तस्मै स होवाचाकाशो ह वा एष देवो

 

तस्मै स होवाचाकाशो ह वा एष देवो वायुरग्निरापः पृथिवी वाङ्मनश्चक्षुः श्रोत्रं च। ते प्रकाश्याभिवदन्ति वयमेतद्बाणमवष्टभ्य विधारयामः ॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tasmai sa hovācākāśo ha vā eṣa devo vāyuragnirāpaḥ pṛthivī vāṅmanaścakṣuḥ śrotraṁ ca | te prakāśyābhivadanti vayametadbāṇamavaṣṭabhya vidhārayāmaḥ |

॥ अन्वयः ॥

सः तस्मै उवाच एषः देवः आकाशः वायुः अग्निः आपः पृथिवी वाक् मनः चक्षुः श्रोत्रम् च ते प्रकाश्य अभिवदन्ति वयम् एतत् बाणम् अवष्टभ्य विधारयामः॥ २॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

saḥ tasmai uvāca eṣaḥ devaḥ ākāśaḥ vāyuḥ agniḥ āpaḥ pṛthivī vāk manaḥ cakṣuḥ śrotram ca te prakāśya abhivadanti vayam etat bāṇam avaṣṭabhya vidhāarayāmaḥ ||

॥ सुबोधिनीभाष्यम् - गोपालानन्दस्वामिरचितम् ॥

तस्मै स होवाचाकाशो हवा एष देवो वायुरग्निरापः पृथिवी वाड्मनश्चक्षुः श्रोत्रं च ।

ते प्रकाश्याभिवदन्ति वयमेतद्वाणमवष्टभ्य विधारयामः ॥२॥

तस्मै स होवाच स पिप्पलादः, तस्मै वैदर्भये उवाच । आकाशादीनां देवविशेषाधिष्ठातृत्वाद्देव इत्युक्तिः । दीव्यति गच्छतीति देवः गमनशीलस्तादृशो वायुरिति व्याख्यानं तु न रमणीयम् । प्रश्ने कत्येव देवा इति बहुवचनान्तेन निर्देशात् प्रतिवचनेऽपि देव इत्यस्य सर्वत्रान्वय एवोचितः । आकाशादीनि शरीरारम्भकाणि भूतानि करणानि च वागादीनि सम्भूय धारयन्ति । अवकाशदानादिभिरंशतस्ते धारयन्ति नाम । एवम्भूतास्ते अवकाशप्रदानादिरूपं स्वकार्यं धारणलेशं प्रकाश्य, असहायोऽहमेक एवेदं शरीरमवष्टभ्य विशेषतो धारयामीति सर्वे प्रत्येकमभिवदन्ति स्पर्धमाना इति भावः । गतिशीलत्वाच्छरीरमिह बाणशब्देनोच्यते ॥२॥

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

To him answered the Rishi Pippalada: “These are the Gods, even Ether and Wind and Fire and Water and Earth and Speech and Mind and Sight and Hearing. These nine illumine the creature; therefore they vaunted themselves,-We, even we support this harp of God and we are the preservers

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

ऋषि पिप्पलाद ने उसे उत्तर दिया, ''ये देवगण हैं-'आकाश', 'वायु', 'अग्नि', 'जल' 'पृथ्वि', 'वाक्' 'मन', 'चक्षु' तथा 'श्रोत्र'। ये नौ देव प्रजा को प्रकाशित करते हैं; इसीलिए उन्होंने अभिमानपूर्वक कहा-'हम', हम ही भगवान् के वाद्ययन्त्र को सहारा देते हैं तथा हम ही उसके संरक्षक हैं।

॥ शब्दावली ॥

सः - saḥ - he, the Rishi Pippalada

तस्मै - tasmai - to him

उवाच - uvāca - answered

एषः देवः - eṣaḥ devaḥ - these are the Gods

आकाशः - ākāśaḥ - Ether

वायुः - vāyuḥ - Wind

अग्निः - agniḥ - Fire

आपः - āpaḥ - Water

पृथिवी - pṛthivī - Earth

वाक् - vāk - Speech

मनः - manaḥ - Mind

चक्षुः - cakṣuḥ - Sight

श्रोत्रम् च - śrotram ca - and Hearing

ते - te - these nine

प्रकाश्य - prakaashya - illumine the creature

अभिवदन्ति - abhivadanti - therefore they vaunted themselves

वयम् - vayam - ve

एतत् बाणम् - etat baaNam - this harp of ġod

अवष्टभ्य - avastabhya - ve support

विधारयामः - vidhaaarayaamah - ve preserve

॥ अथ उपनिषद् ॥