श्वेताश्वतरोपनिषद् > चतुर्थोऽध्यायः

श्वेताश्वतरोपनिषद्

चतुर्थोऽध्यायः

य एकोऽवर्णो बहुधा शक्तियोगाद्वर्नानेकान्निहितार्थो दधाति। वि चैति चन्ते विश्वमादौ स देवः स नो बुद्ध्या शुभाया संयुनक्तु॥1॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ya eko'varṇo bahudhā śaktiyogādvarṇānanekānnihitārtho dadhāti | vi caiti cānte viśvamādau sa devaḥ sa no buddhyā śubhayā saṁyunaktu ||

॥ अन्वयः ॥

आदौः यः एकः अवर्णः शक्तियोगात् अनेकान् वर्णान् निहितार्थः बहुधा दधाति अन्ते च विश्वं वि एति च सः देवः नः शुभया बुद्ध्या संयुनक्तु॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

ādauḥ yaḥ ekaḥ avarṇaḥ śaktiyogāt anekān varṇān nihitārthaḥ bahudhā dadhāti ante ca viśvaṁ vi eti ca saḥ devaḥ naḥ śubhayā buddhyā saṁyunaktu||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He who is one and without hue, but has ordained manifoldly many hues by the Yoga of his Force and holds within himself all objects, and in Him the universe dissolves in the end, that Godhead was in the beginning. May He yoke us with a good and bright understanding.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'वह' जो एकमेव अद्वितीय एवं रूप-वर्ण-विहीन है, वह अपने शक्तियोग से अनेक वर्ण, अनेक रूप धारण करने का निश्चय कर लेता है तथा स्वयं में अनेक पदार्थों को धारण कर लेता है, और अन्त में यह विश्व 'उसी' में विलीन हो जाता है, आदिकाल में केवल वही 'देव' विद्यमान था। 'वह' हमें शुभ एवं तेजस्वी बुद्धि से युक्त करे।

॥ शब्दावली ॥

आदौः - ādauḥ - in the beginning

यः एकः - yaḥ ekaḥ - He who is one

अवर्णः - avarṇaḥ - without hue

शक्तियोगात् - śaktiyogāt - by the Yoga of his Force

अनेकान् - anekān - manifoldly many

वर्णान् - varṇān - hues

निहितार्थः - nihitārthaḥ - ordained ?

बहुधा दधाति - bahudhā dadhāti - holds within himself all objects?

अन्ते - ante - in the end

च - ca - and

विश्वम् - viśvam - the universe

वि एति - vi eti - dissolves (in Him)

च - ca - and

सः देवः - saḥ devaḥ - that Godhead

नः - naḥ - us

शुभया बुद्ध्या - śubhayā buddhyā - with a good and bright understanding

संयुनक्तु - saṁyunaktu - May He yoke (us)

तदेवाग्निस्तदादित्यस्तद्वायुस्तदु चन्द्रमाः। तदेव शुक्रं तद्ब्रह्म तदापस्तत्प्रजापतिः॥2॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tadevāgnistadādityastadvāyustadu candramāḥ | tadeva śukraṁ tadbrahma tadāpastatprajāpatiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

तत् एव अग्निः तत् आदित्यः तत् वायुः तत् उ चन्द्रमाः तत् एव शुक्रम् तत् ब्रह्म तत् आपः तत् प्रजापतिः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tat eva agniḥ tat ādityaḥ tat vāyuḥ tat u candramāḥ tat eva śukram tat brahma tat āpaḥ tat prajāpatiḥ ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

That alone is the fire and That the sun and That the wind and That too the moon; That is the Luminous, That the Brahman, That the waters, That the Father and Lord of creatures.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'वही' है अग्नि तथा 'वही' आदित्य है, 'वही' वायु है तथा 'वही' चन्द्रमा है; 'वही' 'प्रकाशमान' (शुक्र) है, 'वही' 'ब्रह्म' है, 'वही' जल है, तथा 'वही' प्रजाओं का 'पिता', प्रजापति है।

॥ शब्दावली ॥

तत् एव - tat eva - That alone is

अग्निः - agniḥ - the fire

तत् - tat - That

आदित्यः - ādityaḥ - the sun

तत् - tat - That

वायुः - vāyuḥ - the wind

तत् - tat - That

उ - u - too

चन्द्रमाः - candramāḥ - the moon

तत् एव - tat eva - That

शुक्रम् - śukram - the Luminous

तत् - tat - That

ब्रह्म - brahma - the Brahman

तत् - tat - That

आपः - āpaḥ - the waters

तत् - tat - That

प्रजापतिः - prajāpatiḥ - the Father and Lord of creatures

त्वं स्त्री त्वं पुमानसि त्वं कुमार उत वा कुमारी। त्वं जीर्णो दण्डेन वञ्चसि त्वं जातो भवसि विश्वतोमुखः॥3॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

tvaṁ strī tvaṁ pumānasi tvaṁ kumāra uta vā kumārī | tvaṁ jīrṇo daṇḍena vañcasi tvaṁ jāto bhavasi viśvatomukhaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

त्वं स्त्री त्वं पुमान् त्वं कुमारः त्वं कुमारी उत। त्वं जीर्णः दण्डेन वञ्चसि। त्वं विशतोमुखः जातः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

tvaṁ strī tvaṁ pumān tvaṁ kumāraḥ ( tvaṁ ) kumārī uta| tvaṁ jīrṇaḥ daṇḍena vañcasi| tvaṁ viśatomukhaḥ jātaḥ ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Thou art the woman and Thou the man; Thou art a boy and again a young virgin; Thou art yonder worn and aged man that walkest bent with thy staff. Lo, Thou becomest born and the world is full of thy faces.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'तुम' ही स्त्री हो तथा 'तुम' ही पुरुष हो; 'तुम' ही कुमार हो एवं 'तुम' ही पुनः कुमारी कन्या हो; 'तुम' ही तो जरा-जीर्ण वृद्ध पुरुष हो जो अपने दण्ड के सहारे झुककर चलता है। अहो, 'तुम' ही तो जन्म लेते हो तथा सम्पूर्ण विश्व तुम्हारे ही नाना रूपों से परिपूर्ण है।

॥ शब्दावली ॥

त्वम् - tvam - Thou art

स्त्री - strī - the woman

त्वम् - tvam - Thou

पुमान् - pumān - the man

त्वम् - tvam - Thou

कुमारः - kumāraḥ - a boy

त्वम् - tvam - Thou

कुमारी - kumārī - a young virgin

उत - uta - yonder

त्वम् - tvam - Thou

जीर्णः - jīrṇaḥ - worn and aged

दण्डेन वञ्चसि - daṇḍena vañcasi - walkest bent with thy staff

त्वम् - tvam - Thou

विशतोमुखः - viśatomukhaḥ - the world is full of thy faces

जातः - jātaḥ - becomes born

नीलः पतङ्गो हरितो लोहिताक्षस्तडिद्गर्भ ऋतवः समुद्राः। अनादिमत्त्वं विभुत्वेन वर्तसे यतो जातानि भुवनानि विश्वा॥4॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

nīlaḥ pataṅgo harito lohitākṣastaḍidgarbha ṛtavaḥ samudrāḥ | anādimattvaṁ vibhutvena vartase yato jātāni bhuvanāni viśvā ||

॥ अन्वयः ॥

नीलः पतङ्गः लोहिताक्षः हरितः तडिद्गर्भः ऋतवः समुद्राः च त्वम् अनादिमत् विभुत्वेन त्वं वर्तसे। विश्वा भुवनानि यतः जातानि सः त्वं ॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

nīlaḥ pataṅgaḥ lohitākṣaḥ haritaḥ taḍidgarbhaḥ ṛtavaḥ samudrāḥ ( ca ) tvam anādimat vibhutvena ( tvaṁ ) vartase| viśvā bhuvanāni yataḥ jātāni ( saḥ tvaṁ ) ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Thou art the blue bird and the green and the scarlet -eyed, the womb of lightning and the seasons and the oceans. Thou art that which is without beginning and thou movest with thy pervasive extension whence all the worlds are born.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'तुम' ही नील-विहंग हो तथा हरित एवं लोहिताक्ष हो; तडित्-गर्भ हो तथा नाना ऋतुएँ एवं अनेक सागर हो। 'तुम' अनादि हो तथा 'तुम' विभुभाव से सर्वत्र विचरण करते हो जिससे सकल भुवनों का उद्भव हुआ है।

॥ शब्दावली ॥

नीलः पतङ्गः - nīlaḥ pataṅgaḥ - the blue bird

लोहिताक्षः - lohitākṣaḥ - the scarlet-eyed

हरितः - haritaḥ - the green

तडिद्गर्भः - taḍidgarbhaḥ - the womb of lightning

ऋतवः - ṛtavaḥ - the seasons

समुद्राः - samudrāḥ - the oceans

च - ca - and

त्वम् - tvam - Thou

अनादिमत् - anādimat - without beginning

विभुत्वेन - vibhutvena - with thy pervasive extension

त्वम् - tvam - thou

वर्तसे - vartase - movest

विश्वा भुवनानि - viśvā bhuvanāni - all the worlds

यतः - yataḥ - whence

जातानि - jātāni - are born

सः त्वम् - saḥ tvam - Thou art that

अजामेकां लोहितशुक्लकृष्णां बह्वीः प्रजाः सृजमानां सरूपाः। अजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यः॥5॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ajāmekāṁ lohitaśuklakṛṣṇāṁ bahvīḥ prajāḥ sṛjamānāṁ sarūpāḥ | ajo hyeko juṣamāṇo'nuśete jahātyenāṁ bhuktabhogāmajo'nyaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

अजाम् एकां लोहितशुक्लकृष्णां सरूपाः बह्विः प्रजाः सृजमानाम्। जुषमाणः एकः अजः अनुशेते। अन्यः अजः एनां भुक्तभोगां जहाति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

ajām ekāṁ lohitaśuklakṛṣṇāṁ sarūpāḥ bahviḥ prajāḥ sṛjamānām| juṣamāṇaḥ ekaḥ ajaḥ anuśete | anyaḥ ajaḥ enāṁ bhuktabhogāṁ jahāti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

There is One, unborn, white and black and red, who is ever bringing forth many creatures with forms and her one unborn loves and cleaves to and lies with her; another unborn abandons, when all her enjoyments have been enjoyed.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

ऐसी 'एक' अजाता (अजन्मा) है जो श्वेत-कृष्ण एवं लोहितवर्णा है, जो निरन्तर अनेकरूपा प्रजाओं की सृष्टि करती जा रही है और उसका एक अजात (पुरुष) उसके साथ प्रेम में साहचर्य सुखभोग करता है; जब कि दूसरा अजात (पुरुष) उसके समस्त सुखों का भोग करके उसे त्याग देता है।

॥ शब्दावली ॥

अजाम् - ajām - unborn

एकाम् - ekām - One

लोहितशुक्लकृष्णाम् - lohitaśuklakṛṣṇām - white and black and red

सरूपाः - sarūpāḥ - with forms

बह्विः प्रजाः सृजमानाम् - bahviḥ prajāḥ sṛjamānām - who is ever bringing forth many creatures

जुषमाणः - juṣamāṇaḥ - loves and cleaves ?

एकः अजः - ekaḥ ajaḥ - one unborn

अनुशेते - anuśete - lies with her

अन्यः - anyaḥ - another

अजः - ajaḥ - unborn

एनाम् भुक्तभोगाम् - enām bhuktabhogām - when all her enjoyments have been enjoyed

जहाति - jahāti - abandons

द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते। तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति॥6॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

dvā suparṇā sayujā sakhāyā samānaṁ vṛkṣaṁ pariṣasvajāte | tayoranyaḥ pippalaṁ svādvattyanaśnannanyo abhicākaśīti ||

॥ अन्वयः ॥

द्वा सयुजा सखाया सुपर्णा समानं वृक्षं परिषस्वजाते। तयोः अन्यः पिप्पलं स्वादु अत्ति। अन्यः अनश्नन् अभिचाकशीति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

dvā sayujā sakhāyā suparṇā samānaṁ vṛkṣaṁ pariṣasvajāte| tayoḥ anyaḥ pippalaṁ svādu atti| anyaḥ anaśnan abhicākaśīti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Two winged birds cling about a common tree, comrades, yoke -fellows; and one eats the sweet fruit of the tree, the other eats not, but watches.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

दो सुन्दर पंखों वाले पक्षी, जो साथ-साथ रहने वाले तथा परस्पर सखा हैं, समान वृक्ष पर ही आकर रहते हैं; उनमें से एक उस वृक्ष के स्वादिष्ट फलों को खाता है, दूसरा खाता नहीं है, केवल देखता है।

॥ शब्दावली ॥

द्वा - dvā - Two

सयुजा - sayujā - winged birds

सखाया - sakhāyā - comrades

सुपर्णा - suparṇā - yoke -fellows ?

समानम् वृक्षम् - samānam vṛkṣam - a common tree

परिषस्वजाते - pariṣasvajāte - cling about

तयोः अन्यः - tayoḥ anyaḥ - one

पिप्पलम् स्वादु - pippalam svādu - the sweet fruit of the tree

अत्ति - atti - eats

अन्यः - anyaḥ - the other

अनश्नन् - anaśnan - eats not

अभिचाकशीति - abhicākaśīti - but watches

समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनीशया शोचति मुह्यमानः। जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः॥7॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

samāne vṛkṣe puruṣo nimagno'nīśayā śocati muhyamānaḥ | juṣṭaṁ yadā paśyatyanyamīśamasya mahimānamiti vītaśokaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

समाने वृक्षे पुरुषः निमग्नः अनीशया मुह्यमानः शोचति। यदा जुष्टम् अन्यम् ईशं पश्यति अस्य महिमानम् इति च पश्यति तदा वीतशोकः भवति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

samāne vṛkṣe puruṣaḥ nimagnaḥ anīśayā muhyamānaḥ śocati| yadā juṣṭam anyam īśaṁ paśyati asya mahimānam ( iti ca ) paśyati ( tadā ) vītaśokaḥ bhavati||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The Soul upon a common tree is absorbed and because he is not lord, grieves and is bewildered; but when he sees and cleaves to that other who is the Lord, he knows that all is His greatness and his sorrow passes away from him.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

समान वृक्ष पर एक 'पुरुष' (आस्वाद लेने में) निमग्न है और वह 'अनीश' (स्वयं का ईश नहीं) होने के कारण, मोहवशात् शोक करता है; किन्तु जब वह उस अन्य 'पुरुष' को देखता है तथा उससे सायुज्य स्थापित कर लेता है जो 'ईश' है, एवं वह इस समस्त जगत् में 'उसकी' महिमा को जान जाता है, तब वह शोकरहित हो जाता है।

॥ शब्दावली ॥

समाने वृक्षे - samāne vṛkṣe - upon a common tree

पुरुषः - puruṣaḥ - The Soul

निमग्नः - nimagnaḥ - is absorbed

अनीशया - anīśayā - because he is not lord

मुह्यमानः - muhyamānaḥ - is bewildered

शोचति - śocati - grieves

यदा - yadā - when

जुष्टम् अन्यम् - juṣṭam anyam - cleaves to that other

ईशम् - īśam - who is the Lord

पश्यति - paśyati - sees

अस्य महिमानम् - asya mahimānam - (all is )His greatness

इति च पश्यति - iti ca paśyati - he knows that

तदावीतशोकः भवति - tadāvītaśokaḥ bhavati - his sorrow passes away from him

ऋचो अक्षरे परमे व्योमन्यस्मिन्देवा अधि विश्वे निषेदुः। यस्तं न वेद किमृचा करिष्यति य इत्तद्विदुस्त इमे समासते॥8॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ṛco akṣare parame vyomanyasmindevā adhi viśve niṣeduḥ | yastaṁ na veda kimṛcā kariṣyati ya ittadvidusta ime samāsate ||

॥ अन्वयः ॥

यस्मिन् अक्षरे परमे व्योमन् ऋचः विश्वे देवाः अधि निसेदुः तं यः न वेद ऋचा किं करिष्यति ये इत् तत् विदुः ते इमे समासते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yasmin akṣare parame vyoman ṛcaḥ viśve devāḥ adhi niseduḥ taṁ yaḥ na veda ṛcā kiṁ kariṣyati ye it tat viduḥ te ime samāsate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

In the highest immutable Heaven where all the gods have taken up their session, there are the verses of the Rigveda, and he who knows Him not, what shall he do with the Rik? They who know That, lo, it is they who thus are seated.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

परम अक्षर 'व्योम' में जहाँ समस्त देवों ने अपना आसन ग्रहण कर लिया है, वहीं हैं ऋग्वेद की ऋचाएँ, तथा जो 'उसे' नहीं जानता वह ऋचाओं से क्या कर लेगा? वे जो 'उसे' जानते हैं, वास्तव में वे ही इस प्रकार आसीन हैं।

॥ शब्दावली ॥

यस्मिन् - yasmin - where

अक्षरे परमे व्योमन् - akṣare parame vyoman - In the highest immutable Heaven

ऋचः - ṛcaḥ - there are the verses of the Rigveda

विश्वे देवाः - viśve devāḥ - all the gods

अधि निसेदुः - adhi niseduḥ - have taken up their session

तम् यः न वेद - tam yaḥ na veda - he who knows Him not

ऋचा - ṛcā - with the Rik

किम् करिष्यति - kim kariṣyati - what shall he do

ये - ye - They who

इत् - it - lo

तत् - tat - That

विदुः - viduḥ - know

ते - te - they

इमे - ime - thus

समासते - samāsate - are seated

छन्दांसि यज्ञाः क्रतवो व्रतानि भूतं भव्यं यच्च वेदा वदन्ति। अस्मान्मायी सृजते विश्वमेतत्तस्मिंश्चान्यो मायया सन्निरुद्धः॥9॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

chandāṁsi yajñāḥ kratavo vratāni bhūtaṁ bhavyaṁ yacca vedā vadanti | asmānmāyī sṛjate viśvametattasmiṁścānyo māyayā sanniruddhaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

छन्दंसि यज्ञाः क्रतवः व्रतानि भूतम् भव्यम् वेदाः यत् वदन्ति एतत् विश्वम् अस्मान् च मायी सृजते। तस्मिन् अन्यः मायया सन्निरुद्धः॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

chandaṁsi yajñāḥ kratavaḥ vratāni bhūtam bhavyam vedāḥ yat vadanti etat viśvam asmān ca māyī sṛjate| tasmin anyaḥ māyayā sanniruddhaḥ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Rhythms and sacrifices and ritual and vows, what has been and what is to be and what the Vedas declare,-the Master of Maya brings forth from that all this that is and there is another whom within it his Maya holds imprisoned.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

नाना छन्द, नाना यज्ञ, नानाविध धार्मिक कृत्य एवं व्रतादि, जो कुछ भी भूतकाल में हो चुका है तथा जो कुछ भविष्य में होने वाला है तथा वह सब जिसका उद्घाटन वेदों ने किया है, 'माया' के 'अधीश्वर' उससे इस समस्त विश्व की सृष्टि करते हैं, तथा एक अन्य है जिसे अपनी 'माया' से इसमें पूर्णतया आबद्ध रखते हैं।

॥ शब्दावली ॥

छन्दंसि - chandaṁsi - Rhythms

यज्ञाः - yajñāḥ - sacrifices

क्रतवः - kratavaḥ - ritual

व्रतानि - vratāni - vows

भूतम् - bhūtam - what has been

भव्यम् - bhavyam - what is to be

वेदाः यत् वदन्ति - vedāḥ yat vadanti - what the Vedas declare

एतत् विश्वम् अस्मान् - etat viśvam asmān - all this that is

च - ca - and

मायी - māyī - the Master of Maya

सृजते - sṛjate - brings forth

तस्मिन् - tasmin - within it

अन्यः - anyaḥ - there is another

मायया सन्निरुद्धः - māyayā sanniruddhaḥ - his Maya holds imprisoned

मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं च महेश्वरम्‌। तस्यावयवभूतैस्तु व्याप्तं सर्वमिदं जगत्‌॥10॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

māyāṁ tu prakṛtiṁ vidyānmāyinaṁ ca maheśvaram | tasyāvayavabhūtaistu vyāptaṁ sarvamidaṁ jagat ||

॥ अन्वयः ॥

मायां प्रकृतिं विद्यात् मायिनं महेश्वरम् च। सर्वम् इदं जगत् तस्य अवयव भुतैः व्याप्तम्॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

māyāṁ prakṛtiṁ vidyāt māyinaṁ maheśvaram ca | sarvam idaṁ jagat tasya avayava bhutaiḥ vyāptam ||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Thou shalt know Maya to be Force of Nature and theMaster of Maya to be the great Lord; this whole universe is occupied by His becomings that are His members.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

माया को प्रकृति की शक्ति जानो तथा माया के अधीश्वर को 'महेश्वर' समझो; 'उसी' (महेश्वर) के अवयव रूप सम्भूतियों से यह समस्त जगत् व्याप्त है।

॥ शब्दावली ॥

मायाम् प्रकृतिम् - māyām prakṛtim - Maya to be Force of Nature

विद्यात् - vidyāt - Thou shalt know

मायिनम् - māyinam - the Master of Maya

महेश्वरम् - maheśvaram - (to be) the great Lord

च - ca - and

सर्वम् इदम् जगत् - sarvam idam jagat - this whole universe

तस्य अवयव भुतैः - tasya avayava bhutaiḥ - His becomings that are His members

व्याप्तम् - vyāptam - is occupied by

यो योनिं योनिमधितिष्ठत्येको यस्मिन्निदं सं च वि चैति सर्वम्‌। तमीशानं वरदं देवमीड्यं निचाय्येमां शान्तिमत्यन्तमेति॥11॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yo yoniṁ yonimadhitiṣṭhatyeko yasminnidaṁ saṁ ca vi caiti sarvam | tamīśānaṁ varadaṁ devamīḍyaṁ nicāyyemāṁ śāntimatyantameti ||

॥ अन्वयः ॥

यः एकः योनिं योनिं अधितिष्ठति यस्मिन् इदं सर्वं समेति व्येति च तम् ईशानं वरदम् ईड्यं देवं निचाय्य इमाम् अत्यन्तं शान्तिम् एति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ ekaḥ yoniṁ yoniṁ adhitiṣṭhati yasmin idaṁ sarvaṁ sameti vyeti ca tam īśānaṁ varadam īḍyaṁ devaṁ nicāyya imām atyantaṁ śāntim eti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He who being One enters every womb and in whom all this comes together and goes apart, the adorable Godhead who rules as lord and gives us our desirable boons, one having seen comes exceedingly unto this peace.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वह 'एकम्' (अद्वितीयम्) जो प्रत्येक योनि (गर्भ) में प्रवेश करता है तथा जिसमें यह समस्त जगत् संचित (एकत्रित) होता है तथा उसमें ही विघटित हो जाता है, उस अभीष्ट 'देव' का, जो हमारे ईश के रूप में है तथा हमें इष्ट वर प्रदान करने वाला है, उसका दर्शन करके मनुष्य आत्यन्तिक रूप से इस शान्ति को प्राप्त करता है।

॥ शब्दावली ॥

यः एकः - yaḥ ekaḥ - He who being One

योनिम् योनिम् अधितिष्ठति - yonim yonim adhitiṣṭhati - enters every womb

यस्मिन् - yasmin - in whom

इदम् सर्वम् - idam sarvam - all this

समेति - sameti - comes together

व्येति - vyeti - goes apart

च - ca - and

तम् ईशानम् - tam īśānam - the adorable Godhead

वरदम् - varadam - who gives us our desirable boons

ईड्यम् देवम् - īḍyam devam - who rules as lord ?

निचाय्य - nicāyya - one having seen

इमाम् शान्तिम् एति - imām śāntim eti - comes unto this peace

अत्यन्तम् - atyantam - exceedingly

यो देवानां प्रभवश्चोद्भवश्च विश्वाधिपो रुद्रो महर्षिः। हिरण्यगर्भं पश्यत जायमानं स नो बुद्ध्या शुभया संयुनक्तु॥12॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yo devānāṁ prabhavaścodbhavaśca viśvādhipo rudro maharṣiḥ | hiraṇyagarbhaṁ paśyata jāyamānaṁ sa no buddhyā śubhayā saṁyunaktu ||

॥ अन्वयः ॥

यः देवानां प्रभवः उद्भवः च विश्वाधिपः रुद्रः महर्षिः हिरण्यगर्भं जायमानं पश्यत सः नः शुभया बुद्ध्या संयुनक्तु॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ devānāṁ prabhavaḥ udbhavaḥ ca viśvādhipaḥ rudraḥ maharṣiḥ hiraṇyagarbhaṁ jāyamānaṁ paśyata saḥ naḥ śubhayāa buddhyā saṁyunaktu||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He who is the coming to birth of the gods and the arising of their being, the master of the universe, the Violent One, the Great Seer and beheld Hiranyagarbha born,-may he yoke us with a bright and good understanding.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वह जो देवो का प्रभव (जन्म) है तथा उनकी सत्ता का उद्भव है, जो विश्व का अधिपति है, 'रुद्र' है, 'महर्षि' -महान् द्रष्टा है, एवं जिसने जन्म ग्रहण करते हुए 'हिरण्यगर्भ' को देखा था,-वह हमें तेजस्वी तथा शुभ-बुद्धि से संयुक्त करे।

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - He who is

देवानाम् - devānām - of the gods

प्रभवः - prabhavaḥ - the coming to birth

उद्भवः - udbhavaḥ - the arising of their being

च - ca - and

विश्वाधिपः - viśvādhipaḥ - the master of the universe

रुद्रः - rudraḥ - the Violent One

महर्षिः - maharṣiḥ - the Great Seer

हिरण्यगर्भम् जायमानम् पश्यत - hiraṇyagarbham jāyamānam paśyata - beheld Hiranyagarbha born

शुभया बुद्ध्या - śubhayāa buddhyā - with a bright and good understanding

सः नः संयुनक्तु - saḥ naḥ saṁyunaktu - may he yoke us

यो देवानामधिपो यस्मिँल्लोका अधिश्रिताः। य ईशे अस्य द्विपदश्चतुष्पदः कस्मै देवाय हविषा विधेम॥13॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yo devānāmadhipo yasmillokā adhiśritāḥ | ya īśe asya dvipadaścatuṣpadaḥ kasmai devāya haviṣā vidhema ||

॥ अन्वयः ॥

यः देवानाम् अधिपः यस्मिन् लोकाः अधिश्रिताः यः अस्य द्विपदः चतुष्पदः ईशे कस्मै देवाय हविषा विधेम॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yaḥ devānām adhipaḥ yasmin lokāḥ adhiśritāḥ yaḥ asya dvipadaḥ catuṣpadaḥ īśe kasmai devāya haviṣā vidhema||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He who is the master of the gods, in whom the worlds are lodged and who rules over this two -footed and four -footed, to what god should we offer the worship of our oblation?

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जो देवों का अधिपति है, जिसमें ये समस्त लोक आश्रित हैं, जो इन द्विपदों एवं चतुष्पदों पर शासन करता है, किस देव को हम अपनी हवि अर्पित करके पूजा करें?

॥ शब्दावली ॥

यः - yaḥ - He who is

देवानाम् अधिपः - devānām adhipaḥ - the master of the gods

यस्मिन् - yasmin - in whom

लोकाः अधिश्रिताः - lokāḥ adhiśritāḥ - the worlds are lodged

यः - yaḥ - who

अस्य - asya - this

द्विपदः - dvipadaḥ - two -footed

चतुष्पदः - catuṣpadaḥ - four-footed

ईशे - īśe - four-footed

कस्मै देवाय - kasmai devāya - to what god

हविषा - haviṣā - the worship of our oblation

विधेम - vidhema - should we offer

सूक्ष्मातिसूक्ष्मं कलिलस्य मध्ये विश्वस्य स्रष्ठारमनेकरूपम्‌। विश्वस्यैकं परिवेष्टितारं ज्ञात्वा शिवं शान्तिमत्यन्तमेति॥14॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sūkṣmātisūkṣmaṁ kalilasya madhye viśvasya sraṣṭhāramanekarūpam | viśvasyaikaṁ pariveṣṭitāraṁ jñātvā śivaṁ śāntimatyantameti ||

॥ अन्वयः ॥

सूक्ष्मातिसूक्ष्मम् कलिलस्य मध्ये विश्वस्य स्रष्टारम् अनेकरूपम् विश्वस्य एकं परिवेष्टितारम् शिवं ज्ञात्वा अत्यन्तं शान्तिम् एति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

sūkṣmātisūkṣmam kalilasya madhye viśvasya sraṣṭāram anekarūpam viśvasya ekaṁ pariveṣṭitāram śivaṁ jñātvā atyantaṁ śāntim eti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Subtle beyond the subtle in the midst of the hurtling chaos, the creator of the universe who has many forms and being one encompasses all, knowing as the Benign, one comes exceedingly to the peace.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

इस महती अव्यवस्था (कलिल) के बीच जो सूक्ष्मातिसूक्ष्म (सत्य) है, विश्व का जो अनेकरूपधारी स्रष्टा है, तथा जो 'एक' होते हुए भी समस्त विश्व को परिवेष्टित किये हुए है, उसे 'शिव'–मंगलकारी जानकर मनुष्य आत्यन्तिक रूप से शान्ति को प्राप्त करता है।

॥ शब्दावली ॥

सूक्ष्मातिसूक्ष्मम् - sūkṣmātisūkṣmam - Subtle beyond the subtle

कलिलस्य - kalilasya - of the hurtling chaos

मध्ये - madhye - in the midst of

विश्वस्य स्रष्टारम् - viśvasya sraṣṭāram - the creator of the universe

अनेकरूपम् - anekarūpam - who has many forms

विश्वस्य एकम् परिवेष्टितारम् - viśvasya ekam pariveṣṭitāram - being one encompasses all

शिवम् ज्ञात्वा - śivam jñātvā - knowing as the Benign

अत्यन्तम् - atyantam - exceedingly

शान्तिम् एति - śāntim eti - one comes to the peace

स एव काले भुवनस्य गोप्ता विश्वाधिपः सर्वभूतेषु गूढः। यस्मिन्युक्ता ब्रह्मर्षयो देवताश्च तमेवं ज्ञात्वा मृत्युपाशांश्छिनत्ति॥15॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

sa eva kāle bhuvanasya goptā viśvādhipaḥ sarvabhūteṣu gūḍhaḥ | yasminyuktā brahmarṣayo devatāśca tamevaṁ jñātvā mṛtyupāśāṁśchinatti ||

॥ अन्वयः ॥

सः एव काले भुवनस्य गोप्ता विश्वाधिपः सर्वभूतेषु गूढः यस्मिन् ब्रह्मर्षयः देवताश्च युक्ताः तम् एवं ज्ञात्वा मृत्युपाशान् चिनत्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

saḥ eva kāle bhuvanasya goptā viśvādhipaḥ sarvabhūteṣu gūḍhaḥ yasmin brahmarṣayaḥ devatāśca yuktāḥ tam evaṁ jñātvā mṛtyupāśān cinatti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

He in Time is the guardian of the world of existence and the master of the universe secret in all existences,-in whom have union of Yoga the holy sages and the gods; thus knowing him one cuts asunder the snares of Death.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'काल-गति' में 'वही' भुवनों का रक्षक है, 'वही' विश्व का अधिपति है जो समस्त चराचर में गुह्यरूप से निहित है,-ब्रह्मर्षियों एवं देवतों ने जिसमें 'योग' के द्वारा सायुज्य प्राप्त किया है; इस रूप में 'उसे' जानकर मनुष्य 'मृत्यु' के पाश को छिन्न-भिन्न कर देता है।

॥ शब्दावली ॥

सः एव काले - saḥ eva kāle - He in Time

भुवनस्य - bhuvanasya - of the world

गोप्ता - goptā - the guardian

विश्वाधिपः - viśvādhipaḥ - the master of the universe

सर्वभूतेषु - sarvabhūteṣu - in all existences

गूढः - gūḍhaḥ - secret

यस्मिन् - yasmin - in whom

ब्रह्मर्षयः - brahmarṣayaḥ - the holy sages

देवताश्च - devatāśca - and the gods

युक्ताः - yuktāḥ - union of Yoga

तम् एवम् ज्ञात्वा - tam evam jñātvā - thus knowing him

मृत्युपाशान् - mṛtyupāśān - the snares of Death

चिनत्ति - cinatti - one cuts asunder

घृतात्परं मण्डमिवातिसूक्ष्मं ज्ञात्वा शिवं सर्वभूतेषु गूढम्‌। विश्वस्यैकं परिवेष्टितारं ज्ञात्वा देवं मुच्यते सर्वपाशैः॥16॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ghṛtātparaṁ maṇḍamivātisūkṣmaṁ jñātvā śivaṁ sarvabhūteṣu gūḍham | viśvasyaikaṁ pariveṣṭitāraṁ jñātvā devaṁ mucyate sarvapāśaiḥ ||

॥ अन्वयः ॥

घृतात् परं मण्डम् इव अतिसूक्ष्मं शिवं सर्वभूतेषु गूढं ज्ञात्वा विश्वस्य एकं परिवेष्टितारं देवं ज्ञात्वा सर्वपाशैः मुच्यते॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

ghṛtāt paraṁ maṇḍam iva atisūkṣmaṁ śivaṁ sarvabhūteṣu gūḍhaṁ jñātvā viśvasya ekaṁ pariveṣṭitāraṁ devaṁ jñātvā sarvapāśaiḥ mucyate||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Knowing him who is exceedingly subtle like the cream above the clarified butter, the Benign secret in all existences, knowing the God who being one encompasses all, one is released from every bondage.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

वह 'देव' जो धी के ऊपर आयी मलाई के समान अतिसूक्ष्म है, जो 'शिव' है तथा समस्त चराचर में गुह्यरूप से निहित है, जो 'एक' होते हुए भी समस्त विश्व को परिवेष्टित किये हुए है, उस 'देव' को इस रूप में जानकर मनुष्य समस्त बन्धनों से मुक्त हो जाता है।

॥ शब्दावली ॥

घृतात् परम् - ghṛtāt param - above the clarified butter

मण्डम् इव - maṇḍam iva - like the cream

अतिसूक्ष्मम् - atisūkṣmam - (who is) exceedingly subtle

शिवम् - śivam - (who is) the Benign

सर्वभूतेषु गूढम् - sarvabhūteṣu gūḍham - secret in all existences

ज्ञात्वा - jñātvā - knowing

विश्वस्य एकम् परिवेष्टितारम् - viśvasya ekam pariveṣṭitāram - who being one encompasses all

देवम् - devam - the God

ज्ञात्वा - jñātvā - knowing

सर्वपाशैः मुच्यते - sarvapāśaiḥ mucyate - released from every bondage

एष देवो विश्वकर्मा महात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्टः। हृदा मनीषा मनसाभिक्लृप्तो य एतद्विदुरमृतास्ते भवन्ति॥

17॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

eṣa devo viśvakarmā mahātmā sadā janānāṁ hṛdaye sanniviṣṭaḥ | hṛdā manīṣā manasābhiklṛpto ya etadviduramṛtāste bhavanti ||

॥ अन्वयः ॥

एषः देवः विश्वकर्मा महात्मा हृदा मनीषा मनसा अभिक्लृप्तः जनानां हृदये सदा सन्निविष्टः। ये एतत् विदुः ते अमृताः भवन्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

eṣaḥ devaḥ viśvakarmā mahātmā hṛdā manīṣā manasā abhiklṛptaḥ janānāṁ hṛdaye sadā sanniviṣṭaḥ | ye etat viduḥ te amṛtāḥ bhavanti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

This is the God, the mighty Soul, the Architect of all, seated for ever in the hearts of creatures and he is realised by the heart and the intellect and the mind; who know this, they become immortal.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

यह 'देव' है, महान् आत्मा है, विश्वकर्मा समस्त जगत् का निर्माता है, सभी प्राणियों के हृदयों में सर्वदा आसीन है, हृदय, बुद्धि एवं मन के द्वारा उसको प्राप्त किया जाता है; जो ऐसा जानते हैं, वे अमर हो जाते हैं।

॥ शब्दावली ॥

एषः देवः - eṣaḥ devaḥ - This is the God

विश्वकर्मा - viśvakarmā - the Architect of all

महात्मा - mahātmā - the mighty Soul

हृदा - hṛdā - by the heart

मनीषा - manīṣā - by the intellect

मनसा - manasā - by the mind

अभिक्लृप्तः - abhiklṛptaḥ - (he is) realised

जनानाम् हृदये - janānām hṛdaye - in the hearts of creatures

सदा - sadā - for ever

सन्निविष्टः - sanniviṣṭaḥ - seated

ये - ye - who

एतत् विदुः - etat viduḥ - know this

ते - te - they

अमृताः - amṛtāḥ - immortal

भवन्ति - bhavanti - become

यदाऽतमस्तान्न दिवा न रात्रिर्न सन्न चासच्छिव एव केवलः। तदक्षरं तत्सवितुर्वरेण्यं प्रज्ञा च तस्मात्प्रसृता पुराणी॥18॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

yadā'tamastānna divā na rātrirna sanna cāsacchiva eva kevalaḥ | tadakṣaraṁ tatsaviturvareṇyaṁ prajñā ca tasmātprasṛtā purāṇī ||

॥ अन्वयः ॥

यदा अतमः तत् न दिवा न रात्रि न सत् न च असत्। केवलः शिवः एव तत् अक्षरम् तत् सवितुः वरेण्यम्। तस्मात् पुराणी प्रज्ञा प्रसृता॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

yadā atamaḥ tat na divā na rātri na sat na ca asat| kevalaḥ śivaḥ eva tat akṣaram tat savituḥ vareṇyam| tasmāt purāṇī prajñā prasṛtā||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

When there is no darkness, that is neither day nor night, nor being nor non -being, it is the absolute Benign alone; That is the immutable, that the supreme light of the Creating Sun and from it the Wisdom went forth that is of old.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

जब तम नहीं होता, वह न दिन है न रात्रि, न सत् है, न असत्, वह एकमेव परम मंगलकारी 'शिव' है,'वह'अक्षर है, 'सर्जनशील सूर्य' का वह परम प्रकाश है और उसी से वह प्राचीन 'प्रज्ञा' प्रसृत हुई है।

॥ शब्दावली ॥

यदा अतमः - yadā atamaḥ -

तत् न दिवा - tat na divā - that is neither day

न रात्रि - na rātri - nor night

न सत् - na sat - nor being

न च असत् - na ca asat - nor non -being

केवलः शिवः एव - kevalaḥ śivaḥ eva - it is the absolute Benign alone

तत् अक्षरम् - tat akṣaram - That is the immutable

तत् सवितुः वरेण्यम् - tat savituḥ vareṇyam - that the supreme light of the Creating Sun

तस्मात् - tasmāt - from it

पुराणी प्रज्ञा - purāṇī prajñā - the Wisdom that is of old

प्रसृता - prasṛtā - went forth

नैनमूर्ध्वं न तिर्यञ्चं न मध्ये न परिजग्रभत्‌। न तस्य प्रतिमा अस्ति यस्य नाम महद्यशः॥19॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

nainamūrdhvaṁ na tiryañcaṁ na madhye na parijagrabhat | na tasya pratimā asti yasya nāma mahadyaśaḥ ||

॥ अन्वयः ॥

ऊर्ध्वं तिर्यञ्चं मध्ये एनं न परिजग्रभत्। यस्य नाम महद् यशः तस्य प्रतिमा न अस्ति॥19॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

ūrdhvaṁ tiryañcaṁ madhye enaṁ na parijagrabhat| yasya nāma mahad yaśaḥ tasya pratimā na asti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Him one shall not seize as on high nor as one on a level plane nor in the middle; there is no image for him whose name is a mighty glory.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'उसको' न कोई ऊपर से पूर्णरूप से पकड़ सकता है, न समान धरातल पर (अगल-बगल से), न मध्य में; उसकी कोई छवि (प्रतिमा) नहीं बनायी जा सकती जिसका नाम है 'महान् यश'।

॥ शब्दावली ॥

ऊर्ध्वम् - ūrdhvam - on high

तिर्यञ्चम् - tiryañcam - on a level plane

मध्ये - madhye - in the middle

एनम् न परिजग्रभत् - enam na parijagrabhat - Him one shall not seize

यस्य नाम - yasya nāma - whose name is

महद् यशः - mahad yaśaḥ - a mighty glory

तस्य - tasya - for him

प्रतिमा न अस्ति - pratimā na asti - there is no image for him

न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्‌। हृदा हृदिस्थं मनसा य एन-मेवं विदुरमृतास्ते भवन्ति॥20॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

na saṁdṛśe tiṣṭhati rūpamasya na cakṣuṣā paśyati kaścanainam | hṛdā hṛdisthaṁ manasā ya ena-mevaṁ viduramṛtāste bhavanti ||

॥ अन्वयः ॥

अस्य रूपं संदृशे न तिष्ठति। एनं चक्षुषा कश्चन न पश्यति। ये एनं हृदा मनसा एवं हृदिस्थं विदुः ते अमृताः भवन्ति॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

asya rūpaṁ saṁdṛśe na tiṣṭhati| enaṁ cakṣuṣā kaścana na paśyati| ye enaṁ hṛdā manasā evaṁ hṛdisthaṁ viduḥ te amṛtāḥ bhavanti||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

The form of Him stands not within the vision and none beholdeth Him by the eye; but by the heart and the mind, for in the heart is His station; who thus know Him, they become immortal.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

'इसका' रूप दृष्टि के सम्मुख नहीं रहता तथा कोई भी 'इसे' चक्षुओं से देख नहीं सकता किन्तु हृदयस्थित 'इस' हृदय तथा मन से जो ऐसा जान लेते हैं, वे अमर हो जाते हैं।

॥ शब्दावली ॥

अस्य रूपम् - asya rūpam - The form of Him

संदृशे - saṁdṛśe - within the vision

न तिष्ठति - na tiṣṭhati - stands not

एनम् - enam - Him

चक्षुषा - cakṣuṣā - by the eye

कश्चन न पश्यति - kaścana na paśyati - none beholdeth

ये - ye - who

एनम् - enam - Him

हृदा - hṛdā - by the heart

मनसा - manasā - by the mind

एवम् - evam - thus

हृदिस्थम् - hṛdistham - (for) in the heart is His station

एनम् विदुः - enam viduḥ - know Him

ते - te - they

अमृताः भवन्ति - amṛtāḥ bhavanti - become immortal

अजात इत्येवं कश्चिद्भीरुः प्रपद्यते। रुद्र यत्ते दक्षिणं मुखं तेन मां पाहि नित्यम्‌॥21॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

ajāta ityevaṁ kaścidbhīruḥ prapadyate | rudra yatte dakṣiṇaṁ mukhaṁ tena māṁ pāhi nityam ||

॥ अन्वयः ॥

कश्चित् भीरुः अजात इति एवं प्रपद्यते। हे रुद्र यत् ते दक्षिणं मुखं तेन मां नित्यं पाहि॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

kaścit bhīruḥ ajāta iti evaṁ prapadyate| he rudra yat te dakṣiṇaṁ mukhaṁ tena māṁ nityaṁ pāhi||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

One here and there approaches him with awe thinking of him as the Unborn. O Violent One, that which is thy auspicious right -hand face, with that protect me ever.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

कदाचित् कोई आश्चर्यभाव से भरकर इसे 'अजात' मानकर इसकी शरण में जाता है। हे रुद्र, आपका जो कल्याणकारी दक्षिणमुख है, उससे सर्वदा मेरी रक्षा करिये।

॥ शब्दावली ॥

कश्चित् भीरुः - kaścit bhīruḥ - One here and there ?

अजात इति एवम् - ajāta iti evam - awe thinking of him as the Unborn

प्रपद्यते - prapadyate - approaches

हे रुद्र - he rudra - O Violent One

यत् ते - yat te - that which is thy

दक्षिणम् मुखम् - dakṣiṇam mukham - auspicious right -hand face

तेन - tena - with that

माम् पाहि - mām pāhi - protect me

नित्यम् - nityam - ever

मा नस्तोके तनये मा न आयुषि मा नो गोषु मा न अश्वेषु रीरिषः। वीरान्‌ मा नो रुद्र भामितो वधीर्हविष्मन्तः सदामित्‌ त्वा हवामहे॥22॥

॥ लिप्यन्तरणम् ॥

mā nastoke tanaye mā na āyuṣi mā no goṣu mā na aśveṣu rīriṣaḥ | vīrān mā no rudra bhāmito vadhīrhaviṣmantaḥ sadāmit tvā havāmahe ||

॥ अन्वयः ॥

तोके तनये आयुषि गोषु अश्वेषु नः मा रीरिषः। हे रुद्र भामितः नः वीरान् मा वधीः। सदं इत् त्वा हविष्मन्तः हवामहे॥

॥ अन्वयलिप्यन्तरणम् ॥

toke tanaye āyuṣi goṣu aśveṣu naḥ mā rīriṣaḥ| he rudra bhāmitaḥ naḥ vīrān mā vadhīḥ| sadaṁ it tvā haviṣmantaḥ havāmahe||

॥ आङ्गल-अर्थः ॥

Do no hurt to our son nor our grandson nor our life nor our cattle nor our horses. O Violent One, slay not in thy anger our heroes; ever to Thee with the oblation we call.

॥ हिन्दी-अर्थः ॥

(हे रुद्र) न हमारे पुत्रों को, न हमारे पौत्रों को, न हमारे जीवनों को, न हमारी गौओं को, न ही हमारे अश्वों को नष्ट करिये। हे रुद्र, अपने क्रोध में हमारे वीरों का वध मत करिये; हम हवि अर्पित करते हुए सर्वदा ही आपका आवाहन करते हैं।

॥ शब्दावली ॥

तोके - toke - to our son ?

तनये - tanaye - to our grandson

आयुषि - āyuṣi - to our life

गोषु - goṣu - to our cattle

अश्वेषु - aśveṣu - to our horses

नः - naḥ - our

मा रीरिषः - mā rīriṣaḥ - Do no hurt

हे रुद्र - he rudra - O Violent One

भामितः - bhāmitaḥ - in thy anger

नः वीरान् - naḥ vīrān - our heroes

मा वधीः - mā vadhīḥ - slay not