस्य उद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्ने सर्वत्रोत्सर्ग कृतसंस्कार बुद्धावुत्सर्गापवादयोर्विषयव्यवस्थानापत्त्या - भुक्तवन्तम्प्रति मा भुक्था इति वाक्यस्येव अपवादशास्त्रवैयर्थ्यापत्त्या चापवादशास्त्रपर्यालोचनेन तद्विषयलक्ष्यसंस्कारं निर्णीय तदविषयं तत्तल्लक्ष्यं तत्तद्विषयवाक्योपप्लवद्वारोत्सर्गेण संस्करोति, अन्यथा विकल्पापत्ति: - इति ।

यद्यपि भुक्तवन्तं प्रति इति न्यायो लुगादिना जातनिवृत्ते र्व्यभिचरितस्तथापि तत्राप्यनुत्पत्तिरेवेति न दोषः, न्यायानङ्गीकारेऽपि विकल्पापत्ते: सत्त्वाच्च। अभिनिविशन्ते इत्यस्य - बुद्ध्यारूढा भवन्तीत्यर्थः । लक्ष्यैकचक्षुष्कस्तु - तत्तच्छास्त्रपर्यालोचनं विनापि अपवादविषयं परित्यज्योत्सर्गेण लक्ष्यसंस्कारञ्जा नीते, तस्यापि शास्त्रप्रक्रियास्मरणपूर्वकप्रयोग एव धर्मोत्पत्तेः । तदुक्तम् - प्रकल्प्य चापवादविषयं तत उत्सर्गः प्रवर्तते इति । प्रकल्प्य = परित्यज्य ।

यत्तु - प्रकल्प्य च इत्यस्यायमर्थः यथा न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम् ६.१.३७ इति वचनात्परस्य यणः पूर्वं सम्प्रसारणं, पूर्वस्य तु तन्निमित्तः प्रतिषेधः इति - अभ्यस्तसञ्ज्ञासूत्रे कैयटः, तन्न; न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम् ६.१.३७ इति सूत्रस्थभाष्यविरोधात् । तत्र हि एतदेव ज्ञापयति परस्य - न पूर्वस्येति, यद्वा सम्प्रसारणाश्रयस्य प्रतिषेधः इत्याद्युक्तम् । न हि न्यायेन सिद्धे एवमुक्तिरुचिता, तस्मान्न्यायस्य मदुक्त एव विषय इति बोद्ध्यम् । यदपि - अपवादवाक्यार्थं विना नोत्सर्गवाक्यार्थ इति तदर्थः इति, तदपि न उक्तयुक्तेः । न विभक्तौ तुस्माः १.३.४ इति शास्त्रस्थतुस्मपदार्थज्ञानमात्रेण पादीनामेव तद्विषयत्वाभावबुद्ध्या तेषु हलन्त्यसूत्रप्रवृत्त्या सुप्तिङ्रूपविभक्तिपदार्थज्ञानं सुलभमिति दिक् । अत्राप्युपदेश इति सम्बद्ध्यते, तद्बललभ्यार्थमाह - सूत्रे इति ।

॥ प्रौढमनोरमा - संस्कृतव्याख्या ॥

सूत्रेऽन्त्यमिति । हलि अन्त्यमिति विग्रहे 'सप्तमी' इति योगविभागात् सुप्सुपा इति वा समास इति भावः । यद्वा षष्ठीतत्पुरुषोऽयम् । स्यादेतत्, हलित्येकशेषस्यैव तन्त्रावृत्त्येकशेषान्यतममस्तु । हस्य ल् इति च व्याख्यास्यते । सामीप्यं षष्ठ्यर्थः । यद्वा, मास्तु तन्त्रादि, अस्तु समाहारद्वन्द्वो हल् च ल् चेति । लकारस्य संयोगान्तस्य लोप इति चेत्? मैवम्, आद्ये समासस्य क्लिष्टत्वात् । न हि 'ब्राह्मणकम्बल' इत्यादौ ब्राह्मणसमीपवर्त्यन्यदीयः कम्बलः प्रतीयते, न वा चित्रगुशब्दाच्चित्रगवीणां समीपवर्ती वृक्षादिः प्रतीयते । अत एव अनन्तरादिषु न समासोऽनभिधानादिति स्पष्टमाकरे । किं बहुना 'ब्राह्मणस्य कम्बलः' 'चित्रा गावोऽस्य' इति व्यस्तप्रयोगोऽपि तत्रानिष्टः । द्वितीयेऽपि संयोगान्तलोपो दुर्लभः, यणः प्रतिषेधारम्भात् । तत्प्रत्याख्यानपक्षेऽपि झलो झलि इत्यतो झल्ग्रहणमपकृष्य झलो लोपविधानाच्च । किंच पदार्थबोधं विना वाक्यार्थबोधासम्भवेन हल्प्रत्याहारसिद्धेः प्रागेतत्सूत्रार्थाबोधे प्रसक्ते तदुद्धारार्थोऽयं यत्नः । अस्यां चावस्थायां हल्शब्दार्थाप्रसिद्धौ द्वन्द्व एव दुर्लभः सहविवक्षाया असम्भवात् । तस्माद्यथोक्तमेव न्याय्यम् ॥ 

॥ प्रौढमनोरमा-शब्दरत्न - हिन्दी ॥

कौमुदी – 'हलन्त्यम्' (पा.१.१.३) हलिति सूत्रेऽन्त्यमित्स्यात् । 

मनोरमा - हलन्त्यम् (पा. सू.१.३.३) । सूत्रेऽन्त्यमिति । हलि अन्त्यमिति विग्रहे 'सप्तमी' इति योगविभागात् 'सुप्सुपा' (पा.सू.२.१.४) इति वा समास इति भावः । यद्वा षष्ठीतत्पुरुषोऽयम् । 

कौमुदी में अन्योन्याश्रयदोष का परिहार करने के लिए दीक्षितजी ने ‘हलन्त्यम्' सूत्र की आवृत्ति मानकर उसका दो बार पाठ किया है । उनमें पहले वाले 'हलन्त्यम्' सूत्र का अर्थ उन्होंने 'हलितिसूत्रे ऽन्त्यमित्स्यात्' किया है, जिसका अर्थ है ‘हल्’ इस माहेश्वर सूत्र का जो 'अन्त्य = ल् वह इत् हो । ' अस्तु । कौमुदी में किये गये उक्त सूत्रार्थ में उपपत्ति देते हुए मनोरमाकार 'अन्त्यमिति' इस प्रतीक से कहते हैं कि 'हलि अन्त्यम्' ऐसा सप्तमी समास 'सप्तमी शौण्डे:' में 'सप्तमी' ऐसा योगविभाग मानकर करेंगे । एवञ्च इस विग्रह के अनुसार हलन्त्य सूत्र का अर्थ होगा हलि ‘अर्थात् हल् में अर्थात् हल्' इस माहेश्वर सूत्र में अन्त्यम् = अन्त्य (लकार अनुबन्ध) इत् हो । 'हलन्त्य' का 'हलि अन्त्यम्' ऐसा जो विग्रह किया उसमें कठिनाई यह है कि कारक का अन्वय हमेशा क्रिया में ही होता है क्योंकि कारक का लक्षण ही है 'क्रियान्वयित्वम्' । प्रकृत 'हलि' इस सप्तम्यन्तपदबोध 'हल्' पदार्थ हो गया अधिकरणकारक, तो उसका अन्वय तो क्रिया में होगा, 'अन्त्यम्' पद बोध्य अन्त्य पदार्थ रूप कर्तृकारक के साथ होगा नहीं । तो इसका अर्थ हुआ कि 'हलपदार्थ का तथा अन्त्य पदार्थ' का परस्पर सामर्थ्य नहीं है तो पुनः उन दोनों पदों का समास कैसे होगा ? समास तो समर्थों का ही होता है 'समर्थ: पदविधि:' के अनुसार । इसी प्रश्न का समाधान करते हुए शब्दरत्नकार 'सप्तमीति' इस प्रतीक से कहते हैं - 

शब्दरत्न: - सप्तमीति । अधिकरणकारकस्य कर्त्राद्यवयद्वारा क्रियान्वयादस्ति सामर्थ्यमिति भावः । 

तात्पर्य यह है कि कारकों का अन्वय क्रिया में होता है, यह बात सत्य है । परन्तु सभी कारकों का क्रिया में साक्षात् अन्वय नहीं हुआ करता । कर्त्ता कर्म का क्रिया के साथ भले ही अन्वय (सम्बन्ध) होता हो. परन्तु अधिकरण कारक का अन्वय क्रिया में माक्षात् नहीं होता अपितु कर्त्ता के द्वारा (माध्यम से) हो होता है । यहाँ भी 'हलि इस सप्तम्यन्तपदबोध्य 'हल्' रूप अधिकरण कारक का 'अन्त्यम्' पदबोध्य 'अन्त्य' रूप कर्तृकारक के द्वारा 'स्यात्' या 'भवति' रूप क्रिया के साथ अन्वय होता है । इस प्रकार परम्परया ही सही हल् पदार्थ का (अन्त्यपदार्थ के द्वारा) क्रिया में अन्वय - तो है ही । अतः यहाँ हल पदार्थ का अन्त्य पदार्थ के साथ सामर्थ्य है ही । क्योंकि उसीके माध्यम से हलू पदार्थ का क्रियामें अन्वय होगा । समास होने में कोई आपत्ति नहीं । 

अब यहाँ एक प्रश्न उठता है कि 'सप्तमी शौण्डैः' में सप्तमी ऐसा एक योग मानकर तथा 'शौण्डे:' ऐसा दूसरा योग (सूत्र) मानकर अर्थात् योगविभाग मानकर आपने पहले वाले सप्तमी इस सूत्र से 'हलि अन्त्यम्' इस विग्रह में सप्तमी समास माना है । परन्तु भाष्य में ऐसा योग विभाग दिखाई नहीं देता । इसका अर्थ प्रदर्शित विग्रह वाला समास भाष्यासम्मत है । शब्दरत्नकार यहाँ कहते हैं - 

शब्दरत्न: - अस्य योगविभागस्य भाष्येऽदर्शनादाह – सुप्सुपेति । 

अर्थात् भाष्य में ‘सप्तमी' ऐसा योग विभाग नहीं दिखाई देता । इसीलिए मनोरमाकार ने ‘सप्तमीति योगविभागात्' ऐसाकहने के बाद पुनः आगे 'सुप्सुपा' इति वा समासः कहा । जिसका तात्पर्य यही है कि 'सप्तमी' इस योगविभाग के भाष्य में न होने से यदि इससे समास नहीं करना चाहो तो 'सुप्सुपा' से अर्थात् ' सहसुपा' में विभक्त 'सुपा' इस विभाग से (इसीको मनोरमा में 'सुप्सुपा' कहा गया) सप्तमी समास होगा । ऐसा मानना चाहिये । 

शब्दरत्न: - अनेनापि साधनस्यागतिकगतित्वादाह - यद्वेति । हलो हलितिसूत्रस्यान्त्यमिति विग्रह इति भावः । 'षष्ठीस्थाने' (पा.सू. 1.1.49) इत्यस्य च 'ऊदुपधाया गोहः' (पा.सू. 6.4.89) इत्यादाविव 'गुणानां च परार्थत्वात्' इतिन्यायेन वाऽप्रवृत्तिरिति बोध्यम् । 

तात्पर्य यह है कि 'सुप्सुपा' से होने वाला समास भी अगतिकगति है । अर्थात् जहाँ पर किसी अन्य प्रकार से समास नहीं हो सकता; समास होने का कोई अन्य चारा न हो वहीं पर 'सुप्सुपा' से समास माना जाता है । अतः 'हलन्त्यम्' में 'हलि अन्त्यम्' इस विग्रह में 'सुप्सुपा' से समास मानना भी उचित न समझकर मनोरमाकार ने तीसरा उपाय बताते हुए कहा 'यद्वा षष्ठी तत्पुरुषोऽयम् । ' अर्थात् 'हलन्त्यम्' में 'हल: अन्त्यम्' इस विग्रह में षष्ठीतत्पुरुष मान लो । शब्दरत्नकार षष्ठीतत्पुरुष मानने में जो विग्रह होगा उसे बताते हुए कहते हैं - हल: - हलितिसूत्रस्य अर्थात् 'हल्' इस माहेश्वरसूत्र का, अन्त्यम् = अन्त्यावयव (ल्) वह इत् हो । इस प्रकार षष्ठीतत्पुरुषसमास मानने पर भी अभीष्ट की ('हल्' सूत्र के लू की) इत्संज्ञा हो गयी और इस पक्ष में कोई अनुपपत्ति भी नहीं है । इस पर कोई आपत्ति देते हुए कहता है कि - षष्ठीतत्पुरुष पक्ष में 'हलः अन्त्यम्' ऐसा विग्रह होगा । एवञ्च 'हल:' इस षष्ठ्यन्त के कारण यहाँ 'षष्ठी स्थाने योगा' परिभाषा की प्रवृत्ति होगी तो हलन्त्यम् सूत्र का अर्थ 'हल् के स्थान पर जो अन्त्य वह इत् हो' ऐसा ही क्यों न मान लिया जाए? इसके उत्तर में शब्दरत्नकार कहते हैं कि जैसे 'ऊदुपधाया गोहः' यहाँ पर 'गोह:' इस षष्ठयन्त के होने पर भी वहाँ 'उपधाया' इस अवयवार्थक पद के श्रवण के कारण षष्ठी विभक्ति को (गोह: में) अवयवषष्ठी मानी जाती है और 'षष्ठी स्थाने' परिभाषा की निवृत्ति मानी जाती है, उसी प्रकार यहाँ अवयववाची ‘अन्त्य' पद के श्रवण होने से यहाँ भी 'हल:' में षष्ठी को अवयवषष्ठी मानेंगे और ‘षष्ठी स्थाने' परिभाषा की अप्रवृत्ति होगी । अतः 'हल: स्थाने' इत्यादि अर्थ नहीं होगा । दूसरी बात यह है कि 'गुणानां च परार्थत्वादसम्बन्धः समत्वात्' यह न्याय है । जिसका अर्थ यह है कि गुण (उपकारक) दूसरों के लिए होते हैं, सम होने के कारण उनका परस्पर सम्बन्ध (उपकार्योपकारकभाव) नहीं हुआ करता है । जैसे कि राजा के जितने नौकर, चाकर, धोबी और हजाम आदि होते हैं वे सब राजा रूप पर (प्रधान) के लिए होते हैं । उनमें धोबी, हजाम का, या हजाम धोबी का उपकारक (सेवक) नहीं होता । अर्थात् गुणीभूत उन सेवकों का परस्पर उपकार्योपकारकभाव (सेव्यसेवकभाव) नहीं होता । प्रकृत में विधिसूत्र प्रधान होता है उपकार्य होता है, अन्य सभी संज्ञा, परिभाषा आदि सूत्र, उसके (विधिसूत्र के) उपकारक होते हैं, अतः वे गुण हैं । अतः गुणीभूत उन संज्ञा परिभाषादि सूत्रों का परस्पर उपकार्य उपकारक भाव नहीं हो सकता तो 'हलन्त्यम्' इस संज्ञा सूत्र का उपकार 'षष्ठीस्थाने' यह परिभाषासूत्र नहीं कर सकता अर्थात् इन दोनों गुणीभूतों सूत्रों का परस्पर उपकार्योपकारकभाव नहीं हो सकता । अतः 'हलन्त्यम्' में 'षष्ठीस्थाने' सूत्र की प्रवृत्ति नहीं हो सकती । तो 'हल:' स्थाने अन्त्यम् ऐसा अर्थ भी 'हलन्त्यम्' का नहीं होगा । अपितु हल का जो अन्त्यावयव, वह इत् हो, ऐसा ही होगा । 

मनोरमाकार ने 'हलितिसूत्रेऽन्त्यम् इत्' इस अर्थ के लाभ के लिए ऊपर जो 'हलः अन्त्यम्' ऐसा षष्ठीतत्पुरुषसमास वाला अन्तिम समाधान दिया । उसके ऊपर कोई कहता है - 

मनोरमा - स्यादेतत्, हलित्येकदेशस्यैव तन्त्रावृत्त्येकशेषान्यतममस्तु । हस्य ल् इति च व्याख्यास्यते । सामीप्यं षष्ठयर्थः । यद्वा, मास्तु तन्त्रादि, अस्तु समाहारद्वन्द्वो हल् च ल् चेति । लकारस्य संयोगान्तलोप इति चेत् ?

तात्पर्य यह है कि अन्योन्याश्रयदोष के परिहार के लिए पूरे 'हलन्त्यम्' सूत्र की आवृत्ति करने की अपेक्षा सूत्र घटक 'हल्' इस एकदेश में ही तन्त्र, आवृत्ति या एकशेष में से कोई मान लेंगे उसीसे अन्योन्याश्रयदोष का परिहार हो जाएगा । पूरे सूत्र की आवृत्ति करने की आवश्यकता नहीं है । यहाँ मनोरमा में पूर्वपक्ष को उपस्थित करते हुए जो कहा गया ‘हलन्त्यम्' सूत्र के एकदेश 'हल्' में ही 'तन्त्रावृत्त्येकशेषान्यतममस्तु' उसके विषय में शब्दरत्नकार कहते हैं - 

शब्दरत्नः - तन्त्रावृत्येकशेषान्यतममस्त्विति । यद्यपीदृशे विषये उच्चारयितुस्तन्त्त्रैक शेषान्यतरेणोच्चारणं बोदधुस्त्वावृत्त्या बोध इत्येवानुभवसिद्धं, तथापि व्यवस्थितैवान्यतमसत्ताऽनेन बोध्यत इति दोषः । एकशेषश्च प्रत्याख्यातोऽसहविवक्षायामपि शास्त्रमात्रप्रक्रियोपयोगीत्याशयेन पृथगुक्तः । 

तात्पर्य यह है कि जहाँ पर किसी एक कार्य की सिद्धि अनेक कारणों से समान रूप से होती है तो वहाँ पर उन अनेक कारणों में से किसी एक का बोध कराने के लिए (बहुत में से एक के निर्धारण के लिए) 'अन्यतम' शब्द का प्रयोग किया जाता है । जैसे - अग्नि रूप एक कार्य की उत्पत्ति, तृण अरणि तथा मणि तीनों के द्वारा समान रूप से होती है, तो वहाँ पर किसी एक को कहने के लिए 'तृणारणिमणिष्वन्यतमेन वह्निः जनयितुं शक्यते' ऐसा कहा जाता है । जिसका तात्पर्य है तृणादि में से किसी एक से भी अनि उत्पन्न हो सकती है । उसी प्रकार प्रकृत में भी यदि तन्त्र, आवृत्ति तथा एकशेष में से किसी भी एक के द्वारा (अर्थात् तीनों के द्वारा) (1) हल् सूत्र का लू, तथा (2) हल् प्रत्याहार, इन दोनों अर्थों का बोध एक 'हल' पद के द्वारा होता तब तो ‘तन्त्रावृत्त्येकशेषान्यतममस्तु' ऐसा कहना उचित होता । परन्तु वस्तुस्थिति ऐसी नहीं है । क्योंकि तन्त्र कहते हैं 'एक बार उच्चरित पद के द्वारा अनेक अर्थों का बोध जहाँ होता है । ' वह तन्त्र दो प्रकार का होता है - (1) शब्द तन्त्र, व (2) अर्थतन्त्र । उनमें जहाँ अनेक अर्थों का बोध किसी शब्दविशेष के द्वारा ही होता है, उस शब्द के पर्यायवाची दूसरे शब्द के द्वारा नहीं । वहाँ शब्दतन्त्र माना जाता है । जैसे 'अक्षा भज्यन्ताम् भुज्यन्ताम्, दिव्यन्ताम्’ । यहाँ एक बार उच्चरित अक्ष शब्द, रथाक्ष (रथ की धुरी), बिभीतकाक्ष (हर्रे) तथा देवनाक्ष (जुए का पाशा) तीन अर्थों का बोध कराता है, जिन अर्थों का अन्वय क्रमशः उल्लिखित तीनों क्रियाओं के साथ होता है । यहाँ यदि 'अक्ष' शब्द के किसी पर्यायवाची शब्द का प्रयोग किया जाए तो उस पर्यायवाची शब्द से उपर्युक्त तीनों अर्थों का बोध नहीं हो पाएगा । अतः यहाँ 'अक्ष' शब्द में शब्दतन्त्र माना जाता है । परन्तु जहाँ पर किसी भी पर्यायवाची शब्द के एक बार उच्चारण करने से समान अनेक अर्थों का बोध होता है वहाँ अर्थतन्त्र माना जाता है । जैसे घटाः, कलशाः इत्यादि । उच्चरित घट, तथा कलश दोनों ही समान अनेक अर्थ (घट) का बोध कराते हैं । अतः यहाँ अर्थतन्त्र माना जाता है । प्रकृत में तो वक्ता तन्त्र या एकशेष के द्वारा एक पद का उच्चारण करके अनेक अर्थों का बोध कराता है । जैसे उपर्युक्त अक्षाः भज्यन्ताम्, भुज्यन्ताम्, दीव्यन्ताम् में वक्तापुरुष एक ही अक्ष पद के द्वारा भञ्जन क्रिया में अन्वित होने योग्य रथाक्ष का तथा भोजन क्रिया में कर्मत्वेन अन्वित होने वालेविभीतकाक्ष तथा देवनक्रिया में अन्वित होने योग्य देवनाक्ष का बोध कराने की इच्छा से उपर्युक्त वाक्य का उच्चारण कर सकता है । परन्तु वहाँ बोद्धा पुरुष को तो उपर्युक्त तीनोंक्रियाओं में कर्मत्वेन जो कभी रक्षाक्ष और कभी विभीतकाक्ष और देवनाक्ष का बोध होगा उसके लिए तो उसे आवृत्ति करनी ही पड़ेगी । तात्पर्य यह है कि बोद्धा पुरुष को भञ्जन क्रिया में कर्मत्वेन अन्वित होने वाला अक्ष पदार्थ रथाक्ष है अर्थात् वक्ता का तात्पर्य यहाँ रथाक्ष में है और भोजन क्रिया में कर्मत्वेन अन्वित होने वाला अक्ष पदार्थ विभीतकाक्ष है' इत्यादि । इस प्रकार अलग - अलग क्रियाओं में कर्मत्वेन जो अन्वयबोध बोद्धा को होगा वह आवृत्ति से ही होगा तन्त्र या एकशेष से तीनों का बोध नहीं हुआ करता । इस प्रकार तन्त्र, आवृत्ति और एकशेष तीनों की स्थिति समान नहीं है और जब तीनों की स्थिति समान नहीं है तो मनोरमाकार ने 'अन्यतम' शब्द का प्रयोग कैसे किया ? शब्दरत्नकार उपर्युक्त अनुभवसिद्ध अनुपपत्ति का समाधान 'तथापि' इत्यादि के द्वारा करते हैं कि - मनोरमाकार के उपर्युक्त 'तन्त्रावृत्येकशेषान्यतममस्तु' कथन से यह बात बोधित होती है कि यहाँ 'अन्यतम' की सत्ता अर्थात् यहाँ अन्यतम शब्द का प्रयोग व्यवस्थित ही है । 

तात्पर्य यह है कि वक्ता पुरुष अनेक अर्थ का कथन तन्त्र, आवृत्ति तथा एकशेष तीनों से करने में समर्थ है कर सकता है । अब रही बोद्धा की बात तो उपर्युक्त मनोरमा में आवृत्ति का पाठ दीक्षितजी ने तन्त्र और एकशेष के मध्य में पढ़ा है तो उसका अन्वय तन्त्र के साथ भी होगा और एकशेष के साथ भी होगा । इस प्रकार तन्त्रावृत्ति, आवृत्ति तथा एकशेषावृत्ति ये तीन साधन होंगे अनेकार्थ बोध के तात्पर्य हुआ कि बोद्धा को भी तन्त्रावृति या आवृत्ति या एकशेषावृत्ति के द्वारा एक पद से अनेक अर्थ का बोध हो सकता है । इस प्रकार वक्ता तथा बोद्धा दोनों को होने वाले बोध को ध्यान में रखकर ही मनोरमाकार ने अन्यतम शब्द का प्रयोग किया है । केवल वक्ता को ही ध्यान में रखकर नहीं । इसलिए कोई दोष नहीं है । 

अब यहाँ एक आपत्ति यह आती है कि भाष्यकार ने एकशेष का जब प्रत्याख्यान कर दिया है तब भला दीक्षितजी कैसे एक हल् पद से अनेक हल पदार्थों के बोध का उपाय तन्त्र, आवृत्ति के साथ एकशेष को भी बता रहे हैं ? (भले ही यह पूर्वपक्ष हो) 

शब्दरत्नकार इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि यद्यपि एकशेष प्रख्याख्यात है तथापि असहविवक्षा में भी शास्त्रीयप्रक्रिया मात्र में एकशेष उपयोगी है, इस बात को द्योतित करने के लिए अनेक अर्थ का बोध कराने के उपायरूप में तन्त्र तथा आवृत्ति से पृथक एकशेष का कथन मनोरमाकार ने किया । ऐसा समझना चाहिए । यह तो हुई शब्दरत्न की व्याख्या जो मनोरमा के 'अन्यतम' शब्द के प्रयोग पर उठी आपत्ति का वारण के लिए थी । सम्प्रति पुनः मनोरमा की व्याख्या की जा रही है । 

मनोरमाकार ने कहा पूरे 'हलन्त्यम्' सूत्र की आवृत्ति की अपेक्षा उसके एकदेश 'हल्' इतने की ही तन्त्र या आवृत्ति आदि कर लें । उसीसे इष्ट सिद्धि हो जाएगी । अर्थात् पूरे सूत्र की आवृत्ति करने पर जो इष्ट सिद्ध होता है वह केवल 'हल्' इतने अंश की ही तन्त्रावृत्ति आदि के द्वारा हो जाएगी । प्रश्न उठता है कि कैसे? अतः मनोरमाकार आगे कहते हैं 'हस्य ल् इति च व्याख्यास्यते । सामीप्यं षष्ठ्यर्थः । ' तात्पर्य यह है कि यदि 'इत्' पदार्थ का बोध हो जाए तो 'हलन्त्यम्' सूत्र का शाब्दबोध भी हो जाएगा । अतः प्रथम 'इत्' पदार्थ का बोध अपेक्षित है, तो 'हल्' इस एकदेश में ही यदि तन्त्रादि करेंगे तो एक ही 'हल्' पद 'हस्य ल्' इस अर्थ का बोधक होगा । अब इस व्याख्या में जो 'हस्य' में षष्ठी विभक्ति है - उसका अर्थ होगा 'सामीप्य’ । इस प्रकार हल् पद तन्त्रादि के द्वारा 'ह के समीप जो ल्' इस अर्थ का बोधक होगा । ऐसा 'ह समीपवर्त्ती ल् माहेश्वरसूत्रों में चौदहवें 'हल्' सूत्र का 'लू' ही है और वह अन्त्य तो है ही तो वही 'इत्' है । इस अर्थ का लाभ हो गया । इस प्रकार इत् पदार्थ (ल्) का ज्ञान जब हो गया तो वही 'हल्' पद तन्त्रादि के द्वारा 'हल्' प्रत्याहार का भी बोधक होगा तो 'उपदेशे अन्त्यं हल् इत्' इस अर्थ का बोध हो जाएगा । अन्योन्याश्रय दोष का परिहार हो जाएगा । ‘स्यादेतत्’ से ‘हल्’ इस एकदेश की ही तन्त्रादि के द्वारा उपर्युक्त दो अर्थ (ह के समीपवर्ती ल्, तथा हल् = प्रत्याहार) के कारण अन्योन्याश्रय दोष का परिहार तो हो जाएगा परन्तु इस पक्ष में जो आपत्ति है उसे शब्दरत्नकार 'सामीप्यं षष्ठ्यर्थः इति' इस प्रतीक से कहने जा रहे हैं -

शब्दरत्न - सामीप्यं षष्ठ्यर्थ इति । षष्ठीस्थाने (पा. सु. 1.1.49) इत्यस्य गुणानां च परार्थत्वात्' इति न्यायेनाप्रवृत्तेः । न च 'इको गुणवृद्धी' (पा. सू. 1.1.3) इति सूत्रे तच्छेषशब्देन परिभाषयोरपि गुणगुणिभाव उक्त इति वाच्यम्, “सार्वधातुकार्धधातु - कयोरलोन्त्यस्येकोगुणवृद्धी" इति सूत्रत्रयस्य लक्ष्यसंस्कारकमहावाक्ये विशेष्य - विशेषणभावमादायैव तच्छेषव्यवहारो न तु गुणगुणिभावेन परस्परापेक्षत्वेन वेति कैयटेन स्पष्टमुक्तेः । एतन्मूलकतयैव तत्पक्षासम्भवस्य तेनोक्तेश्चेति भावः । 

ऊपर 'हल्' इस एकदेश में तन्त्रादि मानकर उसकी जो 'हस्य लू' ऐसी व्याख्या की और 'हस्य' में आयी षष्ठी विभक्ति का अर्थ सामीप्य किया । उस पर आपत्ति यह है कि 'हस्य' में षष्ठी होने के कारण 'षष्ठीस्थाने योगा' इस परिभाषा की प्रवृत्ति होगी तो 'हल्' का अर्थ होगा 'हस्थाने यो ल्' इत्यादि । पुनः सामीप्यंषष्ठयर्थः करके 'हसमीपवर्ती ल' ऐसा अर्थ कैसे किया गया? शब्दरत्नकार इसका उत्तर देते हुए कहते हैं 'गुणानां च परार्थत्वादसम्बन्धः समत्वात्' इस न्याय के कारण 'हलू' में 'षष्ठीस्थाने' परिभाषा की प्रवृत्ति नहीं होगी । क्योंकि 'हल्' यह भी संज्ञा सूत्र होने के कारण विधिसूत्र का गुण (उपकारक) है और 'षष्ठीस्थाने' भी परिभाषा होने के कारण गुण है और गुणशास्त्रों का परस्पर गुणगुणिभाव या उपकार्य उपकारकभाव सम्बन्ध नहीं हुआ करता । अतः 'हल्' का अर्थ 'हस्थानिकल' नहीं होगा अपितु जैसा ऊपर कहा गया 'हसमीपवर्ती लू' ही होगा । इस पर 'न च' इत्यादि से पूर्वपक्ष करते हुए कोई कहता है कि 'इको गुणवृद्धी' सूत्र में 'तच्छेष' शब्द में 'तस्य शेषः तच्छेष:' ऐसा षष्ठी तत्परुष तथा स:शेषो यस्य ऐसा बहुब्रीहि समास भी होता है । इसका अर्थ हुआ कि तस्य अर्थात् 'इको गुणवृद्धि' का शेषः = उपकारक अलोन्त्यस्य तथा स 'इको गुणवृद्धी' शेषः = उपकारक है, यस्य: जिस 'अलोन्त्यस्य' सूत्र का । इस प्रकार तच्छेष शब्द के उपर्युक्त दोनों समास के कारण इकोगुणवृद्धी का उपकारक अलोन्त्यस्य, तथा अलोन्त्यस्य का उपकारक इकोगुणवृद्धी होते हैं, यह बात सिद्ध होती है । जबकि ये दोनों सूत्र परिभाषा सूत्र हैं गुणरूप हैं । इस प्रकार जब तच्छेष शब्द से परिभाषा सूत्रों में भी परस्पर गुणगुणिभाव अर्थात् अङ्गप्रधानभाव अर्थात् उपकार्योपकारकभाव होता है, यह बात सिद्ध होती है तो यहाँ भी 'हल' में 'हस्य' में षष्ठी के कारण 'षष्ठीस्थाने' परिभाषा प्रवृत्त हो सकती है और 'हल्' का 'हस्थानिक ल्' ऐसा अर्थ हो सकता है ? 

शब्दरत्नकार इसका समाधान करते हुए कहते हैं कि 'सार्वधातुकार्धधातुकयोः', 'अलोन्त्यस्य', तथा 'इकोगुणवृद्धी' इन तीनों सूत्रों का जो लक्ष्यसंस्कारकमहावाक्य होता है 'सार्वधातुकार्धधातुकाव्यवहितपूर्वस्य अङ्गस्य अन्त्याल भन्नेको गुणः, अथवा सार्वधातुकार्धधातुकाव्यवहित पूर्वस्याङ्गस्य इगभिन्नान्त्यालो गुणः’ । इन दो महावाक्यों में पहले वाले में 'अन्त्याल ' विशेषण है अभेदसम्बन्ध से और 'इक्' विशेष्य है, और दूसरे वाले में 'इक्' विशेषण है अभेदसम्बन्ध से और 'अन्त्याल्' विशेष्य है । इसी 'अन्त्यात्' और 'इक्' के परस्पर हुए विशेष्यविशेषणभाव को लेकर वहाँ ('इको गुणवृद्धी' सूत्र में) तच्छेष शब्द का व्यवहार किया गया है । न कि अलोन्त्यस्य और इकोगुणवृद्धी सूत्रों में गुणगुणिभाव = उपकार्योपकारकभाव के कारण या अलोन्त्यस्य को इकोगुणवृद्धी की या इकोगुणवृद्धी को अलोन्त्यस्य की अपेक्षा होती है इस आशय से 'तच्छेष' शब्द का व्यवहार किया गया है । ऐसा कैयट ने स्पष्ट कहा है । इस प्रकार सिद्ध हुआ कि परिभाषा सूत्रों में परस्पर गुणगुणिभाव या उपकार्योपकारकभाव नहीं होता । इसी कारण से वहाँ 'तच्छेष' पक्ष को असम्भव भी कैयट ने कहा है । अतः यहाँ 'पष्ठीस्थाने' परिभाषा की प्रवृत्ति नहीं होगी तो 'हल' का अर्थ 'हस्थानिकल' भी नहीं होगा अपितु सामीप्य को षष्ठ्यर्थं मानकर 'हसमीपवर्त्ती ल' ऐसा ही अर्थ होगा और ऐसा हसमीपवर्त्ती ल् चौदहवें माहेश्वरसूत्र 'हल्' का ही 'लू' है तो वही 'इत्' है ऐसा अर्थबोध हो जाएगा । कोई आपत्ति नहीं है । 

मनोरमाकार 'हल' पद तन्त्रादि के द्वारा दोनों अर्थों का बोधक होगा इसमें अपनी अरुचि दिखाते हुए आगे स्वयं कहते हैं 'मास्तु तन्त्रादि' इत्यादि । अर्थात् 'हल्' इस एकदेश में तन्त्रावृत्ति आदि मत मानो 'हल् च लू च' ऐसा समाहारद्वन्द्वसमास करेंगे तब विभक्त्यादि के लोप के पश्चात् 'हल् + ल्' इस स्थिति में दूसरे वाले 'लू' का 'संयोगान्तस्य लोपः' से लोप कर देंगे तो 'हल्' ऐसा शब्द बनेगा । समस्त इस 'हल्' पद का अर्थ होगा हल् और ल् । तब हलन्त्यम् सूत्र का अर्थ होगा उपदेश में अन्त्य लू और अन्त्य हल् की इत् संज्ञा होती है । इस प्रकार अन्त्य ल् से चौदहवें माहेश्वर सूत्र 'हल्' के लू को लेंगे तो उसकी इत्संज्ञा होगी तब आदिरन्त्येन सहेता का वाक्यार्थबोध हो जाएगा और तब अन्त्य हल् की इत्संज्ञा होगी । कोई दोष नहीं है । 

मनोरमा - मैवम्, आद्ये समासस्य क्लिष्टत्वात् । नहि 'ब्राह्मणकम्बलः' इत्यादौ ब्राह्मणसमीपवर्त्यन्यदीयः कम्बलः प्रतीयते, न वा चित्रगुशब्दाच्चित्रगवीणां समीपवर्त्ती वृक्षादिः प्रतीयते । अत एवानन्तरादिषु न समासोऽनभिधानादिति स्पष्टमाकरे । किं बहुना 'ब्राह्मणस्य कम्बलः' 'चित्रा गावोऽस्य' इति व्यस्तप्रयोगोऽपि तत्रानिष्टः । 

आद्य पक्ष में अर्थात् 'हल्' इस एकदेश में तन्त्रादि मानने वाले पक्ष में जो ‘हस्य ल = हल्' ऐसा समास किया गया वह क्लिष्ट है अर्थात् क्लेश युक्त है । यहाँ समास होने में क्या क्लेश है ? इसको शब्दरत्नकार 'क्लिष्टत्वादिति' इस प्रतीक से कहने जा रहे हैं - 

शब्दरत्न: - क्लिष्टत्वादिति । 'ब्राह्मणस्य कम्बलः इत्यादावसत्यपि प्रकरणादौ स्वस्वामिभावादिप्रतीतिवदनन्तरसमीपादिशब्दप्रयोगमन्तरेण सामीप्याद्यप्रतीतेः तस्य षष्ठ्यर्थत्वाभावात्तत्प्रयोगे त्वसामर्थ्यात् षष्ठीसमासाप्राप्तिरिति मध्यमपदलोपिसमासे सौत्रे वा तत्र समास्य क्लिष्टत्वमितिभावः । तदेतदाह - नहीत्यादिना तत्रानिष्ट इत्यन्तेन । 

तात्पर्य यह है कि जैसे प्रकरण आदि के नहीं रहने पर भी 'ब्राह्मणस्य कम्बलः' कहने पर ब्राह्मण और कम्बल के मध्य 'स्वस्वामिभाव' सम्बन्ध की प्रतीति होती है, उसी प्रकार उपर्युक्त 'ब्राह्मणस्य कम्बल:' इस वाक्य में अनन्तरम् या समीपादि शब्द का प्रयोग किये बिना सामीप्य या आनन्तर्य अर्थ की प्रतीति नहीं होती । अर्थात् 'ब्राह्मणस्य समीपं कम्बलः या ब्राह्मणस्य अनन्तरं कम्बलः' ऐसा वाक्य प्रयोग यदि हो तो सामीप्य आदि अर्थ की प्रतीति होती है परन्तु यदि समीपम् या अनन्तरम् शब्द का प्रयोग न करके केवल 'ब्राह्मणस्य कम्बलः' इतना ही वाक्यप्रयोग करें तो इससे सामीप्य आदि अर्थ की प्रतीति नहीं होती । अतः सामीप्य या आनन्तर्य षष्ठी विभक्ति का अर्थ नहीं माना जा सकता । अतः 'हस्य लू' ऐसा समास करके षष्ठी का अर्थ सामीप्य मानकर जो 'हसमीपवर्त्ती ल्' ऐसा अर्थ किया वह उचित नहीं । यदि उपर्युक्त अर्थलाभ के लिए उपर्युक्त विग्रह में समीप आदि शब्द का प्रयोग करें अर्थात् हस्य समीपो ल् या हस्य अनन्तरं ल् ऐसाविग्रह करें तब तो हकार का लू के साथ सामर्थ्य ही नहीं रह पाएगा तो षष्ठीतत्पुरुषसमास हो ही नहीं सकता । 'हल्' का उपर्युक्त अर्थ करने के लिए यदि "हस्य समीपो ल् या हस्य अनन्तरं लू' ऐसा विग्रह करके षष्ठीतत्पुरुष समास नहीं करके मध्यमपपदलोपीसमास मानें या सामीप्य अर्थ में षष्ठी को मानकर 'सौत्र' षष्ठी समास मानें तो यही समास की सौत्रत्वकल्पना या मध्यमपदलोप की कल्पना ही समास की क्लिष्टता है अर्थात् यही क्लेश है । इसी बात को मनोरमाकार ने नहि इत्यादि से 'तत्रानिष्टः' इतने तक के ग्रन्थ से कहा है । 

मनोरमाकार 'हस्य ल् = हल्' इसमें समास को क्लिष्ट कहकर (क्लेश क्या है यह शब्दरत्न में स्पष्ट हो चुका है) आगे उसे स्पष्ट करते हुए 'नहि ब्राह्मणकम्बलः 'इत्यादी, इत्यादि से कहते हैं कि 'ब्राह्मणकम्बलः' कहने पर 'ब्राह्मण के समीप किसी अन्य का कम्बल' इस अर्थ की प्रतीति नहीं होती । अतः षष्ठी विभक्ति का अर्थ सामीप्य नहीं माना जा सकता । अन्यथा 'ब्राह्मणस्य कम्बलः' यहाँ भी ब्राह्मणपदोत्तर आयी षष्ठी विभक्ति का अर्थ सामीप्य माना जा सकता । तो यहाँ भी ब्राह्मण के समीप कम्बल' इस अर्थ की प्रतीति उपर्युक्त वाक्य से होनी चाहिए थी । परन्तु लोक में ऐसी प्रतीति होती नहीं है । इसी प्रकार 'चित्रगु' शब्द से 'चित्रगवी के समीप वृक्षादि' अर्थ की प्रतीति भी नहीं होती तात्पर्य यह है कि 'चित्रा गावः सन्ति अस्य' इस विग्रह में समास होकर 'चित्रगु' शब्द बना है । उपर्युक्त विग्रह में 'अस्य' यह षष्ठ्यन्त है । एवञ्च यदि षष्ठी विभक्ति का अर्थ सामीप्य होगा तो यहाँ भी 'इदम् पदार्थ के समीप' यह अर्थ 'अस्य' शब्द का होगा । इदम् पदार्थ यहाँ पर (अन्य पदार्थ) चित्रगायों का स्वामी पुरुष है । इस प्रकार 'चित्रगु' शब्द का अर्थ होगा 'चित्र - विचित्र गायों के स्वामी (उसे ही 'चित्रगवी' कहा गया) के समीप (वृक्षादि) । परन्तु लोक में 'चित्रगु' शब्द से उपर्युक्त अर्थ (चित्र - विचित्र गायों के स्वामी पुरुष के समीप वृक्षादि) की प्रतीति होती नहीं है । अतः षष्ठी विभक्ति का अर्थ सामीप्य नहीं माना जा सकता । यहाँ मनोरमा में जो 'न वा चित्रगवीणाम्' इत्यादि कहा गया । उसमें आये 'चित्रगवीणाम्' शब्द में हुए णत्व के विषय में शब्दरत्नकार 'चित्रगवीणामिति' इस प्रतीक से कहते हैं - 

शब्दरत्न: - चित्रगवीणामिति । कुमति च (पा.सू. 8.4.13) इति णत्वम् । दन्त्यपाठस्तु लेखकप्रमादात् । एवं स्त्रीगवीणामित्येकशेषप्रकरणान्तस्थकैयटप्रयोगेऽपि बोध्यम् । अस्तेरनन्तरे समीपे वेत्यादि भाष्यं त्वनन्तरादिपदाध्याहारेण तन्निरूपित - सम्बन्धार्थिका, स्थानपदाध्याहारेण तन्निरूपितसम्बन्धार्थिका वा षष्ठीत्याभिप्रायकम् । अत एव मतुप्सूत्रे कैयटेन 'गावोऽस्य सन्त्यनन्तराः' इत्यर्थे मतुप्शङ्का - परभाष्यव्याख्यावसरे आनन्तर्यमस्त्यर्थवत् प्रकृत्यर्थोपाधिरित्युक्तम्, न तु तस्य षष्ठ्यर्थत्वेन प्रत्यायार्थत्वमुक्तम् । भाष्यकृता चासामर्थ्यात्तत्रवृत्त्यभाव उक्तः । षष्ठ्यर्थत्वे तु प्रत्ययार्थत्वात्क्वासामर्थ्यम् तस्माद् यत्र षष्ठयन्तमात्रप्रयोगे आनन्तर्यादिप्रतीतिस्तत्रानन्तरादिपदाध्याहार एव बोध्यः ।

तत्रास्तिग्रहणाभावे तस्यान्यफलकत्वे वा सूत्रानुपात्तास्त्यर्थान्तभार्वेण मत्वर्थीयवद् बहुव्रीहिवच्च तथाभूतानन्त्याद्यर्थान्तभावेण 'चित्रा गावोऽस्य सन्त्यनन्तराः ' इत्याद्यर्थे बहुव्रीहिमत्वर्थीयो न भवतोऽनभिधानात् इति मतुप्सूत्रे भाष्ये स्पष्टम् । अनन्तरादरिदमर्थत्वे 'तस्येदम्' इति शैषिकोऽप्यनिभिधानान्नेति 'तस्येदम्' इत्यत्र भाष्ये । 

तदुक्तम् - अनन्तरादिषु न समासोऽनभिधानादितिस्पष्टमाकर इति । तत्र समासग्रहणं तद्धितवृत्तेरप्युपलक्षणम् । अनन्तरादिशब्दैः षष्ठीतत्पुरुषादिस्तु भवत्येव । 'ग्रामकूप:' 'गङ्गातीरम्' इत्यादौ समीप एवावयवत्वारोपेण समासः । स्पष्टा चेयं रीतिः 'मपर्यन्तस्य' (पा. सू. 6.1.91) इतिसूत्रेकैयटे । किं च हस्य लित्यर्थे 'हल्विलेखने' इति धातोर्लस्येत्त्वापत्तिः । न च फलाभाव: 'देवदत्त हल्' इत्यादौ द्वित्त्वसामर्थ्यादभस्यापि टेलोंपवल्लित्त्वसामर्थ्यात् प्रत्ययात् पूर्वत्वाभावेऽपि लित्स्वरस्यैव फलत्वं वक्तुं शक्यमित्यपि बोध्यम् । यद्यपि 'हलसीरात्' (पा. सू. 4.3.124) इति निर्देशेन तस्य नेत्त्वमिति कल्पयितुं शक्यम् । तथापि ज्ञापकस्वीकारापेक्षया सूत्रावृत्तिरेव लघीयसीति दिक् । 

'चित्रगवीणाम्' यहाँ पर 'कुमति च' से णत्व होता है । अतः यहाँ किसी ने जो दन्त्यपाठ 'चित्रगवीनाम्' ऐसा लिखा है । वह लेखक के प्रमाद से लिखा गया है । यह समझना चाहिए । इसी प्रकार एकशेषप्रकरणस्थ त्यदादीनामः सूत्र के भाष्य में कैयट ने जो 'स्त्रीगवीणाम्' शब्द प्रयोग किया है वह भी समझना चाहिए अर्थात् वहाँ भी णत्व विशिष्टपाठ ही साधु है । अस्तु । ऊपर मनोरमाकार तथा शब्दरत्नकार दोनों ने यह सिद्ध कर दिया कि पष्ठी विभक्ति का अर्थ सामीप्य नहीं हो सकता । अतः हस्य हल ऐसी व्याख्या करके हल पद का 'हसमीपवर्त्ती ल' ऐसा अर्थ नहीं कर सकते । इस पर जिज्ञासा यह होती है कि - भाष्यकार ने 'अस्तेर्भू:' यहाँ पर 'अस्ते:' में षष्टी विभक्ति का क्या अर्थ है ? इसकी व्याख्या करने के लिए स्वयं ही प्रश्न करते हैं 'अस्तेरनन्तरे समीपे वा (भूः)' अर्थात् 'अस्ति के अनन्तर या समीप में भू आदेश हो ?' भाष्यकार के भू इस सन्देहपरक भाष्य से तो यही सिद्ध होता है कि षष्ठीविभक्ति का अर्थ अनन्तर या समीप होता है । अन्यथा 'अस्ते:' की व्याख्या करते हुए 'अनन्तरे समीपे वा' यह सन्देह करना ही उनका अनुपपन्न हो जाएगा ? शब्दरत्नकार इसका समाधान करते हुए कहते हैं कि भाष्यकार ने जो 'अस्तेरनन्तरे समीपे वा?' यह कहा है वह 'अनन्तर आदि पदों का अध्याहार करके प्रश्न किया है कि 'आनन्तर्य निरूपित जो सम्बन्ध = निरूपकत्वरूप या आश्रयत्व रूप, उस सम्बन्ध की वाचिका 'अस्ते:' पदोत्तर पष्ठी है क्या? अथवा स्थानपद का अध्याहार करके स्थान निरूपित जो सम्बन्ध = निवत्र्त्यनिवर्तकभावरूप उसकी वाचिका 'अस्ते:' में षष्ठी है ? इसी अभिप्राय से भाष्यकार ने 'अस्तेरनन्तरे समीपे वा' यह प्रश्न किया है । इसका यह अर्थ नहीं समझना चाहिए कि षष्ठीविभक्ति का अर्थ उन्होंने आनन् या सामीप्य को मानकर वैसा प्रश्न किया है । उन्होंने अनन्तर या समीप या स्थान पद का अध्याहार करके प्रश्न किया है । 

सामीप्य षष्ठयर्थ नहीं है । इसीलिए मतुप् सूत्र में 'गावोऽस्य सन्ति अनन्तरा:' इस अर्थ में मतुप् होने की जो भाष्यकार ने आशङ्का की उस आशङ्कापरकभाष्य की व्याख्या करते समय कैयट ने कहा 'आनन्तर्त्यमस्त्यर्थवत्प्रकृत्यर्थोपाधिः' अर्थात् जैसे उपर्युक्त स्थल में अस्त्यर्थ प्रकृत्यर्थोपाधि अर्थात् प्रकृत्यर्थ जो गोपदार्थ है उसमें विशेषण है अस्त्यर्थ = सत्ता, उसी प्रकार 'आनन्त्य' भी प्रकृत्यर्थ में विशेषण है । इस प्रकार कैयट ने आनन्तर्य को प्रकृत्यर्थ का विशेषण माना न कि उसे षष्ठयर्थ मान कर प्रत्ययार्थ = मतुबर्थ माना । भाष्यकार ने तो उस 'अस्य सन्ति अनन्तरा:' इस अर्थ में सामर्थ्य न होने से वृत्ति का अर्थात् मतुप् प्रत्यय का अभाव कहा । एवञ्च यदि आनन् या सामीप्य षष्ठ्यर्थ होतातो इसका अर्थ हुआ कि वह प्रत्ययार्थ हो गया । एवञ्च जब आनन्तर्य प्रत्ययार्थ होगा तो उसके साथ प्रकृत्यर्थ का सामर्थ्य तो रहेगा ही । असामर्थ्य कहाँ से रहेगा ? अर्थात् नहीं रहेगा । जबकि भाष्यकार ने 'सामर्थ्याभावात् वृत्त्यभावः' वहाँ मान रहे हैं । इससे स्पष्टरूप से सिद्ध हो रहा है कि सामीप्य को षष्ठ्यर्थं नहीं माना जा सकता । तात्पर्य यहाँ यह है कि 'तदस्यास्त्यस्मिन्' इत्यादि सूत्र 'अस्य अस्ति' तथा 'अस्मिन् अस्ति' इन दोनों अर्थों में 'मतुप्' प्रत्यय का विधान करता है । भाष्य में इस सूत्र में आए 'अस्ति' शब्द के विषय में कहा गया कि 'अस्ति' का अर्थ है 'सत्ता' और सत्ता का व्यभिचार कोई भी पदार्थ नहीं करता अर्थात् सभी पदार्थ सत्तावान् तो होते ही हैं । तो अस्य तथा अस्ति पर्दों के द्वारा तो यही कहना चाहते हैं कि जिस पदार्थ का 'सत्ता के साथ सम्बन्ध हो उस पदार्थवाची शब्द से मतुप् प्रत्यय हो । ' जैसे 'गोमान्' यहाँ पर गोपदार्थ का वर्तमानकालिकसत्ता के साथ सम्बन्ध अर्थात् गोपदार्थ की जो सत्ता का उसके साथ सम्बन्ध है जिसका जिसे हम 'इदम्' शब्द से कहना चाहते हैं । इस प्रकार इदं पद वाच्य पुरुष विशेष के साथ गाय की वर्तमानकालिक सत्ता का सम्बन्ध गोमान् शब्द से बोधित होता है । उस 'सत्ता' रूप अर्थ का बोध कराने के लिए 'अस्ति' पद के ग्रहण की सूत्र में कोई आवश्यकता नहीं । क्योंकि 'सत्ता' तो पदार्थमात्र के साथ रहने वाली वस्तु है तो प्रकृत्यर्थ गोपदार्थ के साथ भी उसका रहना स्वतः सिद्ध है । इसके लिए सूत्र में 'अस्ति' ग्रहण की आवश्यकता नहीं । इस पर कहा गया कि 'अस्ति' ग्रहण सूत्र में करते हैं तो प्रकृत्यर्थ गोपदार्थ में अस्त्यर्थ = सत्ता ही विशेषण होता है, यदि 'अस्ति' ग्रहण न किया जाए तो सत्ता की तरह आनन्तर्य आदि अन्य पदार्थ भी प्रकृत्यर्थ का विशेषण हो सकते हैं । अतः शब्दरत्नकार ने कहा 'अस्त्यर्थक्त् आनन्तर्यं प्रकृत्यर्थोपाधिः । ' इस प्रकार कैयट ने 'आनन्तर्य' को प्रकृत्यर्थ = गोपदार्थ का उपाधि = विशेषण माना वह भी अस्त्यर्थ की तरह, न कि षष्ठ्यर्थ अर्थात् मतुबर्थ । अतः आनन्तर्य षष्ठी का अर्थ नहीं माना जा सकता । भाष्यकार ने तो आनन् अर्थ में सामर्थ्य न होने से वृत्ति (मतुप्) नहीं होगा अर्थात् गावः सन्ति अनन्तरा अस्य इस अर्थ में 'गोमान्' प्रयोग नहीं हो सकता यह कहा । क्योंकि आनर्त्य विशेषण है प्रकृत्यर्थ = गोपदार्थ का और विशेषण को विशेष्य की अपेक्षा रहती ही है तो आनन्तर्य भी सापेक्ष हो गया और 'सापेक्षमसमर्थम्' इस व्याकरण सिद्धान्त के अनुसार ‘आनन्तर्य' अर्थ में सामर्थ्य नहीं होने के कारण उस अर्थ में तद्धित वृत्ति अर्थात् मतुप् प्रत्यय नहीं होता । क्योंकि तद्धित भी समर्थ: पदविधि: के अधिकार में है । शब्दरत्नकार कहते हैं कि यदि 'आनन्' प्रकृत्यर्थोपाधि न होकर प्रत्ययार्थ होता अर्थात् 'अस्य' इस षष्ठी का अर्थ आनन्य होता और उस आनन्तर्य रूप षष्ठ्यर्थ में मतुप् प्रत्यय होता तो इसका अर्थ हुआ कि आनर्त्य प्रत्ययार्थ हुआ तो प्रकृत्यर्थ और प्रत्ययार्थ में तो परस्पर सामर्थ्य रहता ही । तो भाष्यकार ने जो कहा असामर्थ्यात् तत्र वृत्त्यभावः वह अनुपपन्न हो जाएगा । अतः आनन्तर्य भी अस्त्यर्थ सत्ता के समान प्रकृत्यर्थ गो पदार्थ का विशेषण है वह षष्ठ्यर्थ नहीं अर्थात् आनन्र्त्य को षष्ठी का अर्थ नहीं माना जा सकता । 

अतः जहाँ केवल षष्ठ्यन्तमात्र के प्रयोग होने पर आनन्तर्य आदि अर्थों की प्रतीति होती हो वहाँ पर "आनन्य अर्थ के वाचक 'अनन्तर' आदि पर्दों का अध्याहार हुआ है । ” यह समझना चाहिए । मतुप् विधायक सूत्र में जैसाकि पहले कहा जा चुका है कि अस्त्यर्थसत्ता पदार्थमात्र में रहने वाली वस्तु है । अतः सत्ता के साथ सम्बन्ध का बोध कराने के लिए सूत्र में ‘अस्ति' पद की आवश्यकता नहीं । इस प्रकार भाष्यकार ने 'अस्ति' ग्रहण का प्रत्याख्यान कर दिया है । इस प्रकार यदि मतुप् सूत्र में 'अस्ति' ग्रहण न माना जाए तब; अथवा सूत्रस्थ पद के प्रत्याख्यान मानने की अपेक्षा उसे यदि अन्यार्थ भी मानें तब भी मतुप् सूत्र में अगृहीत अस्त्यर्थ का अन्तर्भाव करके जैसे मत्वर्थीय प्रत्यय होता है और बहुव्रीहि समास होता है । उसी प्रकार प्रकृत्यर्थोपाधिभूत 'आनन्तर्य' आदि अर्थों का अन्तर्भाव करके 'चित्रागावोऽस्य सन्त्यनन्तराः' इत्यादि अर्थ में न तो मत्वर्थीय प्रत्यय होते हैं और न ही बहुव्रीहि समास होता है : अनभिधानात् । यह बात मतुप् सूत्र के भाष्य में स्पष्ट है । 

यहाँ एक बात स्पष्ट करनी आवश्यक है कि शब्दरत्न में जो कहा गया 'अस्तिग्रहणाभावे तस्यान्यफलकत्वे वा' इसका क्या तात्पर्य है । भाव यह है कि जैसाकि ऊपर कहा जा चुका है कि भाष्यकार ने मतुप् सूत्र में अस्तिग्रहण का प्रत्याख्यान कर दिया है । अतः यदि इस सूत्र में अस्तिग्रहण को न माना जाए । तब । भाष्यकार अस्तिग्रहण का प्रत्याख्यान करके आगे स्वयं कहते हैं कि 'अस्ति' इस विभक्तिप्रतिरूपक धनवाची अव्यय से 'मतुप्' प्रत्यय हो 'अस्तिमान्' ऐसा शब्द बने । एतदर्थ मतुप् सूत्र में 'अस्ति' पद का ग्रहण किया गया है । इस प्रकार दोनों ही स्थिति में सत्तार्थक 'अस्ति' पद तो नहीं माना जा सका । अतः शब्दरत्नकार ने कहा 'सूत्रानुपात्तास्त्यर्थ' इत्यादि । अस्तु । इस प्रकार यह सिद्ध हुआ कि षष्ठी विभक्ति का अर्थ आनन्तर्य या सामीप्य नहीं माना जा सकता । शब्दरत्नकार आगे कहते हैं कि - 'आनन्तर्य' को इदमर्थ मानकर 'तस्येदम्' से शैषिक अणू आदि प्रत्यय भी "अनभिधानात् ' नहीं होते । अर्थात् 'तस्य अनन्तरम्' इस अर्थ में 'तस्येदम्' के अधिकार में विहित शैषिक = अण् आदि प्रत्यय भी नहीं होते । अतएव मनोरमाकार ने कहा - 'अनन्तरादिषु न समासोऽनभिधानादिति स्पष्टमाकर इति । ' उपर्युक्त वाक्य में आया समास पद तद्धितवृत्ति का भी उपलक्षण है । एवञ्च जैसे आनन्तर्य सामीप्य आदि अर्थ में षष्ठीतत्पुरुषसमास नहीं होता है उसी प्रकार तद्धित प्रत्यय भी उपर्युक्त अर्थ में नहीं होते । तब प्रश्न उठता है कि, 'यदि षष्ठी का अर्थ सामीप्य नहीं होता किं बहुना सामीप्य अर्थ में षष्ठीतत्पुरुष समास भी नहीं होता है तो पुनः ‘ग्रामकूप:' 'गङ्गातीरम्' यहाँ जो सामीप्य अर्थ की प्रतीति होती है, उसमें क्या उपपत्ति होगी । तात्पर्य यह है कि ग्रामकूपः में ग्रामस्य कूपः, गङ्गातीरम् में गङ्गाया तीरम् ऐसा षष्ठीतत्पुरुषसमास हुआ है और यहाँ पर ग्रामकूपः शब्द से 'ग्रामसमीपवर्त्तीकूप', तथा 'गङ्गातीरम्' शब्द से 'गङ्गा के समीप तीर' इस अर्थ की प्रतीति तो होती है । पुनः कैसे कहा गया 'अनन्तरादिषु न समासोऽनभिधानात्' अथवा सामीप्यं न षष्ठ्यर्थः । 

शब्दरत्नकार इसका उत्तर देते हैं 'समीप एवावयवत्वारोपेणसमासः । ' तात्पर्य यह है कि ग्रामकूपः आदि में सामीप्य में अवयवत्व का आरोप करके षष्ठी का अर्थ 'अवयव' मानकर समास हुआ है । एवञ्च ग्रामकूपः का अर्थ है 'ग्राम का अवयव कूप’ । गङ्गातीरम् का अर्थ गङ्गा का अवयव तीर । अब प्रश्न यह होगा कूप तो गाँव के बाहर है । इसी तरह तीर भी जलप्रवाह रूप गङ्गा से बाहर है । पुनः कूप को ग्राम का या तीर को गङ्गा का अवयव कैसे माना जाए? तो इसीका उत्तर दिया 'समीपे अवयवत्वारोपेण' अर्थात् 'कूप' चूँकि गाँव के समीप में है अतः सामीप्य को ही अवयव मानकर षष्ठी तत्पुरुष समास दोनों पदों में माना गया । इस प्रकार यहाँ भी षष्ठी का अर्थ 'अवयव' ही माना गया सामीप्य नहीं । शब्दरत्नकार कहते हैं कि यह रीति 'मपर्यन्तस्य' सूत्र में स्पष्ट है । 

मनोरमाकार आगे कहते हैं कि किं बहुना षष्ठी का आनन्तर्य अर्थ मानकर 'ब्राह्मणस्य कम्बलः' या 'चित्रा गावो अस्य' ऐसा व्यस्त प्रयोग भी नहीं होता । शब्दरत्नकार ‘आनन्तर्य' को षष्ठ्यर्थ मानकर अभ्युपगमवाद से किंच हस्य लित्यर्थे इत्यादि से कहते हैं कि यदि सामीप्य को षष्ठ्यर्थ मान भी लिया जाए और 'हल्' पद में 'हस्य ल्' ऐसा समास माना जाए, तब भी 'हल् विलेखने' यहाँ भी ‘हल्’ धातु के लकार की इत् संज्ञा होने लगेगी । क्योंकि यहाँ का लू भी ह के समीप में है ही । इस पर यदि कोई कहे 'हल्' धातु के लकार की इत् संज्ञा का कोई फल नहीं है । अतः फलाभावात् इत्सज्ञा भीनहीं होगी? तो, ऐसा वह नहीं कह सकते । क्योंकि 'डा' आदि आदेश स्थल में जैसे 'डित्त्व सामर्थ्यात्' 'अभसंज्ञक' का भी लोप होता है वैसे ही 'देवदत्त हल्' यहाँ भी लित्त्वसामर्थ्यात् प्रत्यय से पूर्व न होने पर भी लित् स्वर होगा । इस प्रकार 'हल विलेखने' धातु के लकार की इत्संज्ञा का फल है । अतः उसकी इत् संज्ञा होने लगेगी । यह अतिव्याप्ति दोष है । षष्ठ्यर्थं सामीप्यादि मानकर 'हस्य लू' ऐसा समास मानने पर । शब्दरत्नकार आगे 'यद्यपि ' इत्यादि से उपर्युक्त अतिव्याप्ति का वारण करते हुए कहते हैं कि 'हलसीरात्' (पा. सू. 4.3.124) इस सूत्रनिर्देश के आधार पर यह कह सकते हैं कि 'हल्' पद में 'हस्य ल्' ऐसा समास मानने पर भी 'हल् विलेखने' धातु के लूकार की इत्संज्ञा नहीं होगी क्योंकि 'हल्' धातु के लकार की यदि इत्संज्ञा होगी तो उसका लोप भी होगा तो पुनः भगवान् पाणिनि 'हलसीरात्' इस सूत्र में हकार के अव्यवहितोत्तर लुकार का उच्चारण कैसे करते अर्थात् सूत्र में लकार का जो श्रवण हो रहा है वह नहीं होता । इस प्रकार 'हस्य ल्' ऐसा समास मानने में कोई अतिव्याप्ति दोष नहीं है । ऐसा यद्यपि कह सकते हैं तथापि षष्ठी का अर्थ सामीप्य मानकर उपर्युक्त 'हस्य लू' ऐसा समास मानने में 'हलसीरात्' को ज्ञापक मानना पड़ता है, यह गौरव है । अतः ज्ञापक मानने की अपेक्षा अर्थात् 'हल्' पद में उपर्युक्त समास मानने की अपेक्षा पूरे सूत्र की आवृत्ति करने में ही लाघव है । अतः अन्योन्याश्रय दोष का परिहार करने के लिए सम्पूर्ण 'हलन्त्यम्' सूत्र की ही आवृत्ति करनी चाहिए ।

मनोरमा - द्वितीयेऽपि संयोगान्तलोपो दुर्लभः यणः प्रतिषेधारम्भात् । तत्प्रत्याख्यानपक्षेऽपि 'झलो झलि' इत्यतो झल् - ग्रहणमपकृष्य संयोगान्तस्य झलो लोपविधानाच्च । किंच पदार्थबोधं विना वाक्यार्थबोधासम्भवेन हल्प्रत्याहारसिद्धेः प्रागेतत्सूत्रार्थाबोधे प्रसक्ते तदुद्धारार्थोऽयं यत्नः । अस्यां चावस्थायां हल्शब्दार्थाप्रसिद्धौ द्वन्द्वः एव दुर्लभः सहविवक्षाया अभावात् । तस्माद् यथोक्तमेव न्याय्यम् । 

द्वितीयपक्ष में भी अर्थात् हल् च ल् च हल् ऐसा जो समाहारद्वन्द्वसमास करके द्वितीय लकार का संयोगान्त लोप करके 'हल्' शब्द निष्पन्न किये थे वह पक्ष भी दुर्लभ है । क्योंकि इस पक्ष में द्वितीय लकार का संयोगान्तस्य लोपः से लोप नहीं हो सकता । क्योंकि वार्तिककार ने 'यणः प्रतिषेधो वाच्य:' इस वार्तिक से यण् के लोप का प्रतिषेध किया है । द्वितीय लकार भी तो यण है ही । अतः यणू लोप का प्रतिषेधारम्भ सामर्थ्यात् द्वितीय लुकार का संयोगान्तलोप नहीं हो सकता । इस पर आप यदि कहें कि भाष्यकार ने यणः प्रतिषेधोवाच्यः इस वार्तिक का प्रत्याख्यान कर दिया है । अतः लकार भले ही यण् होवे उसका लोप होगा ही तो ऐसा भी आप नहीं कह सकते । क्योंकि भाष्यकार ने जो उपर्युक्त वार्तिक का प्रत्याख्यान किया है उसकी प्रक्रिया यह है कि उन्होंने 'झलो झलि' सूत्र से झल् ग्रहण का संयोगान्तस्य लोपः में अपकर्षण किया और तब उसका अर्थ हुआ 'संयोगान्त झल् का लोप हो । इस प्रकार इस सूत्र से संयोगान्त झल् के ही लोप का विधान होने से संयोगान्त यण् के लोप की प्रसक्ति ही नहीं रही । अतः उपर्युक्त वार्तिक का प्रत्याख्यान कर दिया । अस्तु । उपर्युक्त व्याख्यान से यह तो स्पष्ट ही हो गया कि संयोगान्तस्य लोपः संयोगान्त झल् का ही लोप करता है । लूकार तो झल् प्रत्याहार में आता नहीं । अतः उसका संयोगान्त लोप होना दुर्लभ ही है । इस पर यदि आप कहें कि द्वितीय लुकार का सौत्रत्वात् लोप कर देंगे, न कि संयोगान्त तब तो कोई आपत्ति नहीं । इस पर शब्दरत्नकार कहते हैं - 

शब्दरत्न: - झलो लोपेति । सोत्रलोपाश्रयणे तु मूलोक्तमेव लघु । 

अर्थात् सौत्रत्वात् लोप करके द्वन्द्व समास मानने की अपेक्षा मूल में जो सम्पूर्ण सूत्र की आवृत्ति मानी गयी है वह प्रक्रिया ही लघु है । अतः सम्पूर्ण सूत्र की आवृत्ति ही माननी चाहिए । 

मनोरमाकार आगे इस पक्ष में 'किंच' इत्यादि से दोष देते हुए कहते हैं कि - पदार्थबोध के बिना वाक्यार्थबोध होना असम्भव है । यह निर्विवाद तथ्य है । इसलिए हल् प्रत्याहार की सिद्धि के पहले अर्थात् 'हल्' किसे कहते हैं, इस बात का जब तक ज्ञान न हो जाए तब तक इस 'हलन्त्यम्' सूत्र का वाक्यार्थ बोध नहीं हो पाने से, उसी के उद्धार के लिए अर्थात् हलन्त्यम् सूत्र का वाक्यार्थबोध जिस प्रकार से हो इसीलिए तो यह यत्न (सूत्रावृत्ति या एकशेष या समाहार द्वन्द्व आदि) है । 

ऐसी स्थिति में जब कि 'हल्' शब्द का अर्थ ही अभी अज्ञात है तब उस अज्ञातार्थक 'हल्' शब्द का लूकार के साथ द्वन्द्व हो ही नहीं सकता । क्योंकि सहविवक्षा नहीं रहेगी । तात्पर्य यह है कि द्वन्द्वसमास सहविवक्षा रहने पर ही होता है एवं च सहविवक्षा कहते हैं - 'ज्ञात एक धर्मावच्छिन्न का, एक धर्मावच्छिन्न सम्बन्ध से, एक धर्मावच्छिन्न में अन्वय होना । ' जैसे 'धवखदिरौ छिन्धि' यहाँ पर धव और खदिर में परस्पर सहविवक्षा है । अतः इनका द्वन्द्व समास हुआ है । क्योंकि धवखदिरसमुदायत्व रूप एक धर्म से अवच्छिन्न ज्ञात धवखदिरसमुदाय का, 'कर्मत्व' रूप एकसम्बन्ध से छेदनत्वावच्छिन्न एक छेदन क्रिया में अन्वय होता । उपर्युक्त परिष्कार में जिन धव तथा खदिर का परस्पर अन्वय हुआ है वे दोनों ज्ञात हैं, प्रसिद्ध हैं । प्रकृत में तो 'हल्' पदार्थ ही अभी प्रसिद्ध नहीं है तो सुतरां सिद्ध है कि यहाँ सहविवक्षा नहीं है तो भला इन्द्र कैसे हो सकता है ? अर्थात् नहीं हो सकता । 

शब्दरत्न: - असम्भवादिति । न च “आद्यन्तौ टकितौ" (पा. सू. 1.1.46) इत्यादौ यथासंख्यमन्वयेऽपि प्रथमतः साहित्यावच्छिन्ने साहित्यावच्छिन्नान्वयमात्रेण सहविवक्षामाश्रित्य यथा द्वन्द्वसाधुत्वं तथेहापि प्रथमतो लकारो हल्पदवाच्यश्चेदिति सामान्यतो बोधं कल्पितमादाय द्वन्द्व साधुत्वं, ततो विशेषजिज्ञासायाम् 'आदिरन्त्येन' इत्येकवाक्यतया विशेषतो वाक्यार्थो लक्ष्यसंस्कारकः । किंच,

सहविवक्षा - सहवक्तुं वक्तुरिच्छा, सा च सूत्रप्रणयनानुपपत्त्या पाणिनेस्ततः पूर्वमपि हलपदार्थज्ञानादक्षतैव, बोद्धबोधस्तु क्रमेणैवेति वाच्यम् । 

इस पर पूर्वपक्षी यदि कहें कि सहविवक्षा का जो परिष्कार आपने ऊपर किया है ऐसी सहविवक्षा तो 'आद्यन्तौ टकितौ' सूत्र के आदि और अन्त पदार्थ में भी नहीं है क्योंकि इस सूत्र में क्रमश: 'आदि' पदार्थ का 'टित्' पदार्थ में तथा 'अन्त' पदार्थ का 'कित्' पदार्थ में भले ही अन्वय होता हो, परन्तु 'आद्यन्त' समुदाय का एकधर्मावच्छिन्न टित् या कित् में तो अन्वय होता नहीं । अतः सहविवक्षा न होने से 'आद्यन्तौ' में द्वन्द्वसमास नहीं होना चाहिए था । परन्तु भगवान् पाणिनि ने प्रयोग तो किया है । अत: उसकी उपपत्ति के लिए जैसे वहाँ पर पहले साहित्यावच्छिन्न 'टकितौ' समुदाय में, साहित्यावच्छिन्न 'आद्यन्ती' समुदाय का अन्वय मानकर सहविवक्षा मानते हैं और इसी सहविवक्षा के आधार पर 'आद्यन्तौ' में द्वन्द्व को साधु माना जाता है । उसी प्रकार यहाँ पर भी 'लुकार' तथा हल्पदवाच्य इत् ऐसा कल्पित सामान्यबोध मानकर 'हल् चलू च = हल्' ऐसा द्वन्द्व करेंगे और वह द्वन्द्व भी साधु होगा । पश्चात् विशेष जिज्ञासा' होने पर अर्थात् हलूपदवाच्य कौन हैं जो इत् है ? ऐसी जिज्ञामा होने पर इस सूत्र का 'आदिरत्येन सहेता' सूत्र के साथ एकवाक्यता होने पर लक्ष्यसंस्कारक विशेष वाक्यार्थबोध ‘हकारादिलान्तसमुदाय: हल्पदवाच्यः' ऐसा होगा । 

इस प्रकार सहविवक्षा के रहने से 'हल्' पद में समाहारद्वन्द्वसमास जब सम्भव है तो मनोरमाकार ने कैसे 'द्वन्द्व एवं दुर्लभः' सहविवक्षाया असम्भवात् कहा । पूर्वपक्षी आगे 'किंच' इत्यादि से 'हल् च लू च' में सहविवक्षा को सिद्ध करने के लिए कहता है कि सहविवक्षा का अर्थ है 'सह वक्तुं वक्तुरिच्छा' अर्थात् 'वक्ता की एकसाथ कहने की इच्छा । ' 'हलन्त्यम्' सूत्र के वक्ता भगवान् पाणिनि हैं । तो जिस समय अन्य लोगों को 'हल्' पदार्थ का ज्ञान नहीं हुआ रहता है उससे पहले सूत्र प्रणेता भगवान् पाणिनि को तो अवश्य वैसी इच्छा रही होगी अन्यथा वे सूत्र ही नहीं बनाते । उन्होंने सूत्र बनाया है तो उनमें सहविवक्षा तो थी ही अर्थात् बोद्धा को भले ही हलूपदार्थ का ज्ञान न हो परन्तु सूत्रप्रणेता पाणिनि को हल् पदार्थ का ज्ञान था ही । उनमें सहन तो 'सूत्रप्रणयन से पहले या सूत्रप्रणयन के समय थी ही । हाँ बोद्धा को क्रमशः बोध होगा यह अलग बात है । तो पाणिनि की सहविवक्षा को मानकर ही 'हल् च ल् च = हल्' ऐसा समाहारद्वन्द्व माना ही जा सकता है । पुनः दीक्षित जी ने यहाँ सहविवक्षा को असम्भव कैसे कहा ? शब्दरत्नकार 'आद्यन्तौ' इत्यादि से उत्तर देते हैं - 

शब्दरत्न - 'आद्यन्तौ (पा.सू. 1.1.46) इत्यादी यथासङ्ख्यसूत्रारम्भसामर्थ्येन तथा साधुत्वाङ्गीकारेऽपि अन्यप्रकारेण तस्य साधुत्वकल्पने मानाभावात् । किं च श्रोतॄणां सह बोधो भवत्वितीच्छया सह वक्तुमिच्छाया एव सहविवक्षात्वेन श्रोतॄणामपि सहबोध एवोचितः । तादृशेच्छया तेषां तादृशबोधाजनकशब्दप्रयोगे पाणिनेर्भ्रान्तत्वापत्तिः । मुखनयनं पश्येत्यादौ तु न दोषः, उभयज्ञत्वेन ज्ञातं प्रत्येव तादृशशब्दप्रयोगात् । तेन रूपेण ज्ञानं भ्रमः प्रमा वेत्यन्यदेतत् । किंच पाणिनेः पूर्वं हलूपदार्थज्ञानेऽपि तदभिप्रायेण न प्रयोगः । अन्यथा व्याख्यातृपरम्परावगत वक्तृतात्पर्यानुपपत्त्या 'लट् स्मै' (पा. सू. 3.2.118) इति सूत्रस्थकैयटोक्तरीत्या लक्षणया, तन्त्रान्तरीयप्रथमादिव्यवहारेण प्रथमादिपदानामिव शक्त्यनुमानाद्वा ततः श्रोतॄणां बोधसम्भवेनेतरेतराश्रयस्यैवाभावेन तदाशङ्का लश्चेतिवक्तव्यमित्यादिसमाधानपरभाष्यासङ्गत्त्यापत्तेः । 

'अजाविधनौ देवदत्तयज्ञदत्ती' इस द्वन्द्वसमास से समस्त वाक्य के ऊपर भाष्यकार ने कहा 'न ज्ञायते कस्याजाधनम् कस्यावयः' अर्थात् 'अजाविधनौ 'देवदत्तयज्ञदत्तौ' कहने से यह ज्ञात नहीं होता कि किसका धन अजा है और किसका धन अवि (भेड़)? भाष्यकार के इस आशङ्का से यह बात सिद्ध होती है कि द्वन्द्वस्थल में बिना किसी प्रयास के स्वाभाविक रूप से यथासंख्य (क्रमशः) अन्वय नहीं होता । अतः द्वन्द्वस्थल में क्रमिक अन्वय हो सके एतदर्थ 'यथासंख्यमनुदेशः समानाम्' सूत्र है । इस प्रकार यथासंख्यसूत्रारम्भसामर्थ्यात् 'आद्यन्तौ टकितौ' में उपर्युक्त साहित्यावच्छिन्न में साहित्यावच्छिन्न के अन्वय मात्र से सहविवक्षा मानकर भले ही द्वन्द्व को साधु माना गया हो परन्तु 'हल्' पद में पहले श्रोता तथा वक्ता को 'लकारः हल्पदवाच्यश्चेत्' ऐसा सामान्यतो बोध तत्पश्चात् प्रथमतः लुत्वेन पुनः हल्पदवाच्यत्वेन लकार का बोध इत्यादि प्रकार से जो बोध होना मानकर वहाँ सहविवक्षा की कल्पना की गयी और द्वन्द्व को साधु मानने की बात कही गयी, उसमें कोई प्रमाण नहीं है । 

शब्दरत्नकार इसके आगे किंच इत्यादि से पूर्वपक्षी के द्वारा मानी गयी सहविवक्षा को से स्वीकार करते हुए उसके मत का निराकरण करते हुए कहते हैं अभ्युपगमवाद कि -'श्रोताओं को मेरे साथ ही बोध हो' ऐसी सहविवक्षा के रहते ऐसे बोध के अजनक अर्थात् उनके साथ ही बोध उत्पन्न न हो सके ऐसे शब्द का यदि प्रयोग करें तो वे भ्रान्त कहलाने लगेंगे । तात्पर्य यह है कि पूर्वपक्षी 'हल्' पद में सहविवक्षा भी मानता है और श्रोता को क्रमशः बोध होता है, ऐसा भी मानता है । ऐसी स्थिति में यदि पाणिनि की सहविवक्षा वहां है तो इसका अर्थ हुआ कि उनकी इच्छा है कि 'हल' पदार्थ का बोध श्रोता को भी मेरे साथ हो परन्तु श्रोता को हल् पदार्थ का बोध उनके साथ होता नहीं क्रमशः होता है ऐसा पूर्वपक्षी स्वयं मान रहा है । इसका अर्थ हुआ कि 'हल' शब्द ऐसा है जो वक्ता की इच्छा के अनुरूप श्रोता में भी वक्ता के साथ बोध को उत्पन्न नहीं करा पा रहा है । ऐसी स्थिति में अपनी इच्छा के विपरीत शब्द का उच्चारण करने के कारण पाणिनि भ्रान्त कहलाने लगेंगे । अतः हल् पद में पाणिनि की सहविवक्षा नहीं माननी चाहिए और न ही उस आधार पर वहाँ द्वन्द्वसमास की कल्पना करनी चाहिए । 

इस पर पूर्वपक्षी यदि कहे कि द्वन्द्वघटक एकपदार्थ यदि ज्ञात हो और दूसरा यदि अज्ञात भी हो तब भी सहविवक्षामानी जाती है और द्वन्द्व होता है । जैसे 'मुखनयनं पश्य' यहाँ पर यदि किसी को मुख या नयन में किसी एक पदार्थ का ज्ञान नहीं रहता तब भी वैसा प्रयोग होता है । उसी प्रकार हल तथा ल् में यदि हल् पदार्थ का ज्ञान नहीं भी है. परन्तु यदि लू पदार्थ का ज्ञान है तो सहविवक्षा मानी जा सकती है, द्वन्द्व हो सकता है । तो ऐसा भी नहीं कह सकते क्योंकि वक्ता पुरुष मुख तथा नयन दोनों को यह जानने वाला है ऐसा जानकर ही उस पुरष को 'मुखनयनं पश्य' कहता है । अब वक्ता पुरुष का वह ज्ञान (मुखनयनोभयविषयकज्ञानवानयम्) भ्रम है या प्रमा यह अलग बात है । अर्थात् जिसको 'मुखनयनं पश्य' कहा जा रहा है उसे दोनों वस्तुओं का ज्ञान है या नहीं यह अलग बात हुई । परन्तु वक्ता तो उसे दोनों वस्तुओं का ज्ञाता मान कर ही 'मुखनयनं पश्य' कह रहा है । हाँ यदि सामने वाले पुरुष को दोनों वस्तुओं का ज्ञान है तो वक्ता का ज्ञान प्रमा होगा और यदि एक का ज्ञान है दूसरे का नहीं तब वक्ता का ज्ञान भ्रम कहलाएगा । इसलिए 'मुखनयनं पश्य' में कोई दोष नहीं है, वहाँ तो सहविवक्षा है ही । 

शब्दरत्नकार आगे 'हल्' पद में द्वन्द्व का खण्डन करने के लिए 'किंच' इत्यादि से कहते हैं कि 'आदिरन्त्येन सहेता' सूत्र के प्रणयन के पहले पाणिनि को 'हल्' पदार्थ का ज्ञान भले ही हो परन्तु उन्होंने ज्ञात हल् पदार्थ के तात्पर्य से अर्थात् 'हल् च ल् च' इस तात्पर्य से 'हलन्त्यम्' सूत्रघटक 'हल्' पद का प्रयोग नहीं किया है । 

शब्दरत्नकार 'अन्यथा' इत्यादि से आगे कहते हैं कि यदि 'उपर्युक्त तात्पर्य से हल् पद का उच्चारण पाणिनि ने किया है' ऐसा माना जाए तब तो आपने जो प्रथमतः सामान्यतः बोध, पश्चात् श्रोता को प्रथमतः लत्वेन पश्चात् हल्त्वेन इत्यादि क्लिष्ट कल्पना की है उसकी अपेक्षा कैयट ने जैसे 'लट् स्मै' सूत्र में लक्षणा मानी है, वैसे ही यहाँ भी हल् पद की ‘हकारादिलान्तसमुदायघटक' में लक्षणा मान लेंगे अथवा जैसे शास्त्रान्तर में हुए प्रथमा, द्वितीया आदि प्रयोग व्यवहार के आधार पर 'प्रथमापदं सुऔजस्सु शक्तम्' ऐसे शक्ति का अनुमान होता है वैसे ही यहाँ भी हल् पद की शक्ति का अनुमान ‘हकारादिलान्तसमुदायघटक' में कर लेंगे । उसी से सूत्रार्थबोध उपपन्न हो ही जाएगा । तब अन्योन्याश्रय दोषा होगा ही नहीं । पुनः भाष्यकार ने जो यहाँ पर अन्योन्याश्रयदोष का उल्लेख करके 'लश्चेतिक्तव्यम्' ऐसा समाधान दिया है । वे सब शङ्कासमाधान असंगत हो जाएंगे । 

यहाँ का शब्दरत्न बड़ा तो है ही साथ ही विषयान्तरग्रस्त होने से क्लिष्ट भी है । अतः इसका तात्पर्य पहले समझें तो उपर्युक्त अर्थ समझने में सरलता होगी । तात्पर्य यह है कि कैयट ने 'लट्स्मे' सूत्र में आये प्रथमवार्तिक 'स्मपुरा भूतमात्रे' के स्म, पुरा इन दोनों शब्दों की 'लट्स्मै, अपरोक्षे च, न नौ पृष्टप्रतिवचने, नन्वोर्विभाषा, पुरिलुङ् चास्मै' इस पञ्चसूत्री में लक्षणा मानी है । अब यहाँ प्रश्न होगा कि लक्षणा तो अन्वयानुपपत्ति या तात्पर्यानुपपत्ति रहने पर ही होती है । प्रकृत में कैयट ने जो पञ्चसूत्री में लक्षणा की है उसका बीज क्या है ? तो इसी प्रश्न का समाधान करते कहते हैं - 'व्याख्यातृपरम्परावगतवक्तृतात्पर्यानुपपत्त्या । भाव यह है कि पाणिनि आदि व्याख्याताओं की जो शिष्यप्रशिष्यरूप परम्परा उस परम्परा से अवगत जो वक्ता (पाणिनि, कात्यायन, पतञ्जलि) कातात्पर्य, उसके अनुपपन्न होने के कारण ही कैयट ने स्मपुरा शब्दों की पञ्चसूत्री में लक्षणा की है । अब यहाँ जिज्ञासा पुनः रह ही गयी कि वक्ता का तात्पर्य क्या था जिसके अनुपन्न होने से कैयट को लक्षणा करनी पड़ी ? तो इसका स्पष्टीकरण यह है कि 'लट्स्मे' सूत्र में वार्तिककार ने 'स्मपुरा भूतमात्रे', तथा 'न स्मपुराऽद्यतने' ये दो वार्तिक पढ़े । वार्तिककार प्रायः सूत्र में न्यूनता को मानकर उसकी पूर्ति वार्तिक के द्वारा करते हैं । प्रकृत में 'स्मपुरा' इत्याकारक कोई सूत्र तो है नहीं पुनः प्रथमवार्तिक के द्वारा भूतमात्र में (अद्यतन अनद्यतन) स्म, पुरा की प्रवृत्ति बताकर पुनः द्वितीय वार्तिक के द्वारा अद्यतनभूत में उसका निषेध कर अनद्यतनभूतमात्र में स्मपुरा की प्रवृत्ति का नियमन जो कर रहे हैं उनका प्रयत्न या कहिए तात्पर्य अनुपपन्न हो रहा है । अतः वार्तिककार के इस तात्पर्यानुपपत्ति के कारण ही कैयट ने 'स्मपुराभूतमात्रे' इस प्रथमवार्तिक में आये 'स्म' को आदि, तथा 'पुरा' को अन्त मानकर उन दोनों शब्दों की 'लट् स्मे, अपरोक्षे च' इत्यादि पञ्चसूत्री में लक्षणा मान ली । एवं च जब पञ्चसूत्री मेंलक्षणा मानते हैं तो वार्तिककार का तात्पर्य भी उपपन्न हो जाता है । जैसे - यदि लक्षणा नहीं मानी जाएगी तो ‘लट्समें', 'अपरोक्षे च', 'पुरि लुङ् चास्मे' इस त्रिसूत्री की प्रवृत्ति भूतमात्र में बोधित होने से द्वितीयवार्तिक के द्वारा उसी त्रिसूत्री का अद्यतन में निषेध करके अनद्यतनभूत में विधान मानना पड़ेगा । इसकाअर्थ हुआ कि लक्षणा नहीं मानने पर उपर्युक्त रीति से स्म, पुरा की प्रवृत्ति अनद्यनभूत रूप भूतविशेष में माननी पड़ेगी जिसका 'स्मपुरा भूतमात्रे' के साथ विरोध स्पष्ट रूप से होगा । क्योंकि वार्तिक तो भूतमात्र में स्म पुरा की प्रवृत्ति का विधान कर रहा है, जबकि लक्षणा नहीं मानने पर उपर्युक्त रीति से अनद्यतनभूत में ही उसकी प्रवृत्ति नियमित होगी । एवञ्च जब स्मपुरा को पञ्चसूत्री में लक्षणा मानते हैं तो प्रथमवार्तिक पञ्चसूत्री की प्रवृत्ति भूतमात्र में बोधित कराएगातो 'लट्स्मे', 'अपरोक्षे च', 'पुरि लुङ्' इस त्रिसूत्री की प्रवृत्ति अद्यतनभूत में भी बोधित होगी जिसका द्वितीय वार्तिक 'न स्मपुराऽद्यतने' के द्वारा निषेध होगा तो 'न नी पृष्टप्रतिवचने, नन्वोर्विभाषा' इन दोनों सूत्रों की ही प्रवृत्ति भूतमात्र में होगी । उपर्युक्त त्रिसूत्री की प्रवृत्ति तो केवल अनद्यतनभूत (विशेषभूत) में ही केवल होगी । यह तात्पर्य है 'व्याख्यातृपरम्परागत ... कैयटोक्तरीत्या लक्षणया' का । अस्तु । 

तो जैसे उपर्युक्त प्रकार से कैयट ने 'स्मपुरा' को पञ्चसूत्री में लक्षणा माना है, वैसे ही यहाँ भी 'हल्' पद की लक्षणा 'हकारादिलान्तसमुदायघटक' में मान लेंगे । 'हलन्त्यम्' सूत्र का वाक्यार्थबोध हो ही जाएगा, अन्योन्याश्रयदोष की आपत्ति ही नहीं होगी । अथवा जैसे तन्त्रान्तर = अन्य व्याकरण में प्रथमा, द्वितीया आदि पदप्रयोग रूपव्यवहार के आधार पर पाणिनीय व्याकरण में भी प्रथमा आदि पदों की शक्ति का अनुमान 'प्रथमापदं सुऔजस्सु शक्तम्' द्वितीयापदम् - 'अम् औट्शस्सु शक्तम्' इत्यादि रीति से करते हैं । वैसे ही प्रकृत में भी 'हल् पदं', हकारादिलान्तसमुदायघटकेषु हकारादिषु शक्तम्, हकारादिलान्तसमुदायघटकबोधतात्पर्येण पाणिन्युच्चरितत्वात्' इस प्रकार हल् पद की शक्ति हकारादि में है । इस बात का ज्ञान उपर्युक्त अनुमान के द्वारा हो ही जाएगा तो हलन्त्यम् सूत्र का अर्थबोध हो ही जाएगा । इस प्रकार अन्योन्याश्रयदोष की प्रसक्ति ही नहीं रहेगी । पुनः भाष्यकार ने जो यहाँ अन्योन्याश्रय की आशङ्का करके, उसका समाधान 'लश्चेति वक्तव्यम्' के द्वारा किया है सो उनका यह शङ्का तथा समाधानपरक भाष्य असंगत हो जाएगा । अतः हल् पद में द्वन्द्वसमासमानना तथा इसके लिए उसमें पाणिनि की सहविवक्षा की कल्पना करना उचित नहीं है । 

शब्दरत्न: - न चैवमजादिव्यवहारस्यापि लक्षणादिनैवोपपत्तौ 'आदिरन्त्येन' (पा. सू. 1.1.71) इति सूत्रवैयर्थ्यम्, क्वचिल्लक्षणादिनाबोध इति सर्वत्र लक्षणाद्याश्रयणमेवेति नियमाभावात् । नासूया कर्त्तव्या यत्रानुगमः क्रियते' इति 'पङ्क्ति विशंति' (पा. सू. 2.7.49) इति सूत्रे भाष्योक्तेः । तस्मात् करिष्यमाणशक्तिग्रहोपायकपदस्य तदभिप्रायेणाचार्यस्य पूर्वमप्रयोग इत्येव कल्पना ज्यायसी । ध्वनितश्चायमर्थो' 'नाज्झलौ' (पा. सू. 1.1.10) इति सूत्रेऽष्टादशानां ग्रहणाभावाय 'वर्णानामुपदेशस्तावत्, उपदेशोत्तर कालेत्संज्ञा, इत्संज्ञोत्तरकालः प्रत्याहारः, प्रत्याहारोत्तरकाला सवर्णसंज्ञा, तदुत्तरम् 'अणुदित्' (पा. सू. 1.1.69) इति सवर्णग्राहकमित्येतेन समुदितेनान्यत्र सवर्णनांग्रहणं भवति, न स्वस्मिन्नापि स्वाङ्गे' इत्येवं वाक्यापरिसमाप्तिप्रतिपादकभाष्येणापि । अन्यथा तत्तच्छात्रप्रणयनानुपपत्त्या पाणिनेस्तथा ज्ञानस्य पूर्वमपि सत्त्वेनाचार्येण तथा प्रयोगे बोद्धृणामपि क्रमेण तथा बोधे उपपन्ने किं तेन कृतं स्यात्, कथं वा 'नाज्झलौ' (पा. सू. 1.1.10) इत्यत्राष्टा - दशादीनां ग्रहणवारणं भाष्योक्तं सङ्गतं स्यादिति विभाव्यताम् । तदाह - तस्मादिति । 

इस पर पूर्वपक्षी 'न च' इत्यादि से कहता है कि यदि उपर्युक्त कैयटोक्तरीति से हल् पद की लक्षणा मानी जाए तब तो 'अच्' पद की भी अकारादिचान्त समुदाय में लक्षणा मान लेंगे । इसी प्रकार से सर्वत्र लक्षणा से ही अथवा शक्त्यनुमान से ही पदार्थ का ज्ञान हो जाएगा तब तो 'आदिरन्त्येन सहेता' सूत्र ही व्यर्थ हो जाएगा क्योंकि अच् आदि पदों की शक्ति कहाँ रहती है इसीका ज्ञान कराने के लिए तो 'आदिरन्त्येन' सूत्र है । अब उसकी तो आवश्यकता रही नहीं, सर्वत्र लक्षणा से ही अर्धबोध हो जाएगा, तो 'आदिरन्त्येन' सूत्र ही व्यर्थ हो जाएगा । शब्दरत्नकार कहते हैं । कि कहीं 'हल्' पदस्थल में लक्षणा से अर्थबोध हो जाए तो इसका यह अर्थ नहीं कि सर्वत्र लक्षणा का ही आश्रयण लिया जाए । क्योंकि जहाँ भी लक्षणा का आश्रयण लिया जाता है वहाँ वक्ता के तात्पर्य की अनुपपत्ति नियामक रूप में रहती है । सर्वत्र वक्तृतात्पर्यानुपपत्ति रहेगी ही ऐसा नहीं माना जा सकता । अतः सर्वत्र लक्षणा का आश्रयण नहीं किया जा सकता । एवञ्च अजादि पदों में लक्षणा के द्वारा अर्थबोध की कल्पना नहीं की जा सकती । इसलिए अजादिपद की शक्ति का ज्ञान कराने के लिए 'आदिरन्त्येन' सूत्र सार्थक ही है, व्यर्थ नहीं । भाष्यकार भी 'पङ्क्ति विंशति' सूत्र में कहते हैं 'नासूया कर्त्तव्या यत्रानुगमः क्रियते' तात्पर्य यह है कि शब्द तो अनन्त है, अतः अनन्त शब्दों के साधुत्व की प्रक्रिया का प्रदर्शन या यों कहिए अयं साधुः अयं साधुः इस रीति से अनन्त शब्दों का साधुत्व प्रतिपादन संभव नहीं था तो आचार्य ने 'पङ्क्तिविंशति' आदि के द्वारा कुछ शब्दों के साधुत्व का ही प्रतिपादन किया । एतावता यह असूया (दोषाविष्करण) नहीं करनी चाहिए कि सभी शब्दों का साधुत्व प्रतिपादन नहीं किया गया । यह आचार्य का दोष है । नहीं । असम्भव होने से कोई भी सभी शब्दों का साधुत्व प्रदर्शन नहीं कर सकता तो आचार्य ने यदि नहीं किया तो उनका क्या दोष? अर्थात् कोई दोष नहीं । प्रकृत में इसका इतना ही तात्पर्य है कि यदि कहीं स्थलविशेष में वक्ता के तात्पर्य की उपपत्ति के लिए लक्षणा आदि का आश्रय लिया जाता तो इसका यह अर्थ नहीं कि सर्वत्र लक्षणा ही मानी जाए । किं बहुना भाष्यकार ने अन्योन्याश्रयदोष की आशङ्का की है । अतः उसी की उपपत्ति होनी चाहिए, न कि द्वन्द्व आदि समास की या लक्षणा आदि की कल्पना करनी चाहिए । जिससे भाष्य का विरोध होने लगे । यही 'नासूया कर्त्तव्या' का रहस्य है । 

शब्दरत्नकार इस शास्त्रार्थं का उपसंहार करते हुए तस्मात् इत्यादि से कहते हैं कि इसलिए जिस पद की शक्ति के ज्ञान का उपाय करिष्यमाण हो (भविष्य में किये जाने वाले हों) ऐसे पद का प्रयोग शक्तिग्रहोपाय के प्रतिपादन के पूर्व, ज्ञात अर्थ वाले के अभिप्राय से पाणिनि नहीं करते, ऐसी ही कल्पना करनी चाहिए । एवञ्च हल् पद की शक्ति के ज्ञान का उपायभूत 'आदिरन्त्येन' सूत्र जब अभी कहा नहीं गया अपितु भविष्य में कहना है तो ऐसी स्थिति में हल् पद का प्रयोग सूत्र में पाणिनि ने ज्ञातार्थक अभिप्राय से नहीं किया है तो 'हल्' पदार्थ अभी अज्ञात ही रहा तो सहविवक्षा नहीं होने से द्वन्द्व नहीं हो सकता । शब्दरत्नकार कहते हैं कि जिन पदों की शक्ति के ज्ञान का उपाय करिष्यमाण हों उनका ज्ञातार्थक अभिप्राय से प्रयोग नहीं होता यह बात 'नाऽज्झली' सूत्र में अच् पद से (अकार, या इकार या उकार से) अट्ठारहों सवर्णी का ग्रहण न हो, इसके लिए 'वर्णानामुपदेशस्तावत्, उपदेशोत्तरकालेत्संज्ञा, इत्संज्ञोत्तरकालः प्रत्याहारः, प्रत्याहारोत्तर काला सवर्णसञ्ज्ञा, तदुत्तरम् अणुदित्' (पा.सू. 1.1.66) इति सवर्णग्राहकम् इस समुदित पञ्चमहावाक्य के द्वारा अन्यत्र अर्थात् इन पाँचों से भिन्न स्थल में सवर्णी का ग्रहण होता है, न कि स्वयम् में अर्थात् अण् पद में और न अपने अङ्ग = नाज्झलौ सूत्र में । अर्थात् पहले वर्णों का 'अइउण्' 'ऋलृक्' इत्यादि रूप में उपदेश, तत्पश्चात् हलन्त्यम्, के द्वारा हल् वर्णों की इत्संज्ञा, तत्पश्चात् 'आदिरन्त्येन सहेता' के द्वारा हल्, अच् आदि प्रत्याहार, तत्पश्चात् तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् के द्वारा सवर्णसंज्ञा तत्पश्चात् 'अणुदित्सवर्णस्य' के द्वारा सवर्ण का ग्रहण । इन समुदित पाँचों से भिन्न स्थल में ही अच् अपने सवर्णी के ग्राहक होते हैं न तो स्वयं अणुदित्सूत्र का अण् ही सवर्णी का ग्राहक होता है और न ही इस समुदित का अन जो 'नाज्झलौ' सूत्र है तद् घटक अच् ही सवर्णी का ग्राहक होता है । इस प्रकार नाज्झलौ सूत्र में अच् पद चूँकि सवर्णी का ग्राहक नहीं होगा तो दीर्घ आकार ईकारादि का हल् के साथ सवर्णसंज्ञाप्राप्त होती है । अस्तु । एवञ्च नाज्झलौ सूत्र में अच् अपने सवर्णी का ग्राहक न हो इसके लिए उपर्युक्त क्रम जो वाक्यापरिसमाप्ति प्रतिपादक भाष्य के द्वारा बताया गया वह तभी उपपन्न होगा जब यह माना जाए कि पाणिनि ज्ञातार्थ अभिप्राय से सूत्र में पद का प्रयोग नहीं करते । अन्यथा पाणिनि चूँकि सूत्र प्रणेता हैं तो उन्हें सूत्रघटक प्रत्येक पद का अर्थ तो ज्ञात ही रहता है क्योंकि कोई भी प्रणेता ऐसे पद का प्रयोग भला अपनी रचना में कैसे करेगा जिसका अर्थ वह स्वयं न जानता हो । एवञ्च सूत्र प्रणयनान्यथानुपपत्त्या अर्थात् सूत्र का प्रणयन कर रहे हैं एतावता पाणिनि को सूत्र घटक पदों के अर्थ का ज्ञान तो सूत्र के प्रणयन के पूर्व भी रहता ही है और आचार्य पाणिनि उन पदों को ज्ञातार्थ अभिप्राय से यदि प्रयोग करे तो बोद्धाओं को भी क्रमशः वैसा बोध उपपन्न हो ही जाएगा पुनः भाष्यकार ने जो वर्णानामुपदेशस्तावत् आदि कहा है उसका क्या प्रयोजन रह जाएगा ? अर्थात् कुछ भी नहीं । तथा च 'नाञ्झली' सूत्र में अच् पद से अट्ठारहों सवर्णी का ग्रहण न हो एतदर्थ जो भाष्यकार ने उपाय बताये वे कैसे संगत हो पाएंगे । अर्थात् कहाँ अकार का उच्चारण केवल एकमात्रिक अकार के लिए है और कहाँ अट्ठारहों के लिए इस बात का ज्ञान तो पाणिनि को सूत्रप्रणयन के पूर्व था ही बोद्धाओं को भी क्रमशः हो ही जाएगा पुनः नाञ्झलौ में अट्ठारहों सवर्णी का ग्रहण न हो जाए एतदर्थ भाष्यकार के द्वारा बताया गया उपर्युक्त पञ्च महावाक्य व्यर्थ ही होगा । यह सब विद्वानों का विचारना चाहिए । अर्थात् पाणिनि को सूत्रघटक पदों का अर्थ भले ही ज्ञात हो परन्तु वे सूत्र में उन पदों का प्रयोग ज्ञातार्थ अभिप्राय से नहीं करते यही मानना चाहिए । इसी अभिप्राय से दीक्षितजी ने मनोरमा में कहा - तस्माद् यथोक्तमेव न्याय्यम् |

  १.३.३

सूत्राणि:

॥ हलन्त्यम् ॥

॥ व्याख्या: ॥॥ लघुशब्देन्दुशेखरः - संस्कृतव्याख्या ॥

स्यादेतत् । 'न विभक्ती' (१.३.४) इत्यादेः सार्थक्याय ' हलन्त्यम्' (१०३३) इत्यस्योपवेशेऽन्त्यं हल इदित्यर्थस्यावश्यकत्वेन 'हलन्त्यम्' (१.३.३), 'आदिरन्त्येन' (१.१.७१) इत्यनयोः परस्परापेक्षत्वेनाऽन्योन्याश्रयालकारे इत्संज्ञा मधोधयित्वा हला- मित्संज्ञाबोधनं पाणिनेरयुक्तम् । न च 'हयवरट्' (मा०सू०५) इत्यादेरावृत्त्या 'शबसर्' (मा० सू०१३) इत्यन्तं समुदायमुद्दिश्य 'हल्' (मा० सू० १४) इत्यनेन हल्संज्ञाऽपि विधेयेति वाच्यम्; दशसूत्राssवृत्तो गौरवात् । ननु 'उपदेशे इदन्त्यम्, अच, अनुनासिकः' इति सूत्रत्रयमस्तु, अजित्यनन्त्यार्थम्, तृतीयेऽजित्यनुवृत्तिसामर्थ्यादच्चेदिद्भवति तर्ह्यनुनासिक एवेति नियमाश्रयणाद्रप्रभृतौ न दोषः । योगविभागसामर्थ्याच्चानन्तरस्येति न्यायं बाधित्वा व्यवहितस्यापि तेन नियमः । 'मिदचोऽन्त्यात्' (१.१.४७) इति ज्ञापकाच्च न विपरीतनियमः एवञ्च हल्ग्रहणमपि व्यर्थमन्योन्याश्रयश्च न । न च पाणिनिसूत्रभेदे पारायणादावदृष्टहानिः तथा च तत्र तत्र भाष्यम् - 'अपाणिनीयन्तु भवति' – इति वाच्यम्; कल्प्यमानन्यासस्य लघुत्वेऽस्यादोषत्वात् ।

'हलन्त्यम्' इत्यत्र अन्योन्याश्रयं सम्भाव्य आवृत्त्या परिहर्तुं ग्रन्थमवतारयति - स्यादेतदिति । न च हल इति सूत्रस्य अन्त्यमित् इत्यर्थे अन्योन्याश्रयो न भवतीत्यत आह - न विभक्ताविति । विभक्तिघटकानां तवर्गसकारमकाराणामित्संज्ञायाः निषेध- कस्य 'न विभक्तौ तुस्माः' इति सूत्रस्य चारितार्थ्यं तावन्न सम्भवति यावत् तवर्गस्य सकारस्य मकारस्य च इत्संज्ञाविधानं केनापि न प्राप्नुयात् । प्राप्तस्यैव निषेधे सार्थक्यात् । तथा च हलन्त्यमिति सूत्रस्य पूर्वोक्तार्थाभ्युपगमे हत्सूत्र घटकलकारस्यैव इत्संज्ञा प्राप्ता इति तवर्गादीनामित्संज्ञानिषेधस्य कः प्रसङ्गः स्यात् । एवञ्च 'न विभक्ती' 'उपदेशेऽजनुनासिकः' इत्यादेः सार्थक्याय 'उपदेशे अन्त्यस्य हलः इत्संज्ञा भवति' इत्यर्थपरतया 'हलन्त्यम्' इति सूत्रस्य व्याख्यानस्यौचित्यम् । हल्पदेन हल्प्रत्याहारवाच्यानां ग्रहणमित्यर्थः 'आदिरन्त्येन' इति सूत्राधीनः । हकारादिलान्तसमुदायघटकवर्णानां हल्पदेन बोधः प्रत्याहारसिद्धि विना दुर्घटः । प्रत्याहारसिद्धौ च 'आदिरन्त्येन' इत्यस्य वाक्यार्थबोधोऽपेक्ष्यते ।

एतस्य वाक्यार्थबोधे 'हलन्त्यम्' इत्यनेन यावदित्संज्ञा न विधीयते तावत् इत्पदार्थः कः इति न ज्ञायते । वाक्यार्थबोधे पदार्थस्य ज्ञानमावश्यकं भवति -इति इत्पदार्थज्ञानाधीनं हल्पदार्थस्य ज्ञानम्, हल्-पदार्थज्ञानाधीनं ज्ञानमित्पदार्थस्य; अतः परस्परं ज्ञानम् परस्परज्ञानाधीनमिति अन्योन्याश्रयः । अन्योन्याश्रयाणि कार्याणि च न भवन्ति।

न च 'ह य व र ट्' इत्यारभ्य 'हल्' इति सूत्रपर्यन्तं (दश सूत्राणि) आवत्यं शप- सर' इत्यन्तं नवसूत्राणि उद्दिश्य दशमेनावत्तितेन 'हल्' इति सूत्रेण हल्संज्ञाऽपि विधीयते । एकैकस्यावर्तमानस्य क्रमवतां वर्णानां ज्ञाने उपयोगः, अन्यस्य च आवर्तमानस्य संज्ञासंज्ञि- भावे उपयोग इति तात्पर्यम् । एवञ्च इत्संज्ञाज्ञानं विनैव हल्पदार्थस्य ज्ञानात् नान्योन्या- श्रयशङ्केति वाच्यम् । दशसूत्र्या आवृत्ती महद् गौरवं प्रसज्येत । अतो नेदं समाधानं युक्तम् ।

न च 'उपदेशेऽजनुनासिकः' 'हलन्त्यम्' इति सूत्रद्वयस्थाने 'उपदेशे इदन्त्यम्' 'अच्’ 'अनुनासिकः' इति सूत्रत्रयी कर्तव्या । हल्ग्रहणं च न कर्तव्यम् । उपदेशावस्थायाम् अन्स्यम् इत्संज्ञकं भवति । अन्त्यं ल् हल् वा अज वा भवतु न कश्विद्दोषः, ततः अच् । पूर्वेणैव हल इव अचोऽपि इत्संज्ञायां सिद्धायां किमनेन सूत्रेणेति ।

तथा चेदमनन्त्यार्थं भविष्यति । यः अच् अन्ते नास्ति, तस्येत्त्वविधानार्थमिदं सूत्रम् । ततः ‘अनुनासिक' इति सूत्रं किमर्थम् ? सर्वविधस्य अचः इत्संज्ञायाः पूर्वेणैव सिद्धे नियमार्थमेतद् भविष्यति - अचोऽनुवृत्त्या अच्चेदित् भवति, तर्हि अनुनासिक एवेति, निरनुनासिकस्यात्र इत्संज्ञा व्यावृत्ता भवतीति । तथा च हल्ग्रहणाभावेन अन्त्यत्वात् लकारस्य इत्त्वेन हल्प्रत्याहारसिद्धया ततः परमन्येषाञ्च प्रत्याहाराणां सिद्धया अन्योन्याश्रयाभावादिति । 'अनन्तरस्य विधिर्भवति प्रतिषेधो वा' इति न्यायेन अनन्तरोकस्य 'अच्' इति सूत्रस्यैव बाधे, 'उपदेशे इदन्त्यम्' इत्यनेन निरनुनासिकस्याचः इत्संजा दुर्वारा स्यादिति नाशङ्कनीयम्; योगविभागकरणस्य वैयर्थ्यापत्तिभिया अनन्तरस्येति न्यायस्याप्रवृत्तेः । अन्यथा 'अच्' इति सूत्रेण सहैव 'अनुनासिक' इत्यपि सूत्रं पठेत् । तथा च 'उपदेशे इदन्त्यम्' 'अच्' इत्युभयोः सूत्रयोः 'अनुनासिकः' इति सूत्रेण नियमः । यदि कश्चिदेवं ब्रूयात्-अनुनासिकश्चेद् इत्स्यात् तदा अजेवेति विपरीतनियम इति, तत्तु 'मिदचोऽन्त्यात्परः'' इति सूत्रस्य, मकरस्येत्संज्ञकस्य कुत्रापि नियमेन वारितत्वादसत्त्वेन उदाहरणासम्भवात् 'मिदचोऽन्त्यात्' इत्यस्य वैयर्थ्यापत्त्या वारणीयम् ।

तथा चायं निष्कर्ष: -  हल्-ग्रहणम्, अन्योन्याश्रयश्च न ।

न च योगविभागेन हल्ग्रहणं प्रत्याख्याय अन्योन्याश्रयपरिहारो नाचितः, तथा सति सूत्रभेदेन पारायणे अदृष्टहानिः स्यादिति शङ्कनीयम् अस्य न्यासस्य लघुत्वेन अपाणिनीयत्वस्य अकिञ्चित्करत्वात् । 'सूत्रभेदं तमुपाचरन्ति' इत्यादिभाष्योक्तेः नेदृशः सूत्रभेदो दोषाय । सति सम्भवे दृष्टप्रयोजनपूर्वकत्वमदृष्टार्थकत्वं वेदाङ्गानां वक्तव्यम् । अत एव तत्रतत्र भाष्यकृता क्रियमाणं ज्ञापकं नोच्छिद्यते इति चेत् ? सत्यम्, योगविभागस्य नियमस्य विपरीतनियमवारणाय कृतस्य ज्ञापकस्य च समाश्रयणे गौरवात् । तदपेक्षया 'हलन्त्यम्' इति सूत्रमावर्त्य अन्योन्याश्रयदोषपरिहारे लाघवम् । वर्णानामभिव्यक्तये तदुत्पादको यः कण्ठाद्यभिघातः तद्रूपमेव गौरवमादरणीयम्, ज्ञानोत्पादकस्य मनसो व्यापारस्य यद् गौरवं तन्नादरणीयम् - ईदृशी राजाज्ञा नास्ति ।

अक्षरार्थस्तु ‘न विभक्तौ’ इत्यादेः 'न विभक्तौ तुस्माः' आदिपदेन 'उपदेशेऽजनुनासिकः' सार्थक्याय साफल्याय, आवश्यक्त्वेन इदं परस्परापेक्षत्वे मिथः साकाङ्क्षत्वे हेतुप्रदर्शनम् । परस्परापेक्षत्वादेव च अन्योन्याश्रयो दोषः । लकारे इत्संज्ञामवोधयित्वा पूर्वं लकारस्य इत्संज्ञाविधानोपायमकृत्वा । हलामित्यादि । हल्प्रत्याहारघटकानां वर्णानां इत्संज्ञाविधानं आचार्यस्य पाणिनेरयुक्तम् = अन्याय्यम् । न च 'हयवर' इत्यादीनामर्थः पूर्वमुक्तप्रायः । नियमाश्रयणात् रुप्रभृतौ न दोषः । सर्वस्य अचः इत्संज्ञायां प्राप्तायां 'रुशब्दे इति धातुघटकस्योकारस्यापि इत्संज्ञा स्यात् । अतः 'अच्चेन्न इद् भवति तर्हि अनुनासिक एव' इति ‘अनुनासिक' इत्यनेन नियमान्न दोषः अस्योकारस्य अनुनासिकत्वेन अनिर्देशात् । विसर्गस्थानिनः रोरुकारस्तु अनुनासिकः । अत एव तस्य इत्संज्ञा । अन्यत् स्पष्टार्थम् ।

'सूत्रभेदं तमुपाचरन्ति यत्र तदेवाऽन्यत् सूत्रं क्रियते भूयो वा ? यदि तदेवोपसंहृत्य क्रियते नासौ सूत्रभेदः' इति 'अच उपसर्गात्तः' (७७४|४७) सूत्रभाष्यात् । नासो सूत्रभेद इत्यस्य दोषाय इति शेषः । सति सम्भवे दृष्टद्वारेवाङ्गानामदृष्टार्थत्वमिति तदाशयः । अत एव तत्र तत्र ज्ञापकपरसकलभाष्योच्छेदो नेति चेन्न; योगविभाग नियमज्ञापका- श्रयणेऽतिगौरवात् । न हि वर्णाभिव्यक्तिजन रुकण्ठाद्यभिघातगौरवमेवादर्त्तव्यम्, न तु ज्ञानजनक मनोव्यापारगौरवमिति राजाज्ञाऽस्ति ।

उपाचरन्ति = कथयन्ति । तदेव तदर्थकमेव, भूयो वा तदपेक्षया अधिकम् । यदि तदेवोपसंहृत्य = तदेव सूत्रं संक्षिप्य । नासौ सूत्रभेदः सूत्रस्य भिन्नरूपता । ननु तथापि भिन्नरूपता सूत्रस्य जातैवेत्यत आह-नासौ भेदः । दोषायेति शेषः । यथासम्भवं दृष्टं प्रयोजनं परिकल्प्य अदृष्टार्थकत्वं मन्तव्यम् । तदाशयः = नासौ सूत्रभेदः इत्यस्य भाष्यस्य तात्पर्यम् । अत एव इति । दृष्टद्वारेण अदृष्टार्थकत्वं सति सम्भवे इति सत्त्वादेव ।

न च सह आ समन्ताद् एति गच्छतीति सहेता मध्यमो वर्ण इत्यर्थ इति, अतो नान्योन्याश्रय इति वाच्यम्; अन्योन्याश्रयतत्परिहारादीन् ववता भाष्यकारेण 'कटी' (भ्वा० धा० ३२०) 'वी' (म्वा घा१०४८) इत्यत्र प्रश्लिष्टात्, 'ईड, गतौ' (दि०धा०११४३) इत्यतश्च सह-आङ्पूर्वात्- तृजभावबोधनात् । किञ्च योगमर्यादया तत उक्तार्थालाभः । आ समन्तादित्यस्या- नन्वितार्थत्वं व्ययंत्वञ्च । रूढौ तु न मानमतः सूत्रावृत्त्या तं परिहरति - हलन्त्यमिति । भाष्येऽप्यन्योन्याश्रयमाशङ्कय ‘हलन्त्यमित्संज्ञं भवति लकारश्चेद्भवतीति वक्तव्यम्' इत्युक्त्वा 'एकशेषनिर्देशाद्वा सिद्धम् - हल् च हल् च हल् हलन्त्यमित्' इत्युक्तम् । तस्यायं भावः - कृतैकशेषेण हत्पदेन सम्बन्धसामान्यषष्ठ्या समासोऽन्त्यशब्दस्य च द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्येवोभयत्रान्वयः । एवं च हत्सूत्रान्त्यं हल्रूपान्त्यं चेति बोधः । अन्त्ये 'राहोः शिरः' इतिवत् षष्ठोति । अत्रोच्चारयितुरेकशेषनिर्देशः, बोदधुस्त्वावृत्त्या बोधः । द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्येवोभयत्रान्वयः । एवं च हत्सूत्रान्त्यं हल्रूपान्त्यं चेति बोधः । अन्त्ये 'राहोः शिरः' इतिवत् षष्ठोति ।

कस्यचिन्मतं निराकर्तुम् उपक्रमते न चेति । इण्धातोः तृच् आङ्उपसर्गेण सम्बन्धे 'ओमाङोश्च' इति पररूपे प्रथमेकवचने 'सहेता' इति सिद्धम् । सह समम् आ समन्तात् एति बुद्धिविषयं गच्छति इति मध्यगः मध्यमो वर्णः इत्यर्थकः सहेताशब्दः, अतो नान्योन्याश्रयः । इत्संज्ञकार्थस्य अविवक्षितत्वात् इति तु न युक्तम्, अन्योन्याश्रयदोषस्य तत्व- रिहारोपायञ्च प्रतिपादयतो भाष्यकारस्य व्यर्थः प्रयासः स्यात्, उक्तरीत्या अन्योन्याश्रयाभावात् । तस्मात् कल्प्यते- कटोवीत्यत्र प्रश्लिष्यन् इधातोः, इङ् गतो इत्यतश्च सहाङ्पूर्वकात् तृच् प्रत्ययो न भवति । 'इण् गतौ' (धा० पा० अ० ३५) इत्यतः तृच्प्रत्यये तु 'एत्येधत्यूठसु' इत्यनेन वृद्धिप्रसङ्गात् उक्तरूपस्य निष्पादात् । उक्तव्युत्पत्त्या मध्यमो वर्ण इत्यर्थाप्रतीतिश्च मध्ये उपपादनमध्ये । आङः समन्तादित्यर्थस्य अन्वयोऽपि न घटते । व्यर्थमेव तत् । तदर्थे तस्य रूढिरित्यत्र कोशादिकं न किञ्चित् प्रमाणम् । अतः उपायान्तराभावात् सूत्रावृत्तिमेव अन्योन्याश्रयदोषपरिहारोपायं मत्वा तमन्योन्याश्रयं परिहरतिहलन्त्यमिति।

सम्पूर्णसूत्रस्यावृत्तिः अन्योन्याश्रयदोषपरिहाराय भाष्यकारस्यापि इष्टेत्याहभाष्येऽपीति अन्योन्याश्रयदोषं सन्दिह्य हल् अन्त्यम् = चरममित्संज्ञं भवति, लकारश्च (अयपि अन्त्य एव) इत्संज्ञको भवतीति वक्तव्यम् इति कथनानन्तरम् एकशेष निर्देशाद्वा सिद्धम्' । एकशेषस्वरूपमाह - ‘हल् च हल् च हल्, हलन्त्यमित्' इति उक्तम् । एतस्य भाष्यस्य अभिप्रायमाह - कृतैकशेषेण = कृतः एकशेषो यस्मिन् तथाभूतेन पदेन हला । सम्बन्धसामान्येति । न च अवयवावयविभावे षष्ठी विधीयतामिति वाच्यम्: 'हद' सूत्रस्यान्त्यमित्यर्थे अवयवावयविभावो मुख्यः सम्भवति । परश्च हत्प्रत्याहारवाच्यस्य हल् रूपस्य अन्त्यस्य चैक्यात् परस्परं भेदासिद्धेः । अतः सम्बन्धसामान्ये निरूपयनिरूपकभावे षष्ठी इति षष्ठ्यन्तस्य अन्त्येन सह समासः ।

द्वन्द्वान्ते = द्वन्द्वसमीपे श्रूयमाणस्य निर्दिश्यमानस्य यथा प्रत्येक सम्बन्ध:, तथे हापि अन्त्यशब्दस्य उभयत्र हल्सूत्रान्त्यम्, हल्रूपान्त्यश्वेत्येवंरूपेण अन्वयः । एवञ्च = तथान्वये च, हल्सूत्रस्य अन्त्यमित्यर्थे विवक्षिते भेदे पष्ठी युज्यते । परं हल्रूपान्त्यम्इत्यर्थे तु भेदाभावात् कथं षष्ठी ? इति शङ्कायामाह - राहोरिति । यथा राहुरेव शिरः ततो भिन्नं केतुपदवाच्यम् । तथा च राहोः शिरोरूपत्वे द्वयोर्भेदाभावात् यथा भेदमारोप्य षष्ठी, तर्थवात्रापि भेदरूपारोपात् षष्ठी उपपादनीया ।

अत्रोच्चारयितुरेकशेषनिर्देशः, बोदधुस्त्वावृत्त्या बोधः ।

ननु अस्य भाष्यस्य एकशेषप्रतिपादकस्य आवृत्तेः साधकतया कथमुपन्यासः ? इत्यत आह - अत्रोच्चारयितुः = उच्चारयिता वक्ता एकशेषेण निर्दिशति । बोद्धा = श्रोता तु तमर्थमावर्त्त्य जानाति इत्याशयेन वक्तृश्रोतॄणाम् बोधाय आवृत्तिरेव कर्तव्या ।

'हसमीपो लकार इत् हलरूपान्त्यञ्च' इति कैयटोक्तव्याख्यायां तु हल इत्सं भवति हलन्त्यं चेदिति वदेदित्यूह्यम् । नन्वेवमपि 'न विभक्तौ' (१.३.४) इति विभक्तिपदबोद्धयसुप्तिङबोधो 'हलन्त्यम्' (१.३.३) इति वाक्यार्थबोधोत्तरम्, तद्बोधश्चापवादवाक्यार्थबोधोत्तरम् इत्यन्योन्याश्रयस्तदवस्थ एवेति चेत् ? न; अपवादवाक्यार्थबोधात् पूर्व पदपदार्थोपस्थितावुत्सर्गवाक्यार्थबोधे प्रतिबन्धकाभावात् । न ह्यभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्येव प्रति - योगिज्ञानेऽभावज्ञानस्य कारणता कस्यापि सम्मता । प्रतियोगिज्ञानं विना निषेध- वाक्यार्थासम्भवाच्च । 'पूर्व हापवादा अभिनिविशन्ते पश्चादुत्सर्गाः' इत्यस्य त्ययं भावः - लक्षणैकचक्षुष्कस्य उद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्ने सर्वत्रोत्सर्गकृतसंस्कारबुद्धावुत्सर्गापवादयोविषय- व्यवस्थानापत्त्या 'भुक्तवन्तं प्रति मा भक्या' इति वाक्यस्येवापवादशास्त्र वैयर्थ्यापत्त्या चापवादशास्त्रपर्यालोचनेन तद्विषयलक्ष्यसंस्कारं निर्णीय तदविषयं तत्तल्लक्ष्यं तत्तद्विषय- वाक्योपप्लवद्वारोत्सर्गेण संस्करोति, अन्यथा विकल्पापत्तिरिति ।

कैयटस्तु - केवल हल्पदमावत्त्वं हस्य ल् इति षष्ठीसमास विवाय 'लकारसमीपे यो लकारः' इत्येकमर्थं स्वीचकार । अपरस्य तु हलरूपान्त्यमित्यर्थः । तथा च नान्योन्याश्रयो दोष इति भाष्यं व्याख्यातवान् । तथा सति हल् इत्संज्ञां भवति, हलन्त्यश्चेद् भवतीत्येवं निर्दिशेत् । नैवं निर्देशः, अतः कैयटव्याख्यानं नोचितम् ।

ननु 'अपवादसूत्रस्य वाक्यार्थबोधानन्तरम् उत्सर्गसूत्रस्य वाक्यार्थबोध:' इति नियमेन 'न विभक्तौ तुस्माः' इति सूत्रस्य 'हलन्त्यम्' इति सूत्रनिषेधकत्वेन अपवादतया पूर्व वाक्यार्थबोध आवश्यकः, स च न सम्भवति अस्य सूत्रस्य विभक्तिज्ञानसापेक्षतया, विभक्तिज्ञानस्य च सुप्तिज्ञानाधीनता; 'विभक्तिश्च' इति सूत्रेण सुप्तिङोरेव विभक्तिसंज्ञाविधानात् । सुप्तिङोर्ज्ञानञ्च 'आदिरन्त्येन' इति वाक्यार्थबोधोत्तरमेव, तद्बोधश्च 'हलन्त्यम्' इति सूत्रबोधाधीन इति चक्रकं वाच्यम्, परस्परापेक्षत्वरूपदूषकताबीजस्योभयत्रापि सत्त्वात्, अन्योन्याश्रयो वा पूर्ववदेवास्तीति शङ्कते नन्वेवमपीति । पूर्वोक्तान्योन्याश्रयस्य समाधानेऽपि । इदानीं दर्शितदिशा स तादृशो वा दोषः तदवस्थ एव इत्याशयः । समाधत्ते-अपवाद इति ।

अयमाशयः - प्रामाणिको वाक्यार्थबोध: उत्सर्गशास्त्रस्य, अपवादशास्त्रीयवाक्यार्थे निर्णीते एव भवति । संशयात्मकस्तु बोधः पदार्थोपस्थितो जातायाम् अपवादशास्त्रीयवाक्यार्यालोचनात् पूर्वमपि उत्पद्यते ।

सामान्यत उपदेशे अन्त्य हुलम् इत्संज्ञकं मन्वानः सुप्-तिप्रत्याहारं साध- यिष्यति । ततो 'न विभक्ती' इत्यस्य वाक्यार्थबोधे निष्पन्ने विभक्तिस्थतवर्ग सकार- मकारभिन्नत्वेन अन्त्ये हलि संकोचात् पूर्वोक्तार्थेऽप्रामाण्यस्य ग्रहो जायते; पूवार्थस्य पूर्व सन्दिग्धप्रामाण्यकत्वेऽपि दोषाभावात् ज्ञानस्य साशयिकत्वे विषयस्यापि सन्दिग्धत्वं भवति । एवञ्च संशयात्मकेन इत्पदशक्तिग्रहेण 'आदिरन्त्येन' इत्यस्य उपस्थित्या सुबादिप्रत्याहारस्य निष्पत्तिः तावतैवेष्टसिद्धेः । इदमेवाह - अपवादेति । अपवादवाक्यार्थबोधात् पूर्वम् = अपवादशास्त्रीयवाक्यार्थज्ञानात् प्राक् पदपदार्थोपस्थितौ पदस्य श्रोत्रेण पदार्थस्य शक्तिलक्षणान्यतरेण स्मृतीउत्सर्गशास्त्रस्य = सामान्यशास्त्रस्य वाक्यार्थबोधे प्रतिबन्धकाभावात् = वाक्यार्थज्ञानं न कश्चित् प्रतिबध्नीयात् । अभावज्ञाने = नत्रपदेन निषेधज्ञाने प्रतियोगिनः (यस्याभावः स प्रतियोगी) निषेध्यत्वेन विवक्षितस्य ज्ञानं यथा आवश्यकं न तथा प्रतियोगिनः पूर्वोक्तस्य ज्ञाने अभावस्य निषेषस्य ज्ञानमवश्यं कारणं = हेतुर्भवतीति कोऽपि सम्मनुते ।

किञ्च, प्रतियोगिनः निषेध्यस्थ ज्ञानं विना निषेधबोधकवाक्यस्यार्थ एव न प्रतीयेत । इत्पदार्थस्य ज्ञानाभावेनाप्रसिद्धतया अप्रसिद्ध प्रतियोगि काभावस्य नैयायिकेरप्यस्वीकारात् निषेधवाक्यार्थस्य असम्भव इति ग्रन्थाशयः । अधिकमन्यत्र स्पष्टम् । टिप्पण्यां चिन्त्यमित्युक्तम् ।

तथाहि - 'अभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्य' इति शेखरपंक्तेरन्यथाऽऽशयं कल्प- यित्वा चिन्त्यमित्युक्तम् । ततः आशयान्तरेण संयोजनमिति न शोभते । व्याख्यात्रा विमत्सरेण भवितव्यम् । नञ्पदवाच्यतावच्छेदकं यद् रूपं तेन रूपेण अभावबोधनं प्रतियोगिज्ञानं विना न जायते। तथा च नेत्युक्तौ कि नेति जिज्ञासा प्रतियोगिविषयिणी नियमेन जागति ।

बहुषु जनेषु मध्ये यो देवदत्तं न परिचिनोति, स केनचित् 'देवदत्तोऽस्ति' इति पृष्टो नैव वक्तुं पारयेत् -अस्ति नास्तीति एवञ्च नत्रा अभावबोधने प्रतियोगिज्ञानम- पेक्षितमित्यत्र शेखरस्य तात्पर्यमिति काऽसङ्गतिः ।

प्रातिपदिकार्थसूत्रे पठितेन 'पूर्वं हि अपवादाः' इति न्यायेन उत्सर्गशास्त्रीय- वाक्यार्थबोधात् पूर्वम् अपवादशास्त्रीयवाक्यार्थबोधस्य सूचनात् प्रागुक्तदिशा सुप्- तिङोरनिष्पत्त्या अन्योन्याश्रयस्तदवस्थ एव ? इत्याह-पूर्वं हि इति । अयं भावः - लक्षणं पाणिनीयसूत्रम्, एकं प्रधानं चक्षुः = ज्ञापकं यस्य स लक्षणैकचक्षुष्कः तस्य मादृशस्येति यावत् । उद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्ने उत्सर्गशास्त्रीये उद्देश्यमात्रे सर्वत्र = अपवाद- विषये = अपवादशास्त्रविषये च उत्सर्गकृतस्य = सामान्यशास्त्रविहितस्य संस्कारस्य = कार्यस्य, बुद्धी = ज्ञाने उत्सर्गापवादशास्त्रयोः द्वयोः विषयव्यवस्थायाः लक्ष्यभेदनिश्चयस्य अनापत्या ‘भुक्तवन्तं प्रति मा भुंक्थाः' इति न्यायस्य दव= यथा कृतभोजनं कमपि कश्चित् प्रतिषेधेत् - मा भोजनं कार्षीः इति, तत्र व्यर्थं तद् वचः, तथैव कायें जाते निषेधस्य वैयर्थ्यापत्त्या अपवादशास्त्रस्य वैयर्थ्याभिया च अपवादशास्त्रीयवाक्यार्थबोधस्य निश्चयेन तत्सूत्रीयलक्ष्यसंस्कारं प्रमाय तर्दाविषयम् = अपवादशास्त्राविषयं तत्तल्लक्ष्यं तत्तल्लक्ष्य- विषयकं वाक्यमुपकल्प्य तद्द्द्वारा संस्करोति साध्नोति । अन्यथा सर्वथा शास्त्रबाधे प्राप्ते विकल्पापत्तेः ।

अत्रायं निष्कर्षः - वाक्यार्थबोध: पूर्वं विधिशास्त्रस्य, पश्चात् निषेधशास्त्रस्य- अत्र न किञ्चिद् बाधकम् । परं लक्ष्ये प्रवृत्तिवेलायां 'प्रकल्प्य चापवादविषयम्' इति न्यायेन अपवादविषयं प्रकल्प्य = परित्यज्य शेषेषु लक्ष्येषु उत्सर्गविधिः प्रवर्तते इत्यर्थः । उत्सर्गसूत्रस्य प्रवृत्तिवेलायाम् अपवादविषयस्य परिहारं कृत्वेव तस्य प्रवृत्तिस्थलं निर्धारणीयम् ।

यद्यपि 'भुक्तवन्तं प्रति' इति न्यायो लुगादिना जातनिवृत्तेर्व्यभिचरितः, तथापि तत्राप्यनुत्पत्तिरेवेति न दोषः, न्यायानङ्गीकारेऽपि विकल्पापत्तेः सत्त्वाच्च । 'अभिनिवि- शन्ते' इत्यस्य बुद्धधारूढा भवन्तीत्यर्थः । लक्ष्यैकचक्षुष्कस्तु तत्तच्छास्त्रपर्यालोचनं विनापि अपवादविषयं परित्यज्योत्सर्गेण लक्ष्यसंस्काराञ्जानीते, तस्यापि शास्त्रप्रक्रियास्मरणपूर्वकप्रयोगे एव धर्मोत्पत्तेः । तदुक्तम् – ‘प्रकल्प्य चापवादविषयं तत उत्सर्गः प्रवर्तते’ इति । प्रकल्प्य = परित्यज्य । 

यद्यपीति । भुक्तवन्तं प्रति इति पूर्वोको न्यायः व्याकरणशास्त्रे विभक्त्यादीनां जातानामुत्पन्नानां लुका निवृत्तेः निवर्तनस्वीकारात् व्यभिचरितः = न प्रवृत्तः, तथापि तत्रापि = लुगादिस्थलेऽपि विभक्त्यादेरनुत्पत्तिरेव स्वीक्रियते। तथा च उक्तरीत्या न्यायः तदन्यविषय इति न व्यभिचारदोष इति । भुक्तवन्तमिति न्यायानभ्युपगमेऽपि लुगादिना जातनिवृत्तौ सत्यां स्वादिविधायकसूत्रस्थ प्रामाण्याय विभक्तेः श्रवणम्, लुगादिशास्त्राणां प्रामाण्यरक्षणाय च तद्बोधिता निवृत्तिरिष्टा - इति द्वयोः प्रामाण्याय विकल्पः आपद्येत । कदाचित् लुक् कदाचित् श्रवणमिति । तस्मात् पूर्वम् अपवादशास्त्राणि अभि- निविशन्ते = बुद्धयारूढानि भवन्ति, तदनन्तरम् उत्सर्गशास्त्राणि लक्ष्याणि संस्कुर्वन्ति । लक्षणेकचक्षुष्कानाम् अस्मादृशानां कृते एष उपायः ।

लक्ष्यैकचक्षुष्कस्तु इति । लक्ष्यमेकं प्रधानं चक्षुः ज्ञापकं यस्य स महर्षिपाणिन्यादिः, अपवादशास्त्रीयवाक्यार्थबोधमकृत्वापि अपवादस्थलं विहाय उत्सर्गशास्त्रेण लक्ष्य साधुत्वं जानाति ।

न च लक्ष्यैकचक्षुष्कः सूत्रमनपेक्ष्यैव साधुत्वं जानातीति कुतस्तस्य लक्षणापेक्षा ? इत्यत आह - तस्यापि इति । लक्ष्येकचक्षुष्कस्यापि शास्त्रप्रक्रिया = सूत्रसहित कार्य स्मृत्वैव प्रयोगे = साधुशब्दनिर्देशे एव । एवकारेण सूत्रस्मरणपूर्वकप्रयोगाभावे धर्मोत्पत्तेर- भावः सूचितः । तदुक्तम् - प्रकल्प्य चापवादविषयमिति । अपवादविषयं परित्यज्य ततः तदनन्तरम् उत्सर्गशास्त्र प्रवर्तते इति न्यायस्याशयः ।

वस्तुतः भावादेशस्थले ‘इको यणचि' इति यणि इकारनिवृत्तौ तस्य स्थाने यकारस्य श्रवणेन शब्दानित्यत्वं प्राप्नोति, तस्य परिहाराय अजव्यवहितपूर्वस्येकः बुद्धी प्राप्तायाम् तद्बुद्धि परित्यज्य यकारबुद्धिः कर्तव्या इति बुद्धेरेव विपर्यासो भवति न वर्णस्येति नानित्यत्वप्रसङ्गः । तथैव लुग्लोपादिस्थलेऽपि न कस्यचित् अभावो बोध्यते, अपि तु बुद्धिरेव व्यावत्यते इति न भुक्तवन्तमिति न्यायस्यायं विषयः - इति लुका प्रत्ययस्यानुत्पत्तेरन्वाख्यानं नावश्यकम् ।

यत्तु 'प्रकल्प्य च' इत्यस्यायमर्थः - यथा 'न सम्प्रसारणे' (६.१.३७) इति वचनात् 'परस्य यणः पूर्वं सम्प्रसारणं पूर्वस्य तु तन्निमित्तः प्रतिषेधः' इति अभ्यस्तसंज्ञा- सूत्रे केयटः । तन; 'न सम्प्रसारणे' (६.१.३७) इति सूत्रस्य भाष्यविरोधात् । तत्र हि 'एतदेव ज्ञापयति परस्य न पूर्वस्येति यद्वा सम्प्रसारणाअयस्य प्रतिषेधः' इत्यायुक्तम् । न हि न्यायेन सिद्धे एवमुक्तिरुचिता । तस्माद् न्यायस्य मदुक्त एव विषय इति बोद्ध्यम् ।

कैयटोक्तमर्थं खण्डयितुमाह - यत्तु इति । प्रकल्प्य = अपवादविषयं सम्पाद्य । अयमर्थः = अर्थशब्दः प्रयोजनपरः । 'न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्' इत्यनेन अपवादेन सम्प्रसारणस्य निषेधः तदा प्राप्नोति यदि युवन् शब्दस्य शंसि वकारस्य पूर्वं सम्प्रसारणं विधाय पश्चात् यकारस्य सम्प्रसारणं प्राप्नुयात् । पूर्वयकारस्य सम्प्रसारणे कृते पश्चात् वकारस्य सम्प्रसारणं यदि प्राप्नुयात्, नानेन शक्यते प्रतिषेद्धुम्; परत्र सम्प्रसारणस्याभावात् ।

अतः परिभाषया अनया अपवादविषयसम्पादनपूर्वकम् उत्सर्गसूत्रस्य प्रवृत्तिः कर्तव्या । इदमेवाह - वचनात् परस्य इति । उत्तरस्य यणः वकारस्य (युवन्शब्दे) पूर्वं सम्प्रसारणे पूर्वस्य यकारस्य तन्निमितः सम्प्रसारणनिमित्तः प्रतिषेधः - इति 'उमे अभ्यस्तम्' इति सूत्रे कैयटेनाक्तम् । तन्नेत्यादिना निराकरोति । 'न सम्प्रसारणे' इति सूत्रभाष्यविरोधात् । तत्रेदमुक्तम्-यदि पूर्वस्य यणः सम्प्रसारणं पूर्वं स्यात् तदा 'न सम्प्रसारणे' इति सूत्रस्य वैयर्थ्यमेव स्यात्; उदाहरणाभावात् । तत्र = भाष्ये एतदेव 'न सम्प्रसारणे' इति सूत्रमेव ज्ञापयति - परस्य, न पूर्वस्य यणः - सम्प्रसारणं प्रथमं भवतीति । यद्वेति । सम्प्रसारणात्रयस्य = सम्प्रसारणं निमित्तीकृत्य जायमानस्य 'सम्प्रसारणाच्च' इति पूर्वरूपस्य प्रतिषेधः इष्यते । तेन यूनः इत्यादी यकारस्य पूर्वं सम्प्रसारणे प्रथमयोः इति कृतदीर्घोकारेण सह पूर्वरूपस्य प्राप्तस्यानेन प्रतिषेधात् यणादेशे यूनः इत्यस्य सिद्धिः ।

'न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्' इति सूत्रं विहाय 'सम्प्रसारणाच्च 'इति सूत्रस्य स्थाने 'सम्प्रसारणादसम्प्रसारणे' इति न्यासो विहितः । परस्मिन् सम्प्रसारणे सति पूर्वरूपं न, किन्तु सम्प्रसारगभिन्नेऽचि परे पूर्वरूपस्य विधानात् न दोष इति भावः । नहीति । यदि यूनः इत्यत्र पूर्व वकारस्य सम्प्रसारणं पश्चात् यकारस्यइति प्रयोजनं परिभाषया 'पूर्वं हि अपवादा' इत्यनया सिद्धयेत्, ततो भाष्यकारेण सूत्रारम्भसामर्थ्यात् न्यासान्तरेण वा किमर्थं समादधीत । अतः के यटाभिमतः परिभाषार्थो न युक्तः, किन्तु प्रकल्प्य परित्यज्य इत्यादिरूपेण व्याख्यात एव परिभाषार्थो युक्तिसहः । 

यदपि ‘अपवादवाक्यार्थं विना नोत्सर्गवाक्यार्थः इति तदर्थः’ इति । तदपि न ; उक्तयुक्तेः । ‘ न विभक्तौ तुस्माः (१.३.४) इति शास्त्रे तुस्मपदार्थज्ञानमात्रेण पादीनामेव तद्विषयत्वाभावबुद्ध्या तेषु हलन्त्यसूत्रप्रवृत्या सुप्तिङ्रूपविभक्तिपदार्थज्ञानं सुलभमिति दिक् ।

यदपीति । अपवादवाक्यार्थं विना अपवादशास्त्रीयवाक्यार्थबोधात् प्राक् न उत्सर्गवाक्यार्थः = उत्सर्गसूत्रस्य बोध एव न भवति । तदपि न । उक्तयुक्तः = पदपदार्थोंपस्थिती आकाङ्क्षादिसत्त्वे वाक्यार्थबोधे बाधकाभावात् ।

'न विभक्ती' इति सूत्रघटकाः उद्देश्यविशेष्यभूता ये तु-स्म-पदार्थाः तेषां ज्ञानमात्रेण (मात्रशब्देन वाक्यार्थबोधं) व्यवच्छिन्न तिबादीनां सुबादिघटकानाम् एतस्य = न विभक्ताविति सूत्रस्य विषयत्वाभावबुद्धयाविषयत्वाभावनिश्चयेन तेषु पकारादिषु हलन्त्यमिति सूत्रप्रवृत्त्या सुप् तिङरूपा या विभक्तिस्तस्या अर्थज्ञानं सुलभम् = न विभक्तावित्यस्य वाक्यार्थबोधाभावेऽपि प्रतियोगिसमर्थकेन तु-स्मा इति ज्ञानमात्रेण पादीनां तद्भिन्नत्वेन तन्निषेधाविषयत्वग्रहेण तत्रेत्संज्ञा सुलभेति भावः ।

अत्राप्युपदेश इति सम्बद्ध्यते, तद्वललभ्यार्थमाह - सूत्रे इति ।

अत्रापि इति । आवृत्ते हलन्त्यमिति सूत्रे - अपिना अपरस्य द्वितीयस्य समुच्चयः, उपदेशशब्दस्य आद्योच्चारणार्थंकतया परममूले व्यवस्थापितत्वात् आद्योच्चारणविषयत्वस्य पाणिन्यादिकृते सूत्रे एव सम्भवात् । तदाह - तद्वलेन = उपदेशवलेन लभ्यमर्थमाह सूत्रे = हलित्याकारके सूत्रे इत्यर्थः । तेन 'हल् विलेखने' इति धातोर्लेकारस्य नेत्त्वम् ।

॥ लघुशब्देन्दुशेखरः - हिन्दी ॥

स्यादेतत् । 'न विभक्तौ' इत्यादेः सार्थक्याय 'हलन्त्यम्' इत्यस्योपदेशेऽन्त्यं हल् इदित्यर्थस्यावश्यकत्वेन 'हलन्त्यम्', 'आदिरन्त्येन' इत्यनयोः परस्परापेक्षत्वेनाऽन्योन्याश्रयाल्लकारे इत्संज्ञामबोधयित्वा हलामित्सञ्ज्ञाबोधनं पाणिनेरयुक्तम् । न च 'हयवर' इत्यादेरावृत्त्या 'शषसर्' इत्यन्तं समुदायमुद्दिश्य 'हल्' इत्यनेन हल्सञ्ज्ञाऽपि विधेयेति वाच्यम् । दशसूत्राऽऽवृत्तौ गौरवात् । ननु 'उपदेशे इदन्त्यम्, अच्, अनुनासिकः' इति सूत्रत्रयमस्तु, अजित्यनन्त्यार्थम्, तृतीयेऽजित्यनुवृत्तिसामर्थ्यादच्चेदिद्भवति तर्ह्यनुनासिक एवेति नियमाश्रयणाद्रुप्रभृतौ न दोषः, योगविभागसामर्थ्याच्चानन्तरस्येति न्यायं बाधित्वा व्यवहितस्यापि तेच नियमः, 'मिदचोन्त्यात्' इति ज्ञापकाच्च न विपरीतनियमः एवञ्च हल्ग्रहणमपि व्यर्थमन्योन्याश्रयश्च न ।

“हलन्त्यम्” सूत्र में जो अन्योन्याश्रय दोष पड़ता है, जिसका समाधान भट्टोजिदीक्षित ने “हलन्त्यम्” सूत्र की आवृत्ति करके किया है, उस प्रसंग को प्रस्तुत करते हुए कह रहे हैं - “स्यादेतत्” इत्यादि । यहाँ “स्यात्” पद में लिङ् लकार संभावना अर्थ में हुआ है, इसलिए इसका अर्थ होता है कि अन्योन्याश्रय दोष के निराकरण के लिए ये वक्ष्यमाण उपाय भी हो सकते हैं । इन वक्ष्यमाण उपायों पर चर्चा करने से पहले यह विचार करना आवश्यक है कि “अन्योन्याश्रय दोष क्या चीज है और वह “हलन्त्यम्” सूत्र में कैसे पड़ता है ? इस सन्दर्भ में जब “हलन्त्यम्” सूत्र की व्याख्या करने चलते हैं तब उसमें आया हुआ “हल्” यह पद सन्देह का केन्द्रबिन्दु बन जाता है । इस हल् पद से वर्णसमाम्नाय का चौदहवाँ “हल्” सूत्र लिया जाय अथवा “हल्” धातु लिया जाय अथवा “हकारादि लान्त समुदाय का बोधक “हल्” प्रत्याहार लिया जाय ? इन तीन विकल्पों में “हल्” यह चौदहवाँ सूत्र तथा हल धातु इन दोनों का ग्रहण यहाँ नहीं किया जा सकता । इसका कारण यह है कि इन दोनों का ग्रहण करने पर विभक्तिस्थ तवर्ग, सकार और मकार की इत्संज्ञा तो “हलन्त्यम्” सूत्र से प्राप्त ही नहीं रहेगी, तो इनकी इत्संज्ञा को रोकने के लिए “न विभक्तौ तुस्माः” सूत्र की क्या आवश्यकता रह जाती है । इस प्रकार यह सूत्र व्यर्थ हो जायेगा । इसलिए “हलन्त्यम्” सूत्र में हल् सूत्र तथा हल् धातु का ग्रहण न करके हल् प्रत्याहार का ग्रहण किया जाता है । इस हल प्रत्याहार का ज्ञान “आदिरन्त्येन सहेता “सूत्र से होता है । किन्तु यह ज्ञान भी तब होगा जब “आदिरन्त्येन सहेता” सूत्र के वाक्यार्थबोध में उपजीव्य इत् पदार्थ का ज्ञान हो । इत् पदार्थ का ज्ञान “हलन्त्यम्” सूत्र से ही होता है । 

इस प्रकार देखा गया कि “हलन्त्यम्” सूत्र के वाक्यार्थबोध में जिस हल पदार्थ के ज्ञान की आवश्यकता है उस हल् पदार्थ का ज्ञान “आदिरन्त्येन” सूत्र के अधीन है और “आदिरन्त्येन सहेता” सूत्र के वाक्यार्थबोध में अपेक्षित इत् पदार्थ का ज्ञान “हलन्त्यम्” सूत्र के अधीन है । इस प्रकार “हलन्त्यम्” तथा “आदिरन्त्येन सहेता” ये दोनों अपने - अपने वाक्यार्थबोध के लिए एक - दूसरे की अपेक्षा करते हैं । इस प्रकार “परस्परापेक्षत्वरूप या स्वज्ञप्त्यधीनज्ञप्तिकत्व रूप अन्योन्याश्रय दोष यहाँ उपस्थित होता है । 

इस अन्योन्याश्रय को हटाने के लिए दीक्षित ने “हलन्त्यम्” सूत्र की आवृत्ति कर दी और आवृत्त “हलन्त्यम्” सूत्र में “हलः अन्त्यम्” इस प्रकार षष्ठीसमास करके “हल्” सूत्र के लकार की इत् संज्ञा की । परिणाम यह हुआ कि इत् पदार्थ का ज्ञान होने से “हल्” प्रत्याहार की सिद्धि हुई, जिससे “हलन्त्यम्” का वाक्यार्थबोध हुआ । फलस्वरूप अन्योन्याश्रय का निराकरण हुआ ।

नागेश भट्ट इन बातों को सन्दर्भित करते हुए अन्योन्याश्रय मिटाने के सम्भावित अन्य उपायों को प्रदर्शित करते हुए कह रहे हैं कि “न विभक्तौ तुस्मा” इस सूत्र के सार्थक होने के लिए “हलन्त्यम्” सूत्र का “उपदेशेऽन्त्यं हल् इत् स्यात्” अर्थात् “उपदेश अवस्था में अन्त्य जो हल उसकी इत् संज्ञा होती है” ऐसा अर्थ करना आवश्यक है । ऐसा अर्थ करने पर “हलन्त्यम्” और “आदिरन्त्येन सहेता” ये दोनों एक - दूसरे पर आश्रित हो जाते हैं, जैसा कि ऊपर बताया जा चुका है । इसलिए पाणिनि को यह चाहिए था कि वे पहले लकार की इत्संज्ञा का विधान किये होते जिससे हल् प्रत्याहार की सिद्धिपूर्वक “हलन्त्यम्” का वाक्यार्थबोध सम्पन्न हो सके, किन्तु उन्होने ऐसा न करके हल् की इत् संज्ञा का विधान पहले किया है वह ठीक नहीं है, क्योंकि बिना हल् पदार्थ के ज्ञान के उसकी इत्संज्ञा कैसे होगी ? इत् संज्ञा से पूर्व उद्देश्य रूप में हल् का ज्ञान होना आवश्यक है । इस हल् का ज्ञान इत् पदार्थ के ज्ञानाधीन है और इत् पदार्थ का ज्ञान हल् पदार्थ के ज्ञानाधीन है । इस प्रकार एक के दूसरे पर आश्रित रहने के कारण अन्योन्याश्रयदोष पड़ता है, जिससे उक्त दोनों सूत्रों में किसी का भी वाक्यार्थबोध नहीं हो रहा है । 

यदि कहा जाय कि “हयवरट्” सूत्र से लेकर “हल्” सूत्र तक दश सूत्रों की आवृत्ति करके आवृत्त “हयवरट्” से लेकर “शषसर्” तक के इन नौ सूत्रों की “हल्” इस दशवें (चौदहवें) सूत्र से “हल्” संज्ञा का विधान किया जायेगा । इस प्रकार हल पदार्थ का ज्ञान हो जाने से अन्योन्याश्रय दोष नहीं होगा । नागेश भट्ट इस बात से अपनी असहमति व्यक्त करते हुए कह रहे हैं कि इस प्रकार दश सूत्रों की आवृत्ति करने में गौरव होता है । अतः यह कथन ठीक नहीं है । 

अन्योन्याश्रय दोष के परिहार के लिए कुछ लोगों का कहना है कि “उपदेशेऽजनुनासिक इत्” और “हलन्त्यम्” इन दोनों सूत्रों के स्थान पर “उपदेश इदन्त्यम्”, “अच्”, “अनुनासिकः” इस प्रकार तीन सूत्र किये जायेंगे । इनमें पहले सूत्र से उपदेशे में अन्त्य वर्ण की इत् संज्ञा होगी । वह अन्त्य वर्ण अच् या हल्, सबकी इत् संज्ञा होगी । अब हल् पदार्थ के ज्ञान की आवश्यकता पूर्व की भाँति है ही नहीं, जिससे अन्योन्याश्रय दोष की आपत्ति हो सके । कारण कि अब तो उपदेश में अन्त्य वर्ण की इत् संज्ञा की जा रही है । इसमें किसी प्रत्याहार के ज्ञान की अपेक्षा नहीं है । इस सूत्र से णकार आदि अन्त्य वर्णों की इत्संज्ञा हो जाने से अण, अच् आदि प्रत्याहारों की सिद्धि हो जायेगी । दूसरा सूत्र “अच्” है । इससे उस अच् वर्ण की इत् संज्ञा होगी जो अच् अनन्त्य हैं अर्थात् अन्त में नहीं हैं । यहाँ यह शंका नहीं की जा सकती कि यहाँ प्रथम सूत्र से भू, रु, श्रु इत्यादि अजन्त धातुओं के अन्त्य अच् की इत् संज्ञा क्यों नहीं होगी ? यदि कहिए कि इनकी इत् संज्ञा का कोई फल नहीं है, इसलिए इत् संज्ञा नहीं होगी तो यह कहना ठीक नहीं है; क्योंकि “स्वरतिसूतिसूयति” इत्यादि सूत्र तथा “उदितो वा” इस सूत्र से वैकल्पिक इट् का विधान ही यहाँ फल हो सकता है । किन्तु यह शंका यहाँ इसलिए निराकृत हो जायेगी कि तृतीय सूत्र जो “अनुनासिकः” है, उसका कार्य पूर्व दोनों सूत्रों से ही चल सकता है तो उसकी क्या आवश्यकता है ? इस प्रकार यह तीसरा सूत्र व्यर्थ होकर नियम करेगा कि “अच् की इत् संज्ञा हो तो वह अनुनासिक की ही हो”। उक्त धातुओं के अच् अनुनासिक नहीं हैं, इसलिए उनकी इत् संज्ञा नहीं होगी । यहाँ यह बात भी ध्यान देने की है । कि इस “अनुनासिकः” सूत्र में पूर्वसूत्र से अच् की अनुवृत्ति आती है, जिससे यह भी अनुनासिक अच् की ही इत् संज्ञा करता है । उपर्युक्त प्रकार से व्यर्थ होकर जब इसने नियम कर दिया तो रु प्रभृति धातुओं का दोष नहीं रह जाता है । 

यदि कहा जाय कि जहाँ शुद्ध नियम होता है वहाँ विपरीत नियम भी सम्भावित होता है । ऐसी स्थिति में यहाँ “अनुनासिकः” यह सूत्र “अनुनासिक की इत् संज्ञा हो तो अच् की ही हो” ऐसा विपरीत नियम क्यों नहीं करेगा ? तो इसका उत्तर यह है कि यदि ऐसा विपरीत है नियम होगा तो हल् वर्ण मकार, अकार आदि की इत् संज्ञा होगी ही नहीं । ऐसी स्थिति में मित् आगम को अन्त्य अच् से पर में करने वाला “मिदचो ऽन्त्यात् परः” यह सूत्र तथा बित् णित् प्रत्यय पर में रहने पर अच् को वृद्धि करने वाला “अचो व्गिति” ये सूत्र व्यर्थ हो जायेंगे और ज्ञापन करेंगे कि यहाँ विपरीत नियम नहीं होता है । 

यदि कहा जाय कि “अनुनासिकः” सूत्र के पास में “अचः” यही सूत्र है, इसलिए “अनन्तरस्य विधिर्भवति प्रतिषेधो वा” इस नियम के आधार पर “अनुनासिकः” सूत्र का नियम अपने अनन्तर सूत्र “अचः” के लिए ही होगा, न कि “उपदेशे इदन्त्यम्” के लिए भी । ऐसी स्थिति में इस प्रथम सूत्र से रु प्रभृति अजन्त धातुओं के अच् की इत् संज्ञा की आपत्ति यथावस्थित रह जाती है ? इस शंका के उत्तर में कहा गया है कि यदि “अनुनासिकः” सूत्र का नियम केवल “अच्” सूत्र पर ही लागू होता तो “अजनुनासिकः” ऐसा एक ही योग कर दिये होते । अलग - अलग “अच्” और अनुनासिकः” ये दो सूत्र क्यों बनाये जाते ? इसलिए इस योगविभाग के सामर्थ्य से “अनन्तरस्य विधिः प्रतिषेधो वा” इस न्याय को बाध कर “अनुनासिकः “सूत्र का नियम व्यवहित सूत्र “उपदेशे इदन्त्यम्” के लिए भी लागू होगा । इसलिए रु इत्यादि धातुओ में इस सूत्र से भी इत् संज्ञा की आपत्ति नहीं रह जाती है ।

एवञ्च = उपर्युक्त विवेचन से 'हल् ग्रहण अनावश्यक होने के कारण व्यर्थ है और अन्योन्याश्रय दोष भी नहीं पड़ता है । इसलिए सूत्रत्रयात्मक योग करना उचित है । 

न च पाणिनिसूत्रभेदे पारायणादावदृष्टहानिः । तथा च तत्र तत्र भाष्यम् - 'अपाणिनीयन्तु भवति' इति वाच्यम् । कल्प्यमानन्यासस्य लघुत्वेऽस्यादोषत्वात् । 'सूत्रभेदं तमुपाचरन्ति यत्र तदेवाऽन्यत् सूत्रं क्रियते भूयो वा, यदि तदेवोपसंहत्य क्रियते नासौ सूत्रभेदः' इति, 'अच उपसर्गात्त:' इति सूत्रभाष्यात् । नासौ सूत्रभेदः इत्यस्य दोषाय इति शेषः। सति सम्भवे दृष्टद्वारैवाङ्गानामदृष्टार्थत्वमिति तदाशयः । अत एव तत्र तत्र ज्ञापकपरसकलभाष्योच्छेदो नेति चेन्न । योगविभाग - नियमज्ञापकाश्रयणेऽतिगौरवात् । न हि वर्णाभिव्यक्तिजनककण्ठाद्यभिघात - गौरवमेवादर्त्तव्यं, न तु ज्ञानजनकमनोव्यापारगौरवमिति राजाज्ञाऽस्ति । न च सह आ समन्ताद् एति गच्छतीति सहेता मध्यमो वर्ण इत्यर्थ इति, अतो नान्योन्याश्रय इति वाच्यम् । अन्योन्याश्रयतत्परिहारादीन् वदता भाष्यकारेण 'कटी' 'वी' इत्यत्र प्रश्लिष्टात 'ईङ् गतौ' इत्यतश्च सहआङ्पूर्वात्सृजभावयोधनात् । किञ्च योगमर्यादया तत उक्तार्थालाभः । आ समन्तादित्यस्यानन्वितार्थत्वं व्यर्थत्वञ्च । रूढौ तु न मानमतः सूत्रावृत्त्या तं परिहरति - हलन्त्यमिति ।

यदि कहा जाय कि इस प्रकार पाणिनि के सूत्रों का भेद करने से, उनके पारायण से जो अदृष्ट (पुण्य) की प्राप्ति होती थी, उसकी हानि होगी; क्योंकि भाष्यकार ने भी जहाँ इस प्रकार का प्रसंग आया है वहाँ कहा है कि ऐसा करने से अपाणिनीयता होगी, जो अनार्य होने के कारण पुण्यजनक नहीं हो सकती । ऐसा कहने पर सूत्रत्रय (उपदेशे इदन्त्यम्, अच अनुनासिक) का वादी कहता है कि यदि कल्प्यमान न्यास पूर्वन्यास की अपेक्षा लघु हो रहा हो तो अस्य = अपाणिनीयत्व का होना कोई दोष नहीं है । विचार करने पर विदित होता है । कि “हलन्त्यम्” और “उपदेशेऽजनुनासिक इत्” इन दोनों सूत्रों में जितने पद हैं उनकी अपेक्षा इन तीन सूत्रों का जो न्यास है, उसमें हल् का ग्रहण नहीं करना पड़ रहा है । यह एक लाघव ही है । सूत्रभेद तो तम् = उसे उपाचरन्ति = कहते हैं जहाँ तदेव उतना ही बड़ा सूत्र अन्यत् = सन्निवेश बदलकर रूपान्तर में किया जाता है । अथवा भूयो वा = उससे बड़ा सूत्र बनाया जाता है वहाँ भी सूत्रभेद कहा जाता है । यदि उसी सूत्र को उपसंहृत्य = संक्षिप्त करके छोटे प्रमाण का (आकार का) कर दिया जाता है तो वह सूत्रभेद दोषाधायक नहीं होता । यह बात “अच उपसर्गत्तः” सूत्र के भाष्य में कही कई है । यदि कहा जाय कि ऐसे सूत्रभेद से अदृष्ट की सिद्धि का नहीं होना तो दोष है ही, तो इसके उत्तर में कह रहे हैं कि सति सम्भवे = यथासम्भव दृष्टफल के द्वारा ही अङ्ग की अदृष्टार्थता होती है । यदि अङ्ग की (वेदाङ्ग की) शुद्ध अदृष्टार्थता ही स्वीकृत होती तो यह बात कही जा सकती थी कि अपाणिनीय होने से अदृष्टफल नहीं होगा, किन्तु यह बात है नहीं । “नासौ सूत्रभेदो दोषाय” इस भाष्योक्ति से स्पष्ट होता है कि यदि लाघव होता हो तो वहाँ सूत्रभेद दोषजनक नहीं होता है । इस भाष्य से यह संकेत मिलता है कि लाघव रूप दृष्ट फल मिलने पर भाष्यकार ने अदृष्ट की अनुत्पत्ति को दोष नहीं माना। अर्थात् आनुपूर्वी के भिन्न होने पर भी यदि दृष्ट फल मिल रहा है तो वहाँ अदृष्ट फल भी है, ऐसा समझना चाहिए । अत एव दृष्ट द्वारा ही अङ्ग अदृष्टफलजनक होते हैं, यह बात स्वीकार करने से ही भाष्यकार द्वारा पाणिनि के सूत्रों से अथवा सूत्रघटक पदों से जहाँ कहीं कुछ ज्ञापन किया है उस ज्ञापकपरक भाष्य का उच्छेद नहीं होता है । 

यदि अदृष्ट फल के लिए पाणिनि के निर्देश आवश्यक हैं तो उन्हें व्यर्थ करके उनसे करना कहाँ तक उचित होता ? इसलिए इस सन्दर्भ में यही समझना चाहिए की दृष्टफल द्वारा ही अङ्ग अदृष्टफलक होते हैं । उदाहरण के लिए “अभ्यासस्यासवर्णे” इस सूत्र से अथवा इस सूत्र के असवर्ण ग्रहण से “वार्णादाङ्ग बलीयो भवति” इस परिभाषा को ज्ञापित किया गया है । यदि यह सूत्र या इसका असवर्ण पद ये अदृष्टफल के लिए आवश्यक होते तो इन्हें व्यर्थ करना और उससे उक्त परिभाषा का ज्ञापन करना ये सारी बातें असंगत हो जातीं। जब दृष्टफल के द्वारा अदृष्टफलार्थ मानने की बात स्वीकृत कर ली जाती है तो यहाँ कहा जा सकता है कि “अभ्यासस्यासवर्णे” सूत्र का दृष्ट फल तो परिभाषा हो गई और इसी द्वारा यह सूत्र अदृष्टफलक भी होता है । 

अब यहाँ एक शंका यह होती है कि भाष्यकार ने “इको यणचि” सूत्र में कहा है कि पाणिनि के कुछ पद तो ऐसे हैं जिनका फल शुद्ध अदृष्ट है और कुछ का फल दृष्टादृष्ट है । सर्वथा अनर्थक यहाँ कुछ भी नहीं है । “अच उपसर्गात्त:” इस सूत्र में वे अङ्गों की अदृष्टार्थता दृष्ट द्वारा ही व्यक्त कर रहे हैं । ये दोनों बातें परस्पर विरुद्ध हैं । इस शंका के उत्तर में विवेचकों का कहना है कि “इको यणचि” सूत्र का भाष्य एकदेशी है और “अब उपसर्गात्तः” सूत्र का भाष्य सिद्धान्ती है । इसलिए परस्पर विरोध का कोई प्रश्न नहीं है । 

इस उपर्युक्त विवेचन का निष्कर्ष यह निकला कि “उपदेशे इदन्त्यम्”, “अच्”, “अनुनासिकः” इन सूत्रों वाले न्यास में हल्ग्रहण नहीं करना पड़ता है । इस लाघव के साथ अन्योन्याश्रय की आपत्ति भी नहीं होती । इसलिए लाघवात् यही न्यास करना चाहिए । नागेश भट्ट इस बात से सहमत नहीं है । वे कह रहे हैं इस प्रकार के न्यास में “अच्” और “अनुनासिकः” का पृथक् - पृथक् योग करना पड़ता है । इसके अतिरिक्त “अच्” सूत्र से कार्य चल सकता था तो फिर “अनुनासिकः” योग की क्या आवश्यकता है ? इस प्रकार अनुनासिक योग व्यर्थ होकर नियम करता है कि अच् की इत्संज्ञा हो तो अनुनासिक की ही हो । इसके बाद विपरीत नियम का वारण करना तथा योगविभागसामर्थ्य से 'अनन्तरस्य” इस नियम का बाध करके व्यवहित के लिए भी नियम करना  - ये समस्त कार्य सूत्रत्रयवादी को करने पड़ते हैं । इस प्रकार इस पक्ष में अतिगौरव होता है । इस पक्ष में हल्ग्रहण न करने का जो लाघव दिखाया गया है वह भी ठीक नहीं है, क्योंकि हल शब्द के उच्चारण में जो वर्ण की अभिव्यक्ति का जनक कण्ठ तालु आदि स्थानों का अभिघात है वही गौरव गौरव है और योगविभाग, नियम तथा विपरीत नियम का वारण करना इत्यादि जो मनोव्यापार रूपी गौरव हो रहा है, वह गौरव नहीं है; ऐसी कोई राजाज्ञा नहीं है । उच्चारणप्रयुक्त गौरव तो गौरव कहा जाय किन्तु मनोव्यापार रूपी गौरव को गौरव न माना जाय ऐसा कोई राज्यादेश नहीं है । इसलिए तीन सूत्र करने वाले का मत अतिगौरवग्रस्त होने से अमान्य है ।

अन्योन्याश्रय दोष को दूर करने के लिए कोई मतान्तर प्रस्तुत करते हुए कह रहे हैं कि “आदिरन्त्येन सहेता” इस सूत्र का अर्थ ऐसा किया जायेगा जिससे अन्योन्याश्रय की आपत्ति नहीं होगी । अन्योन्याश्रय की समस्या तो तब खड़ी होती है जब 'इता' इस पद में आये हुए “इत्” शब्द से इत्संज्ञक का ग्रहण किया जाता है । अब ऐसा न करके “सहेता” यह एक स्वतन्त्र पद 'सहेतु' शब्द का प्रथमा के एकवचन में माना जायेगा । इसकी सिद्धि इस प्रकार होती है  - “कटी” धातु अथवा “वी” धातु में प्रश्लिष्ट 'इ' धातु से कर्ता अर्थ में तृच् प्रत्यय और इकार को गुण करके “एतृ” शब्द बनाया जायेगा । इससे पूर्व में “सह” और “आ” इन दोनों को रखा जायेगा । इस प्रकार “सह + आ + एतृ” इस स्थिति में “एङि पररूपम्” सूत्र से “आ” इस उपसर्ग का पररूप कर दिया जायेगा । इसके बाद “सह + एतृ” इस स्थिति में “ओमाडोश्च “सूत्र से पररूप करके “सहेतृ” शब्द का प्रथमा के एकवचन में “सहेता” यह रूप निष्पन्न किया जायेगा । “ओमाडोश्च” सूत्र से पररूप करने के लिए ही बीच में आङ् का सन्निवेश किया गया है । अन्यथा यहाँ वृद्धि का प्रसंग हो जाता है । यहाँ यह शंका हो सकती है कि यहाँ “इङ् अध्ययने” या “इक् स्मरणे” धातुओं को न लेकर प्रश्लिष्ट “इ” धातु का ग्रहण क्यों किया गया है ? तो इसका उत्तर यह है कि दोनों धातु नित्य ही अधिपूर्वक प्रयुक्त होते हैं । इसलिए इनका स्वतन्त्र प्रयोग न होने के कारण इन दोनों का ग्रहण यहाँ नहीं किया गया । इसी प्रकार “इण् गतौ” का भी ग्रहण यहाँ इसलिए नहीं किया गया कि उससे बने हुए “एतृ” शब्द के पर में रहने पर “सह + एतृ” इस स्थिति में “एत्येधत्यूट्सु” सूत्र से वृद्धि होने लगती ।

इस प्रकार “सहेता” यह रूप उपर्युक्त प्रकार से बनाने पर इसका अर्थ इस प्रकार होगा - “सह - आ = समन्तात् एति गच्छतीति = बुद्धिविषयो भवतीति सहेता मध्यमो वर्ण”। यह सहेता शब्द योगरूढ़ है । योगशक्ति से “सह एति” इस योगार्थ की प्रतीत होती है और रूढ़ि शक्ति से मध्यम वर्ण का बोध होता है । सहेता ऐसा अर्थ करने के बाद “आदिरन्त्येन” सूत्र का अर्थ इस प्रकार होता है  - “सहेता मध्यमो वर्णः, अन्त्यसहितादिसंज्ञकः (अणादिसंज्ञकः) स्यात्” । यहाँ सहेता (मध्यम वर्ण) संज्ञी हैं और आद्यन्त यह संज्ञा है । आदि और अन्त्य के साथ मध्यम वर्ण की एकबुद्धिविषयता होने के कारण जिस प्रत्याहार की अपेक्षा होगी उसके आदि और अन्त्य वर्ण को लेकर उनके मध्यपाती वर्णों का बोध करने से अच्, हल आदि संज्ञाओं का परिज्ञान हो जाने के कारण “हलन्त्यम्” सूत्र के वाक्यार्थबोध के लिए हल पदार्थ का ज्ञान सम्भव हो जाने से अन्योन्याश्रय का कोई प्रश्न ही नहीं होता । 

 नागेश भट्ट इस बात से अपनी असहमति व्यक्त करते हुए कह रहे हैं कि उपर्युक्त प्रकार से सहेता शब्द की सिद्धि करके अन्योन्याश्रय न पड़ने की जो बात कही जा रही है वह ठीक नहीं है, क्योंकि भाष्यकार ने “हलन्त्यम्” सूत्र में अन्योन्याश्रय को माना है और उसका परिहार भी किया है । यदि उक्त प्रकार से यहाँ अन्योन्याश्रय है ही नहीं तो भाष्यकार का अन्योन्याश्रय मानना और उसका परिहार करना ये सारी बातें असंगत हो जायेंगी । इसलिए भाष्यकार के अनुसार यही स्वीकार करना चाहिए कि “कटी” धातु और “वी” धातु में प्रश्लिष्ट 'इ' धातु से अथवा “ईङ गतौ” इस दैवादिक धातु से पूर्व सह और आङ् को रख कर तृच् प्रत्यय नहीं होता है । दूसरी बात यह है कि “सहेता” पद की योगशक्ति से उक्त अर्थ = मध्यम वर्ण रूपी अर्थ का लाभ भी नहीं होता है । “सहेता” रूप की सिद्धि के लिए जिस “आ” का यहाँ प्रयोग किया गया है उसके अर्थ “आसमन्ताद्” का न तो यहाँ अन्वय हो रहा है और न कोई उसकी उपयोगिता है । इसलिए “आसमन्तात्” अर्थ यहाँ व्यर्थ ही है । यदि कहा जाय कि “सहेता” पद मध्यम वर्ण में रूढ़ है, तो इसका उत्तर देते हुए कह रहे हैं कि सहेता शब्द नहीं है । को रूढ़ मानने में कोई प्रमाण नही है । 

इस प्रकार अन्योन्याश्रय दोष के परिहार के लिए कोई उपाय न होने के कारण दीक्षितजी ने “हलन्त्यम्” इस सम्पूर्ण सूत्र की आवृत्ति करके इस दोष का परिहार किया है । उन्होंने आवृत्त “हलन्त्यम्” में “हलः अन्त्यम्” ऐसा समास करके “हल्” इस चौदहवें सूत्र के अन्त्य लकार की इत् संज्ञा कर दी। इससे इत् पदार्थ का ज्ञान हो जाने से “आदिरन्त्येन सहेता “सूत्र से “हल्” प्रत्याहार बना दिया जाता है, जिससे “उपदेशऽन्त्यं हल् इत् स्यात् “इस अर्थवाले “हलन्त्यम्” सूत्र का वाक्यार्थबोध हो जाता है । इस प्रकार अन्योन्याश्रय दोष मिट जाता है । 

भाष्येऽप्यन्योन्याश्रयमाशङ्कय - 'हलन्त्यमित्सञ्ज्ञं भवति, लकारश्चेद्भवतीति वक्तव्यमित्युक्त्वा  - 'एकशेपनिर्देशाद्वा सिद्धम्, हल् च हल् च हल् - हलन्त्यमित्' इत्युक्तम् । तस्यायं भाव: - “कृतैकशेषेण हल्पदेन सम्बन्धसामान्यषष्ठ्या समासोऽन्त्यशब्दस्य च द्वन्द्वान्ते श्रूयमाणस्येवोभयत्रान्वयः एवच हसूत्रान्त्य हल्रूपान्त्यचेति बोधः, अन्त्ये - 'राहो: शिर' इतिवत्यष्ठी “ति । अत्रोच्चारयितुरेकशेषनिर्देशो बोद्धस्त्वावृत्त्या बोधः । 'हसमीपो लकार इत्, हलरूपान्त्य ति कैयटोक्तव्याख्यायान्तु-'हल् इत्सञ्ज्ञं भवति, हलन्त्यश्चेदिति वदेदित्यूह्यम् ।

भाष्य में भी “हलन्त्यम्” सूत्र में अन्योन्याश्रय की आशंका करके भाष्यकार ने कहा कि “अन्त्य हल् की इत्संज्ञा होती है और लकार भी इत्संज्ञक होता है” ऐसा कहना चाहिए । ऐसा कह कर फिर सन्देह किया कि यह कार्य कैसे होगा ? तो उत्तर दिया कि “एकशेषनिर्देशाद्वा सिद्धम्” अर्थात् यह कार्य “हलन्त्यम्” सूत्र में एकशेष निर्देश से सिद्ध है । तात्पर्य यह है कि “हलन्त्यम्” सूत्रघटक हल् पद में “हल् च हल् च इति हल्” इस प्रकार एकशेष करके पाणिनि ने हल् का उच्चारण किया है । इसलिए दो हल् पदों के लाभ के लिए हल् की आवृत्ति कर दी जायेगी । सूत्रघटित अन्त्य शब्द का दोनों हल् के साथ उसी प्रकार सम्बन्ध किया जायेगा जैसे द्वन्द्व के अन्त में श्रूयमाण पद का प्रत्येक के साथ अन्वय होता है । इस प्रकार दोनों हल्पदों को अन्त्य के साथ सम्बन्ध करने पर “हलन्त्यम्” “हलन्त्यम्” इस रूप में दो “हलन्त्यम्” सूत्र हो जाते हैं । इन दोनों जगहों पर “हलः अन्त्यम् = हलन्त्यम्” इस रूप में षष्ठीसमास किया जायेगा । यहाँ पर जो षष्ठी है वह सम्बन्धसामान्य में अर्थात् निरूप्यनिरूपकभाव सम्बन्ध में है । इनमें पहले “हलन्त्यम्” का अर्थ होगा कि “हल जो चौदहवाँ सूत्र है, उसके अन्त्य की इत् संज्ञा हो । इस सूत्र से जब 'हल' सूत्र के लकार की इत् संज्ञा हो गई तो भाष्यकार के इस कथन कि “लकारश्चेद्भवति” को क्रियान्विति हो गई । इस प्रकार इत् पदार्थ का ज्ञान हो जाने पर “आदिरन्त्येन सहेता” सूत्र से हल् प्रत्याहार बना दिया जाने पर दूसरा जो “हलन्त्यम्” है । उसका अर्थ होता है कि “हल् रूप जो अन्त्य उसकी इत् संज्ञा होती है”। इस प्रकार “हलन्त्यम्” का अन्योन्याश्रय मिटता है । 

अब यहाँ यह शंका होती है कि दोनों “हलन्त्यम्” सूत्रों में निरूप्यनिरूपकभाव अर्थ में षष्ठी करके षष्ठीसमास किया गया है । यह षष्ठीसमास तो उस “हलन्त्यम्” में संगत है जहाँ हलः = अर्थात् “हल्सूत्रस्यान्त्यम् इत्” ऐसा अर्थ करते हैं; क्योंकि वहाँ लकार में हल् सूत्र - निरूपित अन्त्यत्व सुलभ है, किन्तु जिस “हलन्त्यम्” का अर्थ करते है कि हल रूपी अन्त्य की इत् संज्ञा हो, वहाँ तो अभेद की प्रतीति होने के कारण षष्ठ्यर्थभेद (निरूप्यनिरूपकभाव सम्बन्ध) की प्रतीति किस प्रकार सम्भव है ? इस शंका का उत्तर देते हुए ग्रन्थकार का कहना है  - अन्त्ये = उपदेश में अन्त्य हल् की इत् संज्ञा करने वाले “हलन्त्यम्” सूत्र में षष्ठी इस प्रकार हुई है जिस प्रकार “राहोः शिरः “इस वाक्य में होती है । तात्पर्य यह है कि जो राहु है वह शिर से अलग दूसरी कोई चीज नहीं है, किन्तु शिर ही राहु है । ऐसी स्थिति में जब राहु और शिर दोनों अभिन्न हैं तो भेद की ख्यापिका षष्ठी यहाँ कैसे सम्भव है ? इसलिए यहाँ षष्ठी उपपन्न होने के लिए राहु में ही स्वनिरूपित अवयवत्व का आरोप किया जाता है । इस प्रकार राहुपदवाच्य में अवयविता और शिरःपदवाच्य में अवयवता उपपन्न होती है, जिससे भेदमूलक षष्ठी यहाँ उपपन्न होती है । इसी प्रकार जहाँ अन्त्य हल् की इत् संज्ञा की बात है वहाँ व्यपदेशिवद्भाव से हल में ही हनिरूपित अन्त्यत्व का आरोप करके वास्तविक अभेद में आरोपित भेद के आधार पर षष्ठी कर ली जाती है । इस प्रकार यहाँ अन्त्यत्व में हनिरूपितत्व की संगति हो जाती है । “हलन्त्यम्” के उच्चारयिता (पाणिनि) ने इस सूत्र के हल् पद का उच्चारण एकशेष करके किया है, इसलिए 'बोद्धा', आवृत्ति के द्वारा दो हल पदों का बोध कर लेता है। 

अब सन्देह यह होता है कि आपने उक्त व्याख्यान के द्वारा यह सिद्ध तो कर दिया कि भाष्यकार ने हल में एकशेष को स्वीकार कर हल पद की आवृत्ति करके दोनों हल् के साथ 'अन्त्यम्' पद का अन्वय किया है । इससे संकेत मिलता है कि सम्पूर्ण “हलन्त्यम्” सूत्र की आवृत्ति में भाष्य का तात्पर्य है । किन्तु कैयट के व्याख्यान से यह बात सिद्ध नहीं हो रही है । कैयट ने प्रासंगिक भाष्य का व्याख्यान करते हुए “हस्य ल् हल्” इस प्रकार हल पद का समास करके षष्ठी का अर्थ सामीप्य मान कर कहा कि “हकार के समीप जो लकार है, उसकी इत् संज्ञा होती है”। दूसरे “हलन्त्यम्” का अर्थ किया कि “हल रूपी जो अन्त्य उसकी इत् संज्ञा होती है”।

ह समीप लकार की इत् संज्ञा करने में कैयट का तात्पर्य “हल्” इस चौदहवें सूत्र के लकार में है । किन्तु कैयट के इस व्याख्यान में हल् का अन्त्य के साथ अन्वय करने की आवश्यकता नहीं रह जाती है । क्योंकि हल सूत्र का जो अन्त्य है वही हकार के समीप का लकार है । ऐसी स्थिति में कैयट के मतानुसार लकार की इत् संज्ञा करने वाले सूत्र में अन्त्य पद की आवश्यकता नहीं रह जाती है । इससे विदित होता है कि कैयट सम्पूर्ण सूत्र की आवृत्ति के पक्ष में नहीं है, क्योंकि अन्त्य पद के बिना ही उन्होंने “हल्” सूत्र के लकार की इत् संज्ञा कर दी है । 

इस प्रकार की शंका का उत्तर देते हुए नागेश का कहना है कि कैयट की व्याख्या भाष्य - सम्मत नहीं है । कारण यह है कि ऊपर विवेचित क्रमानुसार भाष्यकार ने जब दो “हलन्त्यम्” बनाया तो उसमें लकार की इत्संज्ञा के विधायक सूत्र की व्याख्या में भाष्यकार ने कहा कि “हल्सूत्रान्त्यमित्” । उन्होंने इस व्याख्या में हल् सूत्र का नामोल्लेख किया है, साथ ही अन्त्य शब्द का भी उल्लेख किया है । यदि कैयट की व्याख्या भाष्याभिमत होती तो भाष्यकार कहते कि “हल् इत्संज्ञंभवति हलन्त्यश्चेत् इति” । हल् की अर्थात् हकार के समीप लकार की इत् संज्ञा होती है और अन्त्य हल् की इत् संज्ञा होती है । किन्तु ऐसा न करके 'हल्' सूत्र का अन्त्य इत्संज्ञक हो, ऐसा कहने से स्पष्ट है कि अन्त्यसहित सम्पूर्ण सूत्र की आवृत्ति में भाष्यकार का तात्पर्य है । दूसरी बात यह है कि कैयट की व्याख्या इसलिए भी असंगत है कि सामीप्य षष्ठी का अर्थ भी नहीं होता है, जैसा कि कैयट ने स्वीकार किया है । यह बात मनोरमा - शब्दरत्न में विस्तार से वर्णित है । 

नन्वेवमपि 'न विभक्ताविति विभक्तिपदबोद्ध्यसुप्तिद्बोधो 'हलन्त्यमिति वाक्यार्थबोधोत्तरं, तद्बोधश्चापवादवाक्यार्थबोधोत्तरमित्यन्योन्याश्रयस्तदवस्थ एवेति चेन्न, अपवादवाक्यार्थबोधात्पूर्वं पदपदार्थोपस्थितावुत्सर्गवाक्यार्थबोधे प्रतिबन्धकाभावात् । न ह्यभावज्ञाने प्रतियोगिज्ञानस्येव प्रतियोगिज्ञानेऽभावज्ञानस्य कारणता कस्यापि सम्मता, प्रतियोगिज्ञानं विना निषेधवाक्यार्थासम्भवाच्च ।

नन्वेवमपि = इस प्रकार अन्योन्याश्रय दोष दूर करने पर भी अन्योन्याश्रय दोष तदवस्थ ही है, क्योंकि “न विभक्तौ तुस्मा:” इस सूत्र के वाक्यार्थबोध में विभक्तिपद के अर्थ का ज्ञान अपेक्षित है । विभक्ति पदार्थ, जो सुप् और तिङ् है, उसका ज्ञान “हलन्त्यम्” सूत्र के वाक्यार्थबोध के बाद ही सम्भव है । “हलन्त्यम्” सूत्र का वाक्यार्थबोध तब तक नहीं हो सकता जब तक उसके अपवाद “न विभक्तौ तुस्माः” का वाक्यार्थबोध नहीं हो जाता, क्योंकि “प्रकल्य चापवादविषयं तत उत्सर्गः प्रवर्तते” अर्थात् “अपवाद के विषय को प्रकल्प्य = छोड़ कर उत्सर्ग - शास्त्र की प्रवृत्ति होती है” इस नियम के आधार पर “हलन्त्यम्” सूत्र की प्रवृति के पहले उसके अपवाद “न विभक्तौ तुस्माः” का वाक्यार्थबोध होना अपेक्षित है, जिससे “हलन्त्यम्” उसके विषय का परित्याग कर सके । इस प्रकार “हलन्त्यम्” के वाक्यार्थबोध के लिए “न विभक्ती तुस्माः” के वाक्यार्थबोध की अपेक्षा और “न विभक्तौ” के वाक्यार्थबोध के लिए “हलन्त्यम्” के वाक्यार्थबोध की अपेक्षा होने के कारण परस्परापेक्षत्व रूप अन्योन्याश्रय पुनः तदवस्थ ही है । 

यदि कहा जाय कि यहाँ अन्योन्याश्रय दोष न होकर चक्रक दोष है । वह इस प्रकार है - “हलन्त्यम्” का वाक्यार्थबोध “न विभक्तौ” के वाक्यार्थबोध के अधीन है, “न विभक्तौ” का वाक्यार्थबोध” विभक्तिपदार्थकेज्ञानाधीन है, विभक्तिपदार्थ का बोध सुतिपदार्थ के ज्ञानाधीन हैं और सुपतिपदार्थ का ज्ञान “आदिरन्त्येन सहेता” के वाक्यार्थबोध के अधीन है और इसका वाक्यार्थबोध इत्पदार्थ के ज्ञानाधीन है, तथा इत्पदार्थ का ज्ञान “हलन्त्यम्” सूत्र के अधीन है । इस प्रकार यहाँ चक्रकापत्ति दोष स्पष्ट ही है । ऐसी स्थति में यहाँ चक्रक दोष की चर्चा न कर पुनः अन्योन्याश्रय दोष तदवस्थ है, ऐसा क्यों कहा गया ? इस प्रश्न का उत्तर यह दिया जाता है कि चक्रक दोष हो या अन्योन्याश्रय दोष हो, दोनों जगह “स्वप्रयोज्यप्रयोज्यत्व” रूप ही दोष होता है । एक से प्रयोज्य दूसरा और दूसरे से प्रयोज्य पहला रहता है । “हलन्त्यम्” “न विभक्तौ तुस्माः” और “आदिरन्त्येन सहेता” इन तीनों का वाक्यार्थबोध एक - दूसरे से प्रयोज्य ही है; जैसा कि ऊपर दिखाया जा चुका है । यही स्थिति अन्योन्याश्रय में भी होती है । इसलिए अन्योन्याश्रय के समान होने के कारण चक्रकदोष में यहाँ अन्योन्याश्रय शब्द का प्रयोग किया गया है । 

इस प्रकार चक्रकात्मक अन्योन्याश्रय दोष के पुनः उपस्थित होने पर उसका उत्तर देते हुए ग्रन्थकार का कहना है कि यदि अपवाद के वाक्यार्थबोध से पहले पदपदार्थ की उपस्थिति हो जाती है तो उत्सर्ग के वाक्यार्थबोध का प्रतिबन्ध नहीं होता । अर्थात् वहाँ उत्सर्ग का वाक्यार्थबोध हो ही जाता है । 

अभाव के ज्ञान के लिए जिस प्रकार प्रतियोगी के ज्ञान की आवश्यकता होती है, उसी प्रकार प्रतियोगी के ज्ञान के लिए अभाव के ज्ञान की कारणता किसी को भी सम्मत नहीं है । यह निश्चित है कि प्रतियोगी के ज्ञान के बिना निषेध का वाक्यार्थबोध नहीं हो सकता । घटाभाव के लिए घट का होना आवश्यक तो है किन्तु घट के लिए घटाभाव का होना आवश्यक नहीं होता । इसी प्रकार यहाँ “न विभक्तौ तुस्माः” के वाक्यार्थबोध के लिए विभक्ति पदार्थ की अपेक्षा रहने पर भी जब “हलन्त्यम्” सूत्रघटक समस्त पदों के अर्थों की उपस्थिति है तो उसका वाक्यार्थ न हो इसमें क्या प्रमाण है ? अर्थात् “हलन्त्यम्” के वाक्यार्थबोध के लिए। निषेधसूत्र “न विभक्तौ तुस्मा” के वाक्यार्थबोध की कोई आवश्यकता नहीं है । 

यदि कहा जाय कि अपवाद के वाक्यार्थबोध के पहले उत्सर्ग के वाक्यार्थबोध के हो जाने से उत्सर्ग सूत्र की लक्ष्यसंस्कारक सार्वत्रिक प्रवृत्ति होने लगेगी और इस क्रम में वह यदि अपवाद के लक्ष्य में भी प्रवृत्त हो जाता है तो “भुक्तवन्तं प्रति मा भुक्था:” इस न्याय के आधार पर अपवादशास्त्र का प्रणयन ही व्यर्थ हो जायेगा । इसलिए “पूर्व ह्यपवादा अभिनिविशन्ते पश्चात् उत्सर्गा:” इस नियम से उत्सर्ग के वाक्यार्थबोध के पहले अपवाद का वाक्यार्थबोध होना आवश्यक ही है । ऐसी स्थिति में उपर्युक्त दोष तदवस्थ ही रह जाता है । इस शंका को दृष्टिगत करके कह रहे हैं - 

'पूर्व ह्यपवादा अभिनिविशन्ते पश्चादुत्सर्गाः' इत्यस्य त्वयं भाव: - “लक्षणैकचक्षुष्कस्य उद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्ने सर्वत्रोत्सर्गकृतसंस्कारबुद्धावुत्सर्गापवादयोर्विषयव्यवस्थानापत्त्या - 'भुक्तवन्तम्प्रति मा भुक्था' इति वाक्यस्येव अपवादशास्त्रवैयर्थ्यापत्त्या चापवादशास्त्रपर्यालोचनेन तद्विषयलक्ष्यसंस्कारं निर्णीय तदविषयं तत्तल्लक्ष्यं तत्तद्विषयवाक्योपप्लवद्वारोत्सर्गेण संस्करोति, अन्यथा विकल्पापत्तिरि'ति । यद्यपि 'भुक्तवन्तं प्रती'ति न्यायो लुगादिना जातनिवृत्तेर्व्यभिचरितस्तथापि तत्राप्यनुत्पत्तिरेवेति न दोषः, न्यायानङ्गीकारेऽपि विकल्पापत्तेः सत्त्वात्च्त्व। ‘अभिनिविशन्ते' इत्यस्य बुद्ध्यारूढा भवन्तीत्यर्थः । लक्ष्यैकचक्षुष्कस्तु  - तत्तच्छास्त्रपर्यालोचनं विनापि अपवादविषयं परित्यज्योत्सर्गेण लक्ष्यसंस्कारञ्जानीते, तस्यापि शास्त्रप्रक्रियास्मरणपूर्वकप्रयोग एव धर्मोत्पत्तेः । तदुक्तम् - 'प्रकल्प्य चापवादविषयं तत उत्सर्गः प्रवर्तते' इति । प्रकल्प्य = परित्यज्य ।

“पूर्वं हि अपवादा अभिनिविशन्ते” इस परिभाषा का यह भाव है कि जो व्यक्ति लक्षणैकचक्षुष्क होता है अर्थात् लक्षण = सूत्र ही लक्ष्य के साधुत्व - ज्ञान का एक मात्र साधन है, जिसके लिए ऐसा लक्षणैकचक्षुष्क व्यक्ति पहले अपवाद के विषय की पर्यालोचना करके, जहाँ उसका विषय नहीं होता ऐसे स्थल का निर्णय करता है । जब उसे निश्चय हो जाता है कि वह अपवाद - शास्त्र का लक्ष्य नहीं है तब ऐसे लक्ष्य का संस्कार उत्सर्गशास्त्र के द्वारा करता है । अन्यथा उद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्न सारे उद्देश्यों (लक्ष्यों) का संस्कार उत्सर्गशास्त्र के द्वारा ही होगा, ऐसी बुद्धि होने पर यदि अपवादशास्त्र के विषय को भी उत्सर्गशास्त्र का विषय बना लेता है, तब उत्सर्ग और अपवाद के विषय की व्यवस्था न होने के कारण कौन अपवाद का विषय है और कौन उत्सर्ग का विषय है ? इस अनिश्चय की स्थिति में अपवाद के विषय में भी उत्सर्ग की प्रवृत्ति हो जायेगी । परिणाम यह होगा कि भोजन किये हुए के प्रति यह कहना कि “भोजन मत करो” यह वाक्य जिस प्रकार निष्प्रयोजन है वैसे ही बाद में यह कहना कि “यह अपवाद का विषय है, यहाँ उत्सर्ग की प्रवृत्ति ठीक नहीं है” व्यर्थ ही होगा । फलस्वरूप अपवादशास्त्र का वैयर्थ्य होने लगेगा । इसलिए उत्सर्गशास्त्र के द्वारा पहले अपवादशास्त्र के विषय का पर्यालोचन करके उसके द्वारा किये जाने वाले लक्ष्य संस्कार का निर्णय किया जाता है । इसके बाद तदविषयम् = अपवादशास्त्र के अविषय लक्ष्यों का संस्कार तद्विषयक वाक्य (उत्सर्गशास्त्रीयवाक्य) के उपप्लव = आवृत्ति के द्वारा उत्सर्गशास्त्र से किया जाता है । व्यक्तिपक्ष में प्रत्येक लक्ष्य व्यक्ति के लिए लक्षण के उपप्लव की परम्परा है । जैसा कि एल और तूच के लिए होता है । यदि ऐसा नहीं किया जाता है तो “असति बाधके उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेन विधेयान्वय इस नियम के आधार पर दोनों शास्त्रों के प्रामाण्य होने के कारण दोनों शास्त्रों (उत्सर्ग और अपवाद) की लक्ष्य में पर्यायेण प्रवृत्ति होने पर वहाँ विकल्पापत्ति पर्यायापत्ति रूप दोष होने लगेगा । यहाँ विकल्पापत्ति का अर्थ पर्यायापत्ति किया गया है, क्योंकि ऐसे स्थलों पर यदि उत्सर्गशास्त्र की प्रवृत्ति पहले हो जाती है तो वहाँ अपवादशास्त्र की प्रवृत्ति बाद में सम्भव ही नहीं होगी । इसलिए पर्यायेण वहाँ दोनों की प्रवृत्ति होने से पर्यायतापत्ति रूप दोष होगा ।

यद्यपि लुक आदि के द्वारा जात की अर्थात् किये गये की निवृत्ति होने के कारण “भुक्तवन्तं प्रति” इस न्याय का व्यभिचार प्रभावहीनता देखी गई है । अन्यथा जो लक्ष्य में कर दिया गया उसकी निवृत्ति नहीं होनी चाहिए, किन्तु निवृत्ति देखी जाती है । इसलिए भुक्तवन्तं “यह न्याय व्यभिचरित है तथापि जहाँ लुक् से किसी की निवृत्ति होती है वहाँ निवृत्ति का तात्पर्य उसकी अनुत्पत्ति में ही होने के कारण कोई दोष नहीं है । नागेश भट्ट पहले कर आये है कि लक्षणे व्यक्ति यदि उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेन उत्सर्गशास्त्र की प्रवृत्ति कर देता है तो “भुक्तवन्तं प्रति” इस न्याय से अपवादशास्त्र की व्यर्थता । होने लगती है । अब इस न्याय को व्यभिचरित बता कर यह कहना चाहते हैं कि उत्सर्गशास्त्र की प्रवृत्ति सब जगह हो जाने पर भी जब अपवादशास्त्र का अवसर आयेगा तो उत्सर्ग से किये गये कार्य की निवृत्ति हो सकती है, किन्तु वहाँ निवृत्ति का तात्पर्य उस कार्य की अनुत्पत्ति मानने से कोई दोष नहीं होता । उदाहरण के लिये “सेर्ह्यपिच्च” इस सूत्र से विधेय 'हि' का “अतो हे “सूत्र से जो लुक् होता है उसका तात्पर्य यह है कि “सेर्ह्यपिच्च” सूत्र लोट्स्थानिक 'सि' के स्थान पर अदन्ताङ्गाव्यवहितोत्तर अभावविशिष्ट “हि” का विधान करता है । अर्थात् यहाँ “हि” की उत्पत्ति होती ही नहीं है । इसलिए ऐसे स्थलों पर निवृत्ति का प्रश्न ही नहीं होता । 

वास्तव में लुक् के द्वारा आदेश की अनुत्पत्ति की बात कहना ठीक नहीं है, क्योंकि “हलन्त्यम्” और “न विभक्तौ तुस्माः” “इको यणचि” और “अकः सवर्णे दीर्घः” इन उत्सर्ग और अपवादों के स्थल से लुक् की स्थिति भिन्न होती है । वहाँ उत्सर्ग और अपवाद भाव रहता ही नहीं है । इसलिए उत्सर्ग और अपवाद स्थल की व्यवस्था यही माननी चाहिए कि ऐसे स्थलों पर “इको यणचि” इत्यादि उत्सर्गसूत्र “अकः सवर्णे दीर्घः” जैसे अपवादशास्त्र को पहले बुद्ध्यारूढ मात्र करके “श्रीशः” जैसे उसके लक्ष्यों को छोड़कर “सुद्धयुपास्यः” जैसे लक्ष्यों का संस्कार अपने वाक्यों का उपप्लव आवृत्ति करके करते हैं । इस प्रकार देखा गया कि उत्सर्ग के वाक्यार्थबोध के लिए पहले अपवाद के वाक्यार्थबोध की कोई आवश्यकता नहीं है । अपवादशास्त्र केवल बुद्ध्यारूढ़ होते हैं । इसलिए “पूर्व ह्यपवादा:” इस न्याय के आधार पर यह नहीं कहा जा सकता कि “हलन्त्यम्” सूत्र के वाक्यार्थबोध के लिए उससे पहले 'न विभक्ती” का वाक्यार्थबोध अपेक्षित है और उसकी अपेक्षा के कारण अन्योन्याश्रय दोष तदवस्य है । न्यायानङ्गीकारेऽपि = यदि “पूर्वं ह्यपवादा:” इस न्याय को स्वीकार नहीं किया जाता है । तो भी उक्त प्रकार से जैसा कि पहले कहा जा चुका है -उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदेन उद्देश्य मात्र के लिए “श्रीशः “जैसे प्रयोगों के लिए “इको यणचि” और “अकः सवर्णे दीर्घः” दोनों सूत्रों के उपप्लव होने के कारण दोनों की प्रवृत्ति होने से विकल्प की आपत्ति हो ही जायेगी । यहाँ “अभिनिविशन्ते” इस पद का अर्थ है  - बुद्ध्यारूढ़ होना अर्थात् बुद्धि का विषय होना। इस प्रकार लक्षणैकचक्षुष्क व्यक्ति अपवादशास्त्र का ज्ञानमात्र करके उसके विषय को छोड़कर उत्सर्गशास्त्र से लक्ष्य का संस्कार करता है । इसलिए उत्सर्ग के वाक्यार्थबोध के लिए अपवाद के वाक्यार्थबोध की अपेक्षा न होने के कारण अन्योन्याश्रय नहीं होता है । 

लक्ष्यैकचक्षुष्क व्यक्ति की दृष्टि तो लक्ष्य पर ही रहती है । उसके लिए किसी शास्त्र के पर्यालोचन की आवश्यकता रहती ही नहीं । वह लक्ष्य की सिद्धि के लिए उसके योग्य लक्षण की प्रवृत्ति करके लक्ष्य की सिद्धि कर लेता है । इस प्रकार वह “तच्छास्त्रपर्यालोचनं विनैव” = अपवादशास्त्र की पर्यालोचना के बिना ही उसके विषय को छोड़ कर उत्सर्गशास्त्र से लक्ष्य की सिद्धि करता है । इसलिए इस पक्ष में उत्सर्ग के वाक्यार्थबोध के पहले अपवाद के वाक्यार्थबोध की अपेक्षा न रहने के कारण “हलन्त्यम्” और “न विभक्तौ तुस्मा:” इन सूत्रों के सन्दर्भ में अन्योन्याश्रय दोष का कोई प्रश्न ही नहीं उठता है । 

यदि कहा जाय कि लक्ष्यैकचक्षुष्क व्यक्ति को जब लक्षण की अपेक्षा रहती ही नहीं तब वह उत्सर्गशास्त्र से लक्ष्य का संस्कार क्यों करता है ? इस प्रश्न का उत्तर देते हुए ग्रन्थकार का कहना है कि तस्यापि = उस लक्ष्यैकचक्षुष्क व्यक्ति की भी शास्त्रसम्बन्धी प्रवृत्ति इसलिए होती है कि शास्त्र की प्रकिया के स्मरणपूर्वक शब्द का प्रयोग करने से ही धर्म की उत्पत्ति होती है । तदुक्तम् = जैसा कि कहा गया है -” प्रकल्प्य चापवादविषयं तत उत्सर्गः प्रवर्तते” इति । यहाँ “ततः” इस पद की पञ्चमी प्राक् शब्द के योग में है । इसलिए इसका अर्थ है कि अपवाद - शास्त्र की पर्यालोचना से पहले ही उसके विषय को प्रकल्प्य = छोड़ कर उत्सर्गशास्त्र प्रवृत्त होता है । यहाँ प्रकल्प्य का अर्थ 'परित्यज्य' इसलिए किया गया है कि यदि प्रकल्प्य का अर्थ “बुद्ध्यारूढ़ करके” ऐसा किया जाय तो “लक्षणैकचक्षुष्क के लिए स्वीकृत परिभाषा “पूर्वं ह्यपवादा अभिनिविशन्ते” इससे प्रस्तुत परिभाषा “प्रकल्प्य चापवादविषयम्” का कोई भेद ही नहीं होगा । क्योंकि ऐसी स्थिति में दोनों समानार्थक हो जायेगीं।

कैयट ने इस प्रकल्प्य पद का अर्थ “सम्पाद्य” किया है । अर्थात् उत्सर्गशास्त्र अपवाद के विषय को बना कर प्रवृत्त होता है । नागेश भट्ट कैयट की व्याख्या से असहमत हैं । अपनी असहमति वे इस प्रकार कह रहे हैं ।

यत्तु - 'प्रकल्प्य चे 'त्यस्यायमर्थ: - “यथा 'न सम्प्रसारणे' इति वचनात्परस्य यणः पूर्वं सम्प्रसारणं, पूर्वस्य तु तन्निमित्तः प्रतिषेधः” इति  - अभ्यस्तसञ्ज्ञासूत्रे कैयटः, तन्न, 'न सम्प्रसारणे' इति सूत्रस्थभाष्यविरोधात् । तत्र हि 'एतदेव ज्ञापयति परस्य - न पूर्वस्येति, यद्वा सम्प्रसारणाश्रयस्य प्रतिषेध: - ' इत्याद्युक्तम् । न हि न्यायेन सिद्धे एवमुक्तिरुचिता, तस्मान्न्यायस्य मदुक्त एव विषय इति बोद्ध्यम् । यदपि  - 'अपवादवाक्यार्थं विना नोत्सर्गवाक्यार्थ इति तदर्थ:' इति, तदपि न उक्तयुक्तेः । 'न विभक्तौ तुस्मा:' इति शास्त्रस्थतुस्मपदार्थज्ञानमात्रेण पादीनामेव तद्विषयत्वाभावबुद्ध्या तेषु हलन्त्यसूत्रप्रवृत्त्या सुप्तिरूपविभक्तिपदार्थज्ञानं सुलभमिति दिक् । अत्राप्युपदेश इति सम्बद्ध्यते, तद्वललभ्यार्थमाह - सूत्रे इति । 

कैयट ने “प्रकल्प्य च” इस प्रतीक को लेकर कहा कि यहाँ प्रकल्प्य पद का अर्थ सम्पाद्य अर्थात् बनाकर है । जैसे युवन् शब्द से शस् विभक्ति लाने पर “न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्” इस सूत्र के सार्थक्य के लिए पहले परयण वकार को सम्प्रसारण “श्वयुवमघोनामतद्धिते” सूत्र से होता है । इसके बाद पूर्वयण यकार को इसी सूत्र से प्राप्त सम्प्रसारण का निषेध “न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्” सूत्र से किया जाता है, जिससे “यूनः “प्रयोग की सिद्धि होती है । यहाँ यदि परयण को पहले सम्प्रसारण नहीं किया जाता तो पूर्वयण को प्राप्त सम्प्रसारण का निषेध भी नहीं होता । इस प्रकार अपने निषेधशास्त्र “न सम्प्रसारणे” के विषय को उत्सर्गशास्त्र = सम्प्रसारण - विधायक शास्त्र पहले सम्पादित कर देता है, उसी प्रकार अपवाद के विषय को बना कर उत्सर्ग शास्त्र की प्रवृत्ति होती है । यह बात कैयट ने अभ्यस्तसंज्ञाविधायक “उभे अभ्यस्तम्” (६.१.५) सूत्र में कही है । 

किन्तु कैयट ने प्रकल्प्य पद की जो व्याख्या की है वह ठीक नहीं है । इसके निम्नलिखित कारण हैं -पहला तो यह कि प्रकल्प्य का अर्थ “सम्पाद्य” करने पर “न सम्प्रसारणे” सूत्र के भाष्य से विरोध हो रहा है । भाष्यकार ने वहाँ कहा है कि “एतदेव ज्ञापयति परस्य न पूर्वस्येति “अर्थात् प्रस्तुत “न सम्प्रसारणे” सूत्र ही ज्ञापन करता है कि पहले परयण को सम्प्रसारण हो, न कि पूर्वयण को । अन्यथा यदि पहले पूर्वयण को सम्प्रसारण हो जाता है तो यह सूत्र ही व्यर्थ हो जायेगा । क्योंकि जिस यण को सम्प्रसारण का निषेध करना है उसे तो सम्प्रसारण हो ही गया और जिस सम्प्रसारण को पर में मान कर पूर्व को निषेध वाञ्छित है उस पर यण् को सम्प्रसारण हुआ ही नहीं । इस प्रकार “न सम्प्रसारणे' सूत्र की प्रवृत्ति के लिए उपयुक्त स्थिति न होने के कारण यह सूत्र व्यर्थ होकर पहले पर यण् को सम्प्रसारण का ज्ञापन करता है । यदि प्रकल्प्य पद का सम्पाद्य अर्थ करके इस परिभाषा से ही पर यण को सम्प्रसारण हो जाता है । तो भाष्यकार का ज्ञापकाश्रयण करना व्यर्थ ही हो जायेगा ।

यदि कहा जाय कि कैयट के उपर्युक्त कथन का यह तात्पर्य है कि “न सम्प्रसारणे” सूत्र व्यर्थ होकर “प्रकल्प्य चापवादविषयम्” इस परिभाषा का ही ज्ञापन करता है और इस परिभाषा के द्वारा परयण को पहले सम्प्रसारण होना और पूर्वयण को तन्निमित्तक सम्प्रसारण का निषेध होना -यह कैयटोक्ति उसी का फलितार्थकथन है । इसलिए भाष्य से विरोध नहीं है, तो इस बात को दृष्टिगत कर कैयट के कथन में “यद्वा” शब्द से दूसरा विरोध दिखा रहे हैं । इसका तात्पर्य यह है कि भाष्यकार ने “यूनः “इस प्रयोग की सिद्धि के लिए एक उपायान्तर प्रदर्शित किया है । उन्होंने कहा है कि “सम्प्रसारणाश्रयस्य प्रतिषेधः” अर्थात् “न सम्प्रसारणे सम्प्रसारणम्” सूत्र न बना कर “सम्प्रसारणाच्च” इस सूत्र के स्थान पर “सम्प्रसारणादसम्प्रसारणे” ऐसा न्यास किया जायेगा । इसका तात्पर्य यह है कि सम्प्रसारण से अच् पर में रहने पर उसे पूर्वरूप होता है, यदि उसके आगे सम्प्रसारण पर में न रहे तब। अब “युवन् + अस्” इस स्थिति में यकार और वकार को एक साथ सम्प्रसारण करने पर “इ - उ - उ - अन्” इस स्थिति में इकारोत्तरवर्ती उकार को पूर्वरूप नहीं होगा, क्योंकि उसके आगे वकारस्थानिक सम्प्रसारण उकार पर में है । इस सम्प्रसारण उकार के आगे जो अकार है उसे तो पूर्वरूप हो ही जायेगा, क्योंकि उसके आगे सम्प्रसारण पर में नहीं है । इस प्रकार अकार को पूर्वरूप और दोनों ठकारों को दीर्घ करके “इ+ ऊन् + अस्” इस स्थिति में यण् करके “यून” प्रयोग की सिद्धि की गई है । यदि कैयट की व्याख्या के अनुसार प्रकल्प्य का अर्थ सम्पाद्य होता तो “प्रकल्प्य चापवाद विषयम्” इस परिभाषा के द्वारा ही यून” प्रयोग की सिद्धि, पहले परयण को सम्प्रसारण करके हो सकती थी तो इस कार्य के लिए भाष्यकार की यह उक्ति कि “सम्प्रसारणाश्रयस्य प्रतिषेधः” सर्वथा असंगत हो जाती । कैयट के अनुसार “प्रकल्प्य” का अर्थ “सम्पाद्य” करने से तीसरी विसंगति यह है कि ऐसा अर्थ करने से परिभाषा में आये हुए “तत उत्सर्गः प्रवर्तते” इन पदों के अर्थ की संगति नहीं बैठती है । इसका कारण यह है कि यदि उत्सर्गशास्त्र पहले ही लग कर अपवाद के विषय को बना देता है जिससे अपवादशास्त्र की प्रवृत्ति सम्भव हो सके तो ऐसा करने के बाद उत्सर्गशास्त्र की प्रवृत्ति का बोधक “ततः प्रवर्तते” इस पद का क्या औचित्य है ? क्योंकि उत्सर्गशास्त्र तो पहले ही लग चुका है । अपवाद के विषय को बनाने के बाद तो उसकी प्रवृत्ति होती ही नहीं । ऐसी स्थिति में “ततः प्रवर्तते” इसके अक्षरार्थ का आनुगुण्य यहाँ नहीं हो पाता ।

इस प्रकार उपर्युक्त व्याख्यान के अधार पर निष्कर्ष यह निकला कि “प्रकल्प्य चापवाद - विषयम्” इस परिभाषा के सम्बन्ध में कैयट का कथन ठीक नहीं है, किन्तु इस सम्बन्ध में 'मदुक्त एव' नागेश का कहना ही ठीक है । नागेश ने प्रकल्प्य का अर्थ परित्यज्य किया है । इसका तात्पर्य यह है कि लक्ष्यैकचक्षुष्क व्यक्ति के लिए अपवादशास्त्र के पर्यालोचन की आवश्यकता नहीं रहती है । वह तो अपवाद के विषय को छोड़ कर उत्सर्ग के द्वारा लक्ष्य का संस्कार कर लिया करता है । इसलिए “हलन्त्यम्” और “न विभक्तौ” के सम्बन्ध में जो चक्रक (अन्योन्याश्रय) की आपत्ति दिखाई गई थी, उसका प्रश्न ही नहीं उठता । यदपि = कुछ लोगों का कहना है कि उक्त जो दो वचन = “पूर्वं ह्यपवादा अभिनिविशन्ते” तथा “प्रकल्प्य चापवादविषयम्” ये जो दो परिभाषाएँ हैं इनका अर्थ यह है कि अपवादशास्त्र के वाक्यार्थबोध के बिना उत्सर्गशास्त्र का वाक्यार्थबोध होता ही नहीं है । किन्तु यह कहना भी ठीक नहीं है, क्योंकि आकांक्षा, योग्यता आदि वाक्यार्थबोध की सामग्री रहने पर, यदि पद से पदार्थ की उपस्थिति हो रही है तो वहाँ उत्सर्गशास्त्र के वाक्यार्थबोध के होने में कोई बाधा नहीं होती । अर्थात् पदपदार्थोंपस्थिति होने पर उत्सर्ग का वाक्यार्थबोध तो हो ही जाता है । यहाँ “उक्तयुक्तेः “इस पद का यही तात्पर्य है ।

अब यहाँ यह शंका हो रही है कि “प्रकल्प्य चापवादविषयम्” इस परिभाषा की जैसी व्याख्या नागेश भट्ट ने की है कि “अपवाद के विषय को छोड़ कर उत्सर्गशास्त्र की प्रवृत्ति होती है” इस व्याख्या के अनुसार “न विभक्तौ तुस्माः” सूत्र के विषय को छोड़ने के लिए पहले उसका वाक्यार्थबोध होना आवश्यक है । उसका वाक्यार्थबोध हो जाने के बाद ही उसके विषय का ज्ञान होगा और तब उसका परिहार करके “हलन्त्यम्” की प्रवृत्ति होगी और जब इसकी प्रवृत्ति होगी तब पकार एवं डकार की इत्संज्ञा करके सुप, तिङ् प्रत्याहारों की सिद्धि होगी । इस प्रकार जब सुप् और तिङ् प्रत्याहारों का ज्ञान होगा तब “न विभक्तौ “का वाक्यार्थबोध होगा । इस प्रकार अन्योन्याश्रय दोष तदवस्थ ही रह जाता है । इस शंका का उत्तर देते हुए नागेश का कहना है कि “न विभक्तौ तुस्मा:” इस सूत्र के वाक्यार्थबोध के बिना ही केवल तुम पदार्थ तवर्ग, सकार और मकार के ज्ञान मात्र से ही पता चल जायेगा कि “न विभक्ती” सूत्र केवल इन्हीं की इत् संज्ञा का निषेध करता है । इसलिए इनसे भिन्न जो पकारादि वर्ण हैं वे एतद्विषय = 'न विभक्तौ' के विषय नहीं है, ऐसा निश्चय करके तेषु = पकारादि वर्णों में “हलन्त्यम्” सूत्र की प्रवृत्ति हो जायेगी, जिससे सुप् और तिङ् प्रत्याहारों की सिद्धि होगी और फलस्वरूप विभक्तिपदार्थ का ज्ञान सुलभ हो जायेगा । इससे स्पष्ट होता है कि उत्सर्ग के वाक्यार्थबोध के पहले सर्वत्र अपवाद का वाक्यार्थबोध होना अपेक्षित नहीं है । इसलिए यहाँ अन्योन्याश्रय दोष का कोई प्रश्न ही नहीं है ।

इस प्रकार उपर्युक्त व्याख्यान से यह स्पष्ट हुआ कि “हलन्त्यम्” सूत्र में जो अन्योन्याश्रय दोष पड़ा था, उसकी व्यावृत्ति सम्पूर्ण “हलन्त्यम्” की आवृत्ति के द्वारा ही सम्भव हो सकी है । अत्रापि = आवृत्त “हलन्त्यम्” सूत्र में भी उपदेश पद का सम्बन्ध होता है । इसका फल यह होता है कि “हल विलेखने” धातु के लकार की इत्संज्ञा नहीं होती, क्योंकि उपदेश में यह धातु अकारान्त है; इसलिए लकार उपदेशावस्था में अन्त्य हल नहीं है । इस सूत्र में उपदेश पद के सम्बन्ध होने से ही इसका अर्थ करते हुए कहा गया है कि “हलिति सूत्रे ऽन्त्यमित्” । यहाँ “सूत्रे “इस पद का लाभ उपदेश पद की अनुवृत्ति से ही हुआ है । दीक्षित के मतानुसार उपदेश पद भावघञन्त है, जिसका अर्थ आद्योच्चारण है । आद्योच्चारण तो हल धातु और हल सूत्र दोनों का होने पर भी “हल” धातु उपदेश में अकारान्त है, इसलिए वहाँ इसकी प्रवृत्ति न करके “सूत्रे “कहा गया है । अर्थात् इस सूत्र से “हल्” इस चौदहवें सूत्र के अन्त्य की इत्संज्ञा होती है । “अत्राप्युपदेश इति सम्बध्यते” इस पंक्ति में पढ़े गये अपि शब्द से दूसरे “हलन्त्यम्” का ग्रहण होता है, जहाँ उपदेश का सम्बन्ध होता ही है । 

॥ महाभाष्यम् ॥

(१२४. इत्सञ्ज्ञासूत्रम् १.३.१ आ. ३). 

हलन्त्यम् १.३.३

॥ अनिष्टवारणाधिकरणम् ॥

(८२७. आक्षेपवार्त्तिकम् - १) * हलन्त्ये सर्वप्रसङ्गः सर्वान्त्यत्वात् * 

भाष्यम् - हलन्त्ये सर्वप्रसङ्गः । सर्वस्य हल इत्संज्ञा प्राप्नोति । किं कारणम् ? सर्वान्त्यत्वात् । सर्वो हि हल् तं तमवधिं प्रत्यन्तो भवति । 

(८२८. समाधानवार्त्तिकम् - २) * सिद्धं तु व्यवसितान्त्यत्वात् * 

भाष्यम् - सिद्धमेतत् । कथम् ? व्यवसितान्त्यत्वात् । व्यवसितान्त्यो हलित्सञ्ज्ञो भवतीति वक्तव्यम् । के पुनर्व्यवसिता ? धातुप्रातिपदिकप्रत्ययनिपातागमादेशाः । 

आक्षेपभाष्यम् - सिध्यति । सूत्रं तर्हि भिद्यते । 

सिद्धान्ति समाधानभाष्यम् - यथान्यासमेवास्तु । 

आक्षेपस्मारणभाष्यम् - ननु चोक्तम् - 'हलन्त्ये सर्वप्रसङ्गः सर्वान्त्यत्वाद्' इति । 

सामधानभाष्यम् - नैष दोषः । आहायम् - हलन्त्यमित्सञ्ज्ञ भवतीति । सर्वश्च हल् तं तमवधिं प्रत्यन्तो भवति । तत्र प्रकर्षगतिर्विज्ञास्यते - साधीयो योऽन्त्य इति । कच साधीयः ? व्यवसितानां योऽन्त्यः । अथवा सापेक्षोऽयं निर्देशः क्रियते । न चान्यत्किञ्चिद - पेक्ष्यमस्ति, तेन व्यवसितानेवापेक्षिष्यामहे । 

॥ अन्योन्याश्रयदोषपरिहाराधिकरणम् ॥

(८२९. आक्षेपवार्त्तिकम् - ३) * लकारस्यानुबन्धाज्ञापितत्वाद्धल्यहणाप्रसिद्धिः * 

भाष्यम् - लकारस्यानुबन्धत्वेन अज्ञापितत्वाद्धल्ग्रहणस्याप्रसिद्धिः । हलन्त्यमित्सञ्ज्ञ भवतीत्युच्यते । लकारस्यैव तावदित्सञ्ज्ञा न प्राप्नोति । 

(८३०. समाधानवार्त्तिकम् - ४) * सिद्धं तु लकारनिर्देशात् * 

भाष्यम् - सिद्धमेतत् । कथम् ? लकारनिर्देशः कर्तव्यः । हलन्त्यमित्सञ्ज्ञ भवति 'लकारश्च इति वक्तव्यम् । 

(८३१. समाधानान्तरवार्त्तिकम् - ५) * एकशेषनिर्देशाद्वा * 

भाष्यम् - अथवा एकशेषनिर्देशोऽयम् । हल् च हल् च हल् हलन्त्यमित्सङ्गं भवतीति । 

एकदेशिसमाधानान्तरभाष्यम् - अथवा लकारस्यैवेदं गुणभूतस्य ग्रहणम् । तत्र 'उपदेशेऽजनुनासिक इत्' इतीत्सञ्ज्ञा भविष्यति । 

एकदेशिसमाधानान्तरभाष्यम् - अथवा आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञापयति - भवति लकारस्य इत्सञ्ज्ञेति । यदयं णलं लितं करोति । 

॥ अनिष्टप्रातिपदिकेत्सञ्ज्ञावारणाधिकरणम् ॥

(८३२. आक्षेपवार्त्तिकम् - ६) * प्रातिपदिकप्रतिषेधोऽ कृत्तद्धिते * 

भाष्यम् - अकृत्तद्धितान्तस्य प्रातिपदिकस्य प्रतिषेधो वक्तव्यः । उदश्वित् शकृदिति । अकृत्तद्धितान्तस्येति किमर्थम्? कुम्भकारो नगरकारः औपगवः कापटव इति । 

(८३३. समाधानवार्त्तिकम् - ७) * इदर्थाभावात्सिद्धम् * 

भाष्यम् - इत्कार्याभावादत्रेत्सञ्ज्ञा न भविष्यति । 

आक्षेपभाष्यम् - इदमस्तीत्कार्यम् - 'तित्स्वरितम्' इति स्वरितत्वं यथा स्यात् । 

समाधानभाष्यम् - नैतदस्ति । प्रत्ययग्रहणं तत्र चोदयिष्यति । 

आक्षेपभाष्यम् - इह तर्हि राजा तक्षा ग्नितीत्याद्युदात्तत्वं यथा स्यात् । 

समाधानभाष्यम् - व्नितीत्युच्यते तत्र व्यपवर्गाभावान्न भविष्यति । 

आक्षेपभाष्यम् - इदं तर्हि स्वर् - 'उपोत्तमं रिति' इत्येष स्वरो यथा स्यात् । 

समाधानभाष्यम् - स्वरितकरणसामर्थ्यात्र भविष्यति 'न्यस्वरी स्वरिती' इति । 

आक्षेपभाष्यम् - इह तर्हि अन्तर् । 

समाधानभाष्यम् - उत्तमशब्दस्त्रिप्रभृतिषु वर्तते । न चात्र त्रिप्रभृतयः सन्ति । 

आक्षेपभाष्यम् - इह तर्हि सनुतर् - 'उपोत्तमं रिति' इत्येष स्वरो यथा स्यात् । 

समाधानभाष्यम् - अन्तोदात्तनिपातनं करिष्यते । स निपातनस्वरो रित्स्वरस्य बाधको भविष्यति । एतच्चात्र युक्तम् - यदित्कार्याभावादित्सञ्ज्ञा न स्यात् । यत्रेत्कार्य भविष्यति तत्रेत्सञ्ज्ञा । तद्यथा - 'आगस्त्यकौण्डिन्ययोरगस्तिकुण्डिनच्' इति हलन्त्यम् ॥ ३ ॥ 




एक टिप्पणी भेजें

0 टिप्पणियाँ

Ad Code