संभवपर्व
शंकुतलोपाख्यानम्
६२
जनमेजय उवाच||
त्वत्तः श्रुतमिदं ब्रह्मन्देवदानवरक्षसाम् |
अंशावतरणं सम्यग्गन्धर्वाप्सरसां तथा ||१||
इमं तु भूय इच्छामि कुरूणां वंशमादितः |
कथ्यमानं त्वया विप्र विप्रर्षिगणसंनिधौ ||२||
वैशम्पायन उवाच||
पौरवाणां वंशकरो दुःषन्तो नाम वीर्यवान् |
पृथिव्याश्चतुरन्ताया गोप्ता भरतसत्तम ||३||
चतुर्भागं भुवः कृत्स्नं स भुङ्क्ते मनुजेश्वरः |
समुद्रावरणांश्चापि देशान्स समितिञ्जयः ||४||
आम्लेच्छाटविकान्सर्वान्स भुङ्क्ते रिपुमर्दनः |
रत्नाकरसमुद्रान्तांश्चातुर्वर्ण्यजनावृतान् ||५||
न वर्णसङ्करकरो नाकृष्यकरकृज्जनः |
न पापकृत्कश्चिदासीत्तस्मिन्राजनि शासति ||६||
धर्म्यां रतिं सेवमाना धर्मार्थावभिपेदिरे |
तदा नरा नरव्याघ्र तस्मिञ्जनपदेश्वरे ||७||
नासीच्चोरभयं तात न क्षुधाभयमण्वपि |
नासीद्व्याधिभयं चापि तस्मिञ्जनपदेश्वरे ||८||
स्वैर्धर्मै रेमिरे वर्णा दैवे कर्मणि निःस्पृहाः |
तमाश्रित्य महीपालमासंश्चैवाकुतोभयाः ||९||
कालवर्षी च पर्जन्यः सस्यानि फलवन्ति च |
सर्वरत्नसमृद्धा च मही वसुमती तदा ||१०||
स चाद्भुतमहावीर्यो वज्रसंहननो युवा |
उद्यम्य मन्दरं दोर्भ्यां हरेत्सवनकाननम् ||११||
धनुष्यथ गदायुद्धे त्सरुप्रहरणेषु च |
नागपृष्ठेऽश्वपृष्ठे च बभूव परिनिष्ठितः ||१२||
बले विष्णुसमश्चासीत्तेजसा भास्करोपमः |
अक्षुब्धत्वेऽर्णवसमः सहिष्णुत्वे धरासमः ||१३||
संमतः स महीपालः प्रसन्नपुरराष्ट्रवान् |
भूयो धर्मपरैर्भावैर्विदितं जनमावसत् ||१४||
६३
वैशम्पायन उवाच||
स कदाचिन्महाबाहुः प्रभूतबलवाहनः |
वनं जगाम गहनं हयनागशतैर्वृतः ||१||
खड्गशक्तिधरैर्वीरैर्गदामुसलपाणिभिः |
प्रासतोमरहस्तैश्च ययौ योधशतैर्वृतः ||२||
सिंहनादैश्च योधानां शङ्खदुन्दुभिनिस्वनैः |
रथनेमिस्वनैश्चापि सनागवरबृंहितैः ||३||
हेषितस्वनमिश्रैश्च क्ष्वेडितास्फोटितस्वनैः |
आसीत्किलकिलाशब्दस्तस्मिन्गच्छति पार्थिवे ||४||
प्रासादवरशृङ्गस्थाः परया नृपशोभया |
ददृशुस्तं स्त्रियस्तत्र शूरमात्मयशस्करम् ||५||
शक्रोपमममित्रघ्नं परवारणवारणम् |
पश्यन्तः स्त्रीगणास्तत्र शस्त्रपाणिं स्म मेनिरे ||६||
अयं स पुरुषव्याघ्रो रणेऽद्भुतपराक्रमः |
यस्य बाहुबलं प्राप्य न भवन्त्यसुहृद्गणाः ||७||
इति वाचो ब्रुवन्त्यस्ताः स्त्रियः प्रेम्णा नराधिपम् |
तुष्टुवुः पुष्पवृष्टीश्च ससृजुस्तस्य मूर्धनि ||८||
तत्र तत्र च विप्रेन्द्रैः स्तूयमानः समन्ततः |
निर्ययौ परया प्रीत्या वनं मृगजिघांसया ||९||
सुदूरमनुजग्मुस्तं पौरजानपदास्तदा |
न्यवर्तन्त ततः पश्चादनुज्ञाता नृपेण ह ||१०||
सुपर्णप्रतिमेनाथ रथेन वसुधाधिपः |
महीमापूरयामास घोषेण त्रिदिवं तथा ||११||
स गच्छन्ददृशे धीमान्नन्दनप्रतिमं वनम् |
बिल्वार्कखदिराकीर्णं कपित्थधवसङ्कुलम् ||१२||
विषमं पर्वतप्रस्थैरश्मभिश्च समावृतम् |
निर्जलं निर्मनुष्यं च बहुयोजनमायतम् ||१३||
मृगसङ्घैर्वृतं घोरैरन्यैश्चापि वनेचरैः ||१३||
तद्वनं मनुजव्याघ्रः सभृत्यबलवाहनः |
लोडयामास दुःषन्तः सूदयन्विविधान्मृगान् ||१४||
बाणगोचरसम्प्राप्तांस्तत्र व्याघ्रगणान्बहून् |
पातयामास दुःषन्तो निर्बिभेद च सायकैः ||१५||
दूरस्थान्सायकैः कांश्चिदभिनत्स नरर्षभः |
अभ्याशमागतांश्चान्यान्खड्गेन निरकृन्तत ||१६||
कांश्चिदेणान्स निर्जघ्ने शक्त्या शक्तिमतां वरः |
गदामण्डलतत्त्वज्ञश्चचारामितविक्रमः ||१७||
तोमरैरसिभिश्चापि गदामुसलकर्पणैः |
चचार स विनिघ्नन्वै वन्यांस्तत्र मृगद्विजान् ||१८||
राज्ञा चाद्भुतवीर्येण योधैश्च समरप्रियैः |
लोड्यमानं महारण्यं तत्यजुश्च महामृगाः ||१९||
तत्र विद्रुतसङ्घानि हतयूथपतीनि च |
मृगयूथान्यथौत्सुक्याच्छब्दं चक्रुस्ततस्ततः ||२०||
शुष्कां चापि नदीं गत्वा जलनैराश्यकर्शिताः |
व्यायामक्लान्तहृदयाः पतन्ति स्म विचेतसः ||२१||
क्षुत्पिपासापरीताश्च श्रान्ताश्च पतिता भुवि |
केचित्तत्र नरव्याघ्रैरभक्ष्यन्त बुभुक्षितैः ||२२||
केचिदग्निमथोत्पाद्य समिध्य च वनेचराः |
भक्षयन्ति स्म मांसानि प्रकुट्य विधिवत्तदा ||२३||
तत्र केचिद्गजा मत्ता बलिनः शस्त्रविक्षताः |
सङ्कोच्याग्रकरान्भीताः प्रद्रवन्ति स्म वेगिताः ||२४||
शकृन्मूत्रं सृजन्तश्च क्षरन्तः शोणितं बहु |
वन्या गजवरास्तत्र ममृदुर्मनुजान्बहून् ||२५||
तद्वनं बलमेघेन शरधारेण संवृतम् |
व्यरोचन्महिषाकीर्णं राज्ञा हतमहामृगम् ||२६||
६४
वैशम्पायन उवाच||
ततो मृगसहस्राणि हत्वा विपुलवाहनः |
राजा मृगप्रसङ्गेन वनमन्यद्विवेश ह ||१||
एक एवोत्तमबलः क्षुत्पिपासासमन्वितः |
स वनस्यान्तमासाद्य महदीरिणमासदत् ||२||
तच्चाप्यतीत्य नृपतिरुत्तमाश्रमसंयुतम् |
मनःप्रह्लादजननं दृष्टिकान्तमतीव च ||३||
शीतमारुतसंयुक्तं जगामान्यन्महद्वनम् ||३||
पुष्पितैः पादपैः कीर्णमतीव सुखशाद्वलम् |
विपुलं मधुरारावैर्नादितं विहगैस्तथा ||४||
प्रवृद्धविटपैर्वृक्षैः सुखच्छायैः समावृतम् |
षट्पदाघूर्णितलतं लक्ष्म्या परमया युतम् ||५||
नापुष्पः पादपः कश्चिन्नाफलो नापि कण्टकी |
षट्पदैर्वाप्यनाकीर्णस्तस्मिन्वै काननेऽभवत् ||६||
विहगैर्नादितं पुष्पैरलङ्कृतमतीव च |
सर्वर्तुकुसुमैर्वृक्षैरतीव सुखशाद्वलम् ||७||
मनोरमं महेष्वासो विवेश वनमुत्तमम् ||७||
मारुतागलितास्तत्र द्रुमाः कुसुमशालिनः |
पुष्पवृष्टिं विचित्रां स्म व्यसृजंस्ते पुनः पुनः ||८||
दिवस्पृशोऽथ सङ्घुष्टाः पक्षिभिर्मधुरस्वरैः |
विरेजुः पादपास्तत्र विचित्रकुसुमाम्बराः ||९||
तेषां तत्र प्रवालेषु पुष्पभारावनामिषु |
रुवन्ति रावं विहगाः षट्पदैः सहिता मृदु ||१०||
तत्र प्रदेशांश्च बहून्कुसुमोत्करमण्डितान् |
लतागृहपरिक्षिप्तान्मनसः प्रीतिवर्धनान् ||११||
सम्पश्यन्स महातेजा बभूव मुदितस्तदा ||११||
परस्पराश्लिष्टशाखैः पादपैः कुसुमाचितैः |
अशोभत वनं तत्तैर्महेन्द्रध्वजसंनिभैः ||१२||
सुखशीतः सुगन्धी च पुष्परेणुवहोऽनिलः |
परिक्रामन्वने वृक्षानुपैतीव रिरंसया ||१३||
एवङ्गुणसमायुक्तं ददर्श स वनं नृपः |
नदीकच्छोद्भवं कान्तमुच्छ्रितध्वजसंनिभम् ||१४||
प्रेक्षमाणो वनं तत्तु सुप्रहृष्टविहङ्गमम् |
आश्रमप्रवरं रम्यं ददर्श च मनोरमम् ||१५||
नानावृक्षसमाकीर्णं सम्प्रज्वलितपावकम् |
यतिभिर्वालखिल्यैश्च वृतं मुनिगणान्वितम् ||१६||
अग्न्यागारैश्च बहुभिः पुष्पसंस्तरसंस्तृतम् |
महाकच्छैर्बृहद्भिश्च विभ्राजितमतीव च ||१७||
मालिनीमभितो राजन्नदीं पुण्यां सुखोदकाम् |
नैकपक्षिगणाकीर्णां तपोवनमनोरमाम् ||१८||
तत्र व्यालमृगान्सौम्यान्पश्यन्प्रीतिमवाप सः ||१८||
तं चाप्यतिरथः श्रीमानाश्रमं प्रत्यपद्यत |
देवलोकप्रतीकाशं सर्वतः सुमनोहरम् ||१९||
नदीमाश्रमसंश्लिष्टां पुण्यतोयां ददर्श सः |
सर्वप्राणभृतां तत्र जननीमिव विष्ठिताम् ||२०||
सचक्रवाकपुलिनां पुष्पफेनप्रवाहिनीम् |
सकिंनरगणावासां वानरर्क्षनिषेविताम् ||२१||
पुण्यस्वाध्यायसङ्घुष्टां पुलिनैरुपशोभिताम् |
मत्तवारणशार्दूलभुजगेन्द्रनिषेविताम् ||२२||
नदीमाश्रमसम्बद्धां दृष्ट्वाश्रमपदं तथा |
चकाराभिप्रवेशाय मतिं स नृपतिस्तदा ||२३||
अलङ्कृतं द्वीपवत्या मालिन्या रम्यतीरया |
नरनारायणस्थानं गङ्गयेवोपशोभितम् ||२४||
मत्तबर्हिणसङ्घुष्टं प्रविवेश महद्वनम् ||२४||
तत्स चैत्ररथप्रख्यं समुपेत्य नरेश्वरः |
अतीव गुणसम्पन्नमनिर्देश्यं च वर्चसा ||२५||
महर्षिं काश्यपं द्रष्टुमथ कण्वं तपोधनम् ||२५||
रथिनीमश्वसम्बाधां पदातिगणसङ्कुलाम् |
अवस्थाप्य वनद्वारि सेनामिदमुवाच सः ||२६||
मुनिं विरजसं द्रष्टुं गमिष्यामि तपोधनम् |
काश्यपं स्थीयतामत्र यावदागमनं मम ||२७||
तद्वनं नन्दनप्रख्यमासाद्य मनुजेश्वरः |
क्षुत्पिपासे जहौ राजा हर्षं चावाप पुष्कलम् ||२८||
सामात्यो राजलिङ्गानि सोऽपनीय नराधिपः |
पुरोहितसहायश्च जगामाश्रममुत्तमम् ||२९||
दिदृक्षुस्तत्र तमृषिं तपोराशिमथाव्ययम् ||२९||
ब्रह्मलोकप्रतीकाशमाश्रमं सोऽभिवीक्ष्य च |
षट्पदोद्गीतसङ्घुष्टं नानाद्विज गणायुतम् ||३०||
ऋचो बह्वृचमुख्यैश्च प्रेर्यमाणाः पदक्रमैः |
शुश्राव मनुजव्याघ्रो विततेष्विह कर्मसु ||३१||
यज्ञविद्याङ्गविद्भिश्च क्रमद्भिश्च क्रमानपि |
अमितात्मभिः सुनियतैः शुशुभे स तदाश्रमः ||३२||
अथर्ववेदप्रवराः पूगयाज्ञिक संमताः |
संहितामीरयन्ति स्म पदक्रमयुतां तु ते ||३३||
शब्दसंस्कारसंयुक्तं ब्रुवद्भिश्चापरैर्द्विजैः |
नादितः स बभौ श्रीमान्ब्रह्मलोक इवाश्रमः ||३४||
यज्ञसंस्कारविद्भिश्च क्रमशिक्षा विशारदैः |
न्यायतत्त्वार्थविज्ञानसम्पन्नैर्वेदपारगैः ||३५||
नानावाक्यसमाहारसमवायविशारदैः |
विशेषकार्यविद्भिश्च मोक्षधर्मपरायणैः ||३६||
स्थापनाक्षेपसिद्धान्तपरमार्थज्ञतां गतैः |
लोकायतिकमुख्यैश्च समन्तादनुनादितम् ||३७||
तत्र तत्र च विप्रेन्द्रान्नियतान्संशितव्रतान् |
जपहोमपरान्सिद्धान्ददर्श परवीरहा ||३८||
आसनानि विचित्राणि पुष्पवन्ति महीपतिः |
प्रयत्नोपहितानि स्म दृष्ट्वा विस्मयमागमत् ||३९||
देवतायतनानां च पूजां प्रेक्ष्य कृतां द्विजैः |
ब्रह्मलोकस्थमात्मानं मेने स नृपसत्तमः ||४०||
स काश्यपतपोगुप्तमाश्रमप्रवरं शुभम् |
नातृप्यत्प्रेक्षमाणो वै तपोधनगणैर्युतम् ||४१||
स काश्यपस्यायतनं महाव्रतै; र्वृतं समन्तादृषिभिस्तपोधनैः |
विवेश सामात्यपुरोहितोऽरिहा; विविक्तमत्यर्थमनोहरं शिवम् ||४२||
६५
वैशम्पायन उवाच||
ततो गच्छन्महाबाहुरेकोऽमात्यान्विसृज्य तान् |
नापश्यदाश्रमे तस्मिंस्तमृषिं संशितव्रतम् ||१||
सोऽपश्यमानस्तमृषिं शून्यं दृष्ट्वा तमाश्रमम् |
उवाच क इहेत्युच्चैर्वनं संनादयन्निव ||२||
श्रुत्वाथ तस्य तं शब्दं कन्या श्रीरिव रूपिणी |
निश्चक्रामाश्रमात्तस्मात्तापसीवेषधारिणी ||३||
सा तं दृष्ट्वैव राजानं दुःषन्तमसितेक्षणा |
स्वागतं त इति क्षिप्रमुवाच प्रतिपूज्य च ||४||
आसनेनार्चयित्वा च पाद्येनार्घ्येण चैव हि |
पप्रच्छानामयं राजन्कुशलं च नराधिपम् ||५||
यथावदर्चयित्वा सा पृष्ट्वा चानामयं तदा |
उवाच स्मयमानेव किं कार्यं क्रियतामिति ||६||
तामब्रवीत्ततो राजा कन्यां मधुरभाषिणीम् |
दृष्ट्वा सर्वानवद्याङ्गीं यथावत्प्रतिपूजितः ||७||
आगतोऽहं महाभागमृषिं कण्वमुपासितुम् |
क्व गतो भगवान्भद्रे तन्ममाचक्ष्व शोभने ||८||
शकुन्तलोवाच||
गतः पिता मे भगवान्फलान्याहर्तुमाश्रमात् |
मुहूर्तं सम्प्रतीक्षस्व द्रक्ष्यस्येनमिहागतम् ||९||
वैशम्पायन उवाच||
अपश्यमानस्तमृषिं तया चोक्तस्तथा नृपः |
तां च दृष्ट्वा वरारोहां श्रीमतीं चारुहासिनीम् ||१०||
विभ्राजमानां वपुषा तपसा च दमेन च |
रूपयौवनसम्पन्नामित्युवाच महीपतिः ||११||
कासि कस्यासि सुश्रोणि किमर्थं चागता वनम् |
एवंरूपगुणोपेता कुतस्त्वमसि शोभने ||१२||
दर्शनादेव हि शुभे त्वया मेऽपहृतं मनः |
इच्छामि त्वामहं ज्ञातुं तन्ममाचक्ष्व शोभने ||१३||
एवमुक्ता तदा कन्या तेन राज्ञा तदाश्रमे |
उवाच हसती वाक्यमिदं सुमधुराक्षरम् ||१४||
कण्वष्याहं भगवतो दुःषन्त दुहिता मता |
तपस्विनो धृतिमतो धर्मज्ञस्य यशस्विनः ||१५||
दुःषन्त उवाच||
ऊर्ध्वरेता महाभागो भगवाँल्लोकपूजितः |
चलेद्धि वृत्ताद्धर्मोऽपि न चलेत्संशितव्रतः ||१६||
कथं त्वं तस्य दुहिता सम्भूता वरवर्णिनी |
संशयो मे महानत्र तं मे छेत्तुमिहार्हसि ||१७||
शकुन्तलोवाच||
यथायमागमो मह्यं यथा चेदमभूत्पुरा |
शृणु राजन्यथातत्त्वं यथास्मि दुहिता मुनेः ||१८||
ऋषिः कश्चिदिहागम्य मम जन्माभ्यचोदयत् |
तस्मै प्रोवाच भगवान्यथा तच्छृणु पार्थिव ||१९||
तप्यमानः किल पुरा विश्वामित्रो महत्तपः |
सुभृशं तापयामास शक्रं सुरगणेश्वरम् ||२०||
तपसा दीप्तवीर्योऽयं स्थानान्मां च्यावयेदिति |
भीतः पुरंदरस्तस्मान्मेनकामिदमब्रवीत् ||२१||
गुणैर्दिव्यैरप्सरसां मेनके त्वं विशिष्यसे |
श्रेयो मे कुरु कल्याणि यत्त्वां वक्ष्यामि तच्छृणु ||२२||
असावादित्यसङ्काशो विश्वामित्रो महातपाः |
तप्यमानस्तपो घोरं मम कम्पयते मनः ||२३||
मेनके तव भारोऽयं विश्वामित्रः सुमध्यमे |
संशितात्मा सुदुर्धर्ष उग्रे तपसि वर्तते ||२४||
स मां न च्यावयेत्स्थानात्तं वै गत्वा प्रलोभय |
चर तस्य तपोविघ्नं कुरु मे प्रियमुत्तमम् ||२५||
रूपयौवनमाधुर्यचेष्टितस्मितभाषितैः |
लोभयित्वा वरारोहे तपसः संनिवर्तय ||२६||
मेनकोवाच||
महातेजाः स भगवान्सदैव च महातपाः |
कोपनश्च तथा ह्येनं जानाति भगवानपि ||२७||
तेजसस्तपसश्चैव कोपस्य च महात्मनः |
त्वमप्युद्विजसे यस्य नोद्विजेयमहं कथम् ||२८||
महाभागं वसिष्ठं यः पुत्रैरिष्टैर्व्ययोजयत् |
क्षत्रे जातश्च यः पूर्वमभवद्ब्राह्मणो बलात् ||२९||
शौचार्थं यो नदीं चक्रे दुर्गमां बहुभिर्जलैः |
यां तां पुण्यतमां लोके कौशिकीति विदुर्जनाः ||३०||
बभार यत्रास्य पुरा काले दुर्गे महात्मनः |
दारान्मतङ्गो धर्मात्मा राजर्षिर्व्याधतां गतः ||३१||
अतीतकाले दुर्भिक्षे यत्रैत्य पुनराश्रमम् |
मुनिः पारेति नद्या वै नाम चक्रे तदा प्रभुः ||३२||
मतङ्गं याजयां चक्रे यत्र प्रीतमनाः स्वयम् |
त्वं च सोमं भयाद्यस्य गतः पातुं शुरेश्वर ||३३||
अति नक्षत्रवंशांश्च क्रुद्धो नक्षत्रसम्पदा |
प्रति श्रवणपूर्वाणि नक्षत्राणि ससर्ज यः ||३४||
एतानि यस्य कर्माणि तस्याहं भृशमुद्विजे |
यथा मां न दहेत्क्रुद्धस्तथाज्ञापय मां विभो ||३५||
तेजसा निर्दहेल्लोकान्कम्पयेद्धरणीं पदा |
सङ्क्षिपेच्च महामेरुं तूर्णमावर्तयेत्तथा ||३६||
तादृशं तपसा युक्तं प्रदीप्तमिव पावकम् |
कथमस्मद्विधा बाला जितेन्द्रियमभिस्पृशेत् ||३७||
हुताशनमुखं दीप्तं सूर्यचन्द्राक्षितारकम् |
कालजिह्वं सुरश्रेष्ठ कथमस्मद्विधा स्पृशेत् ||३८||
यमश्च सोमश्च महर्षयश्च; साध्या विश्वे वालखिल्याश्च सर्वे |
एतेऽपि यस्योद्विजन्ते प्रभावा; त्कस्मात्तस्मान्मादृशी नोद्विजेत ||३९||
त्वयैवमुक्ता च कथं समीप; मृषेर्न गच्छेयमहं सुरेन्द्र |
रक्षां तु मे चिन्तय देवराज; यथा त्वदर्थं रक्षिताहं चरेयम् ||४०||
कामं तु मे मारुतस्तत्र वासः; प्रक्रीडिताया विवृणोतु देव |
भवेच्च मे मन्मथस्तत्र कार्ये; सहायभूतस्तव देवप्रसादात् ||४१||
वनाच्च वायुः सुरभिः प्रवाये; त्तस्मिन्काले तमृषिं लोभयन्त्याः |
तथेत्युक्त्वा विहिते चैव तस्मिं; स्ततो ययौ साश्रमं कौशिकस्य ||४२||
६६
शकुन्तलोवाच||
एवमुक्तस्तया शक्रः संदिदेश सदागतिम् |
प्रातिष्ठत तदा काले मेनका वायुना सह ||१||
अथापश्यद्वरारोहा तपसा दग्धकिल्बिषम् |
विश्वामित्रं तपस्यन्तं मेनका भीरुराश्रमे ||२||
अभिवाद्य ततः सा तं प्राक्रीडदृषिसंनिधौ |
अपोवाह च वासोऽस्या मारुतः शशिसंनिभम् ||३||
सागच्छत्त्वरिता भूमिं वासस्तदभिलिङ्गती |
उत्स्मयन्तीव सव्रीडं मारुतं वरवर्णिनी ||४||
गृद्धां वाससि सम्भ्रान्तां मेनकां मुनिसत्तमः |
अनिर्देश्यवयोरूपामपश्यद्विवृतां तदा ||५||
तस्या रूपगुणं दृष्ट्वा स तु विप्रर्षभस्तदा |
चकार भावं संसर्गे तया कामवशं गतः ||६||
न्यमन्त्रयत चाप्येनां सा चाप्यैच्छदनिन्दिता |
तौ तत्र सुचिरं कालं वने व्यहरतामुभौ ||७||
रममाणौ यथाकामं यथैकदिवसं तथा ||७||
जनयामास स मुनिर्मेनकायां शकुन्तलाम् |
प्रस्थे हिमवतो रम्ये मालिनीमभितो नदीम् ||८||
जातमुत्सृज्य तं गर्भं मेनका मालिनीमनु |
कृतकार्या ततस्तूर्णमगच्छच्छक्रसंसदम् ||९||
तं वने विजने गर्भं सिंहव्याघ्रसमाकुले |
दृष्ट्वा शयानं शकुनाः समन्तात्पर्यवारयन् ||१०||
नेमां हिंस्युर्वने बालां क्रव्यादा मांसगृद्धिनः |
पर्यरक्षन्त तां तत्र शकुन्ता मेनकात्मजाम् ||११||
उपस्प्रष्टुं गतश्चाहमपश्यं शयितामिमाम् |
निर्जने विपिनेऽरण्ये शकुन्तैः परिवारिताम् ||१२||
आनयित्वा ततश्चैनां दुहितृत्वे न्ययोजयम् ||१२||
शरीरकृत्प्राणदाता यस्य चान्नानि भुञ्जते |
क्रमेण ते त्रयोऽप्युक्ताः पितरो धर्मनिश्चये ||१३||
निर्जने च वने यस्माच्छकुन्तैः परिरक्षिता |
शकुन्तलेति नामास्याः कृतं चापि ततो मया ||१४||
एवं दुहितरं विद्धि मम सौम्य शकुन्तलाम् |
शकुन्तला च पितरं मन्यते मामनिन्दिता ||१५||
एतदाचष्ट पृष्टः सन्मम जन्म महर्षये |
सुतां कण्वस्य मामेवं विद्धि त्वं मनुजाधिप ||१६||
कण्वं हि पितरं मन्ये पितरं स्वमजानती |
इति ते कथितं राजन्यथावृत्तं श्रुतं मया ||१७||
६७
दुःषन्त उवाच||
सुव्यक्तं राजपुत्री त्वं यथा कल्याणि भाषसे |
भार्या मे भव सुश्रोणि ब्रूहि किं करवाणि ते ||१||
सुवर्णमाला वासांसि कुण्डले परिहाटके |
नानापत्तनजे शुभ्रे मणिरत्ने च शोभने ||२||
आहरामि तवाद्याहं निष्कादीन्यजिनानि च |
सर्वं राज्यं तवाद्यास्तु भार्या मे भव शोभने ||३||
गान्धर्वेण च मां भीरु विवाहेनैहि सुन्दरि |
विवाहानां हि रम्भोरु गान्धर्वः श्रेष्ठ उच्यते ||४||
शकुन्तलोवाच||
फलाहारो गतो राजन्पिता मे इत आश्रमात् |
तं मुहूर्तं प्रतीक्षस्व स मां तुभ्यं प्रदास्यति ||५||
दुःषन्त उवाच||
इच्छामि त्वां वरारोहे भजमानामनिन्दिते |
त्वदर्थं मां स्थितं विद्धि त्वद्गतं हि मनो मम ||६||
आत्मनो बन्धुरात्मैव गतिरात्मैव चात्मनः |
आत्मनैवात्मनो दानं कर्तुमर्हसि धर्मतः ||७||
अष्टावेव समासेन विवाहा धर्मतः स्मृताः |
ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथासुरः ||८||
गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमः स्मृतः |
तेषां धर्मान्यथापूर्वं मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ||९||
प्रशस्तांश्चतुरः पूर्वान्ब्राह्मणस्योपधारय |
षडानुपूर्व्या क्षत्रस्य विद्धि धर्म्याननिन्दिते ||१०||
राज्ञां तु राक्षसोऽप्युक्तो विट्शूद्रेष्वासुरः स्मृतः |
पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या द्वावधर्म्यौ स्मृताविह ||११||
पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कथञ्चन |
अनेन विधिना कार्यो धर्मस्यैषा गतिः स्मृता ||१२||
गान्धर्वराक्षसौ क्षत्रे धर्म्यौ तौ मा विशङ्किथाः |
पृथग्वा यदि वा मिश्रौ कर्तव्यौ नात्र संशयः ||१३||
सा त्वं मम सकामस्य सकामा वरवर्णिनि |
गान्धर्वेण विवाहेन भार्या भवितुमर्हसि ||१४||
शकुन्तलोवाच||
यदि धर्मपथस्त्वेष यदि चात्मा प्रभुर्मम |
प्रदाने पौरवश्रेष्ठ शृणु मे समयं प्रभो ||१५||
सत्यं मे प्रतिजानीहि यत्त्वां वक्ष्याम्यहं रहः |
मम जायेत यः पुत्रः स भवेत्त्वदनन्तरम् ||१६||
युवराजो महाराज सत्यमेतद्ब्रवीहि मे |
यद्येतदेवं दुःषन्त अस्तु मे सङ्गमस्त्वया ||१७||
वैशम्पायन उवाच||
एवमस्त्विति तां राजा प्रत्युवाचाविचारयन् |
अपि च त्वां नयिष्यामि नगरं स्वं शुचिस्मिते ||१८||
यथा त्वमर्हा सुश्रोणि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१८||
एवमुक्त्वा स राजर्षिस्तामनिन्दितगामिनीम् |
जग्राह विधिवत्पाणावुवास च तया सह ||१९||
विश्वास्य चैनां स प्रायादब्रवीच्च पुनः पुनः |
प्रेषयिष्ये तवार्थाय वाहिनीं चतुरङ्गिणीम् ||२०||
तया त्वामानयिष्यामि निवासं स्वं शुचिस्मिते ||२०||
इति तस्याः प्रतिश्रुत्य स नृपो जनमेजय |
मनसा चिन्तयन्प्रायात्काश्यपं प्रति पार्थिवः ||२१||
भगवांस्तपसा युक्तः श्रुत्वा किं नु करिष्यति |
एवं सञ्चिन्तयन्नेव प्रविवेश स्वकं पुरम् ||२२||
मुहूर्तयाते तस्मिंस्तु कण्वोऽप्याश्रममागमत् |
शकुन्तला च पितरं ह्रिया नोपजगाम तम् ||२३||
विज्ञायाथ च तां कण्वो दिव्यज्ञानो महातपाः |
उवाच भगवान्प्रीतः पश्यन्दिव्येन चक्षुषा ||२४||
त्वयाद्य राजान्वयया मामनादृत्य यत्कृतः |
पुंसा सह समायोगो न स धर्मोपघातकः ||२५||
क्षत्रियस्य हि गान्धर्वो विवाहः श्रेष्ठ उच्यते |
सकामायाः सकामेन निर्मन्त्रो रहसि स्मृतः ||२६||
धर्मात्मा च महात्मा च दुःषन्तः पुरुषोत्तमः |
अभ्यगच्छः पतिं यं त्वं भजमानं शकुन्तले ||२७||
महात्मा जनिता लोके पुत्रस्तव महाबलः |
य इमां सागरापाङ्गां कृत्स्नां भोक्ष्यति मेदिनीम् ||२८||
परं चाभिप्रयातस्य चक्रं तस्य महात्मनः |
भविष्यत्यप्रतिहतं सततं चक्रवर्तिनः ||२९||
ततः प्रक्षाल्य पादौ सा विश्रान्तं मुनिमब्रवीत् |
विनिधाय ततो भारं संनिधाय फलानि च ||३०||
मया पतिर्वृतो योऽसौ दुःषन्तः पुरुषोत्तमः |
तस्मै ससचिवाय त्वं प्रसादं कर्तुमर्हसि ||३१||
कण्व उवाच||
प्रसन्न एव तस्याहं त्वत्कृते वरवर्णिनि |
गृहाण च वरं मत्तस्तत्कृते यदभीप्सितम् ||३२||
वैशम्पायन उवाच||
ततो धर्मिष्ठतां वव्रे राज्याच्चास्खलनं तथा |
शकुन्तला पौरवाणां दुःषन्तहितकाम्यया ||३३||
६८
वैशम्पायन उवाच||
प्रतिज्ञाय तु दुःषन्ते प्रतियाते शकुन्तला |
गर्भं सुषाव वामोरुः कुमारममितौजसम् ||१||
त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु दिप्तानलसमद्युतिम् |
रूपौदार्यगुणोपेतं दौःषन्तिं जनमेजय ||२||
जातकर्मादिसंस्कारं कण्वः पुण्यकृतां वरः |
तस्याथ कारयामास वर्धमानस्य धीमतः ||३||
दन्तैः शुक्लैः शिखरिभिः सिंहसंहननो युवा |
चक्राङ्कितकरः श्रीमान्महामूर्धा महाबलः ||४||
कुमारो देवगर्भाभः स तत्राशु व्यवर्धत ||४||
षड्वर्ष एव बालः स कण्वाश्रमपदं प्रति |
व्याघ्रान्सिंहान्वराहांश्च गजांश्च महिषांस्तथा ||५||
बद्ध्वा वृक्षेषु बलवानाश्रमस्य समन्ततः |
आरोहन्दमयंश्चैव क्रीडंश्च परिधावति ||६||
ततोऽस्य नाम चक्रुस्ते कण्वाश्रमनिवासिनः |
अस्त्वयं सर्वदमनः सर्वं हि दमयत्ययम् ||७||
स सर्वदमनो नाम कुमारः समपद्यत |
विक्रमेणौजसा चैव बलेन च समन्वितः ||८||
तं कुमारमृषिर्दृष्ट्वा कर्म चास्यातिमानुषम् |
समयो यौवराज्यायेत्यब्रवीच्च शकुन्तलाम् ||९||
तस्य तद्बलमाज्ञाय कण्वः शिष्यानुवाच ह |
शकुन्तलामिमां शीघ्रं सहपुत्रामितोऽऽश्रमात् ||१०||
भर्त्रे प्रापयताद्यैव सर्वलक्षणपूजिताम् ||१०||
नारीणां चिरवासो हि बान्धवेषु न रोचते |
कीर्तिचारित्रधर्मघ्नस्तस्मान्नयत माचिरम् ||११||
तथेत्युक्त्वा तु ते सर्वे प्रातिष्ठन्तामितौजसः |
शकुन्तलां पुरस्कृत्य सपुत्रां गजसाह्वयम् ||१२||
गृहीत्वामरगर्भाभं पुत्रं कमललोचनम् |
आजगाम ततः शुभ्रा दुःषन्तविदिताद्वनात् ||१३||
अभिसृत्य च राजानं विदिता सा प्रवेशिता |
सह तेनैव पुत्रेण तरुणादित्यवर्चसा ||१४||
पूजयित्वा यथान्यायमब्रवीत्तं शकुन्तला |
अयं पुत्रस्त्वया राजन्यौवराज्येऽभिषिच्यताम् ||१५||
त्वया ह्ययं सुतो राजन्मय्युत्पन्नः सुरोपमः |
यथासमयमेतस्मिन्वर्तस्व पुरुषोत्तम ||१६||
यथा समागमे पूर्वं कृतः स समयस्त्वया |
तं स्मरस्व महाभाग कण्वाश्रमपदं प्रति ||१७||
सोऽथ श्रुत्वैव तद्वाक्यं तस्या राजा स्मरन्नपि |
अब्रवीन्न स्मरामीति कस्य त्वं दुष्टतापसि ||१८||
धर्मकामार्थसम्बन्धं न स्मरामि त्वया सह |
गच्छ वा तिष्ठ वा कामं यद्वापीच्छसि तत्कुरु ||१९||
सैवमुक्ता वरारोहा व्रीडितेव मनस्विनी |
विसञ्ज्ञेव च दुःखेन तस्थौ स्थाणुरिवाचला ||२०||
संरम्भामर्षताम्राक्षी स्फुरमाणोष्ठसम्पुटा |
कटाक्षैर्निर्दहन्तीव तिर्यग्राजानमैक्षत ||२१||
आकारं गूहमाना च मन्युनाभिसमीरिता |
तपसा सम्भृतं तेजो धारयामास वै तदा ||२२||
सा मुहूर्तमिव ध्यात्वा दुःखामर्षसमन्विता |
भर्तारमभिसम्प्रेक्ष्य क्रुद्धा वचनमब्रवीत् ||२३||
जानन्नपि महाराज कस्मादेवं प्रभाषसे |
न जानामीति निःसङ्गं यथान्यः प्राकृतस्तथा ||२४||
अत्र ते हृदयं वेद सत्यस्यैवानृतस्य च |
कल्याण बत साक्षी त्वं मात्मानमवमन्यथाः ||२५||
योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते |
किं तेन न कृतं पापं चोरेणात्मापहारिणा ||२६||
एकोऽहमस्मीति च मन्यसे त्वं; न हृच्छयं वेत्सि मुनिं पुराणम् |
यो वेदिता कर्मणः पापकस्य; तस्यान्तिके त्वं वृजिनं करोषि ||२७||
मन्यते पापकं कृत्वा न कश्चिद्वेत्ति मामिति |
विदन्ति चैनं देवाश्च स्वश्चैवान्तरपूरुषः ||२८||
आदित्यचन्द्रावनिलानलौ च; द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च |
अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये; धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम् ||२९||
यमो वैवस्वतस्तस्य निर्यातयति दुष्कृतम् |
हृदि स्थितः कर्मसाक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति ||३०||
न तु तुष्यति यस्यैष पुरुषस्य दुरात्मनः |
तं यमः पापकर्माणं निर्यातयति दुष्कृतम् ||३१||
अवमन्यात्मनात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते |
देवा न तस्य श्रेयांसो यस्यात्मापि न कारणम् ||३२||
स्वयं प्राप्तेति मामेवं मावमंस्थाः पतिव्रताम् |
अर्घ्यार्हां नार्चयसि मां स्वयं भार्यामुपस्थिताम् ||३३||
किमर्थं मां प्राकृतवदुपप्रेक्षसि संसदि |
न खल्वहमिदं शून्ये रौमि किं न शृणोषि मे ||३४||
यदि मे याचमानाया वचनं न करिष्यसि |
दुःषन्त शतधा मूर्धा ततस्तेऽद्य फलिष्यति ||३५||
भार्यां पतिः सम्प्रविश्य स यस्माज्जायते पुनः |
जायाया इति जायात्वं पुराणाः कवयो विदुः ||३६||
यदागमवतः पुंसस्तदपत्यं प्रजायते |
तत्तारयति सन्तत्या पूर्वप्रेतान्पितामहान् ||३७||
पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्पितरं त्रायते सुतः |
तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा ||३८||
सा भार्या या गृहे दक्षा सा भार्या या प्रजावती |
सा भार्या या पतिप्राणा सा भार्या या पतिव्रता ||३९||
अर्धं भार्या मनुष्यस्य भार्या श्रेष्ठतमः सखा |
भार्या मूलं त्रिवर्गस्य भार्या मित्रं मरिष्यतः ||४०||
भार्यावन्तः क्रियावन्तः सभार्या गृहमेधिनः |
भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियान्विताः ||४१||
सखायः प्रविविक्तेषु भवन्त्येताः प्रियंवदाः |
पितरो धर्मकार्येषु भवन्त्यार्तस्य मातरः ||४२||
कान्तारेष्वपि विश्रामो नरस्याध्वनिकस्य वै |
यः सदारः स विश्वास्यस्तस्माद्दाराः परा गतिः ||४३||
संसरन्तमपि प्रेतं विषमेष्वेकपातिनम् |
भार्यैवान्वेति भर्तारं सततं या पतिव्रता ||४४||
प्रथमं संस्थिता भार्या पतिं प्रेत्य प्रतीक्षते |
पूर्वं मृतं च भर्तारं पश्चात्साध्व्यनुगच्छति ||४५||
एतस्मात्कारणाद्राजन्पाणिग्रहणमिष्यते |
यदाप्नोति पतिर्भार्यामिह लोके परत्र च ||४६||
आत्मात्मनैव जनितः पुत्र इत्युच्यते बुधैः |
तस्माद्भार्यां नरः पश्येन्मातृवत्पुत्रमातरम् ||४७||
भार्यायां जनितं पुत्रमादर्शे स्वमिवाननम् |
ह्लादते जनिता प्रेष्क्य स्वर्गं प्राप्येव पुण्यकृत् ||४८||
दह्यमाना मनोदुःखैर्व्याधिभिश्चातुरा नराः |
ह्लादन्ते स्वेषु दारेषु घर्मार्ताः सलिलेष्विव ||४९||
सुसंरब्धोऽपि रामाणां न ब्रूयादप्रियं बुधः |
रतिं प्रीतिं च धर्मं च तास्वायत्तमवेक्ष्य च ||५०||
आत्मनो जन्मनः क्षेत्रं पुण्यं रामाः सनातनम् |
ऋषीणामपि का शक्तिः स्रष्टुं रामामृते प्रजाः ||५१||
परिपत्य यदा सूनुर्धरणीरेणुगुण्ठितः |
पितुराश्लिष्यतेऽङ्गानि किमिवास्त्यधिकं ततः ||५२||
स त्वं स्वयमनुप्राप्तं साभिलाषमिमं सुतम् |
प्रेक्षमाणं च काक्षेण किमर्थमवमन्यसे ||५३||
अण्डानि बिभ्रति स्वानि न भिन्दन्ति पिपीलिकाः |
न भरेथाः कथं नु त्वं धर्मज्ञः सन्स्वमात्मजम् ||५४||
न वाससां न रामाणां नापां स्पर्शस्तथा सुखः |
शिशोरालिङ्ग्यमानस्य स्पर्शः सूनोर्यथा सुखः ||५५||
ब्राह्मणो द्विपदां श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठा चतुष्पदाम् |
गुरुर्गरीयसां श्रेष्ठः पुत्रः स्पर्शवतां वरः ||५६||
स्पृशतु त्वां समाश्लिष्य पुत्रोऽयं प्रियदर्शनः |
पुत्रस्पर्शात्सुखतरः स्पर्शो लोके न विद्यते ||५७||
त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु प्रजाताहमरिंदम |
इमं कुमारं राजेन्द्र तव शोकप्रणाशनम् ||५८||
आहर्ता वाजिमेधस्य शतसङ्ख्यस्य पौरव |
इति वागन्तरिक्षे मां सूतकेऽभ्यवदत्पुरा ||५९||
ननु नामाङ्कमारोप्य स्नेहाद्ग्रामान्तरं गताः |
मूर्ध्नि पुत्रानुपाघ्राय प्रतिनन्दन्ति मानवाः ||६०||
वेदेष्वपि वदन्तीमं मन्त्रवादं द्विजातयः |
जातकर्मणि पुत्राणां तवापि विदितं तथा ||६१||
अङ्गादङ्गात्सम्भवसि हृदयादभिजायसे |
आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम् ||६२||
पोषो हि त्वदधीनो मे सन्तानमपि चाक्षयम् |
तस्मात्त्वं जीव मे वत्स सुसुखी शरदां शतम् ||६३||
त्वदङ्गेभ्यः प्रसूतोऽयं पुरुषात्पुरुषोऽपरः |
सरसीवामलेऽऽत्मानं द्वितीयं पश्य मे सुतम् ||६४||
यथा ह्याहवनीयोऽग्निर्गार्हपत्यात्प्रणीयते |
तथा त्वत्तः प्रसूतोऽयं त्वमेकः सन्द्विधा कृतः ||६५||
मृगापकृष्टेन हि ते मृगयां परिधावता |
अहमासादिता राजन्कुमारी पितुराश्रमे ||६६||
उर्वशी पूर्वचित्तिश्च सहजन्या च मेनका |
विश्वाची च घृताची च षडेवाप्सरसां वराः ||६७||
तासां मां मेनका नाम ब्रह्मयोनिर्वराप्सराः |
दिवः सम्प्राप्य जगतीं विश्वामित्रादजीजनत् ||६८||
सा मां हिमवतः पृष्ठे सुषुवे मेनकाप्सराः |
अवकीर्य च मां याता परात्मजमिवासती ||६९||
किं नु कर्माशुभं पूर्वं कृतवत्यस्मि जन्मनि |
यदहं बान्धवैस्त्यक्ता बाल्ये सम्प्रति च त्वया ||७०||
कामं त्वया परित्यक्ता गमिष्याम्यहमाश्रमम् |
इमं तु बालं सन्त्यक्तुं नार्हस्यात्मजमात्मना ||७१||
दुःषन्त उवाच||
न पुत्रमभिजानामि त्वयि जातं शकुन्तले |
असत्यवचना नार्यः कस्ते श्रद्धास्यते वचः ||७२||
मेनका निरनुक्रोशा बन्धकी जननी तव |
यया हिमवतः पृष्ठे निर्माल्येव प्रवेरिता ||७३||
स चापि निरनुक्रोशः क्षत्रयोनिः पिता तव |
विश्वामित्रो ब्राह्मणत्वे लुब्धः कामपरायणः ||७४||
मेनकाप्सरसां श्रेष्ठा महर्षीणां च ते पिता |
तयोरपत्यं कस्मात्त्वं पुंश्चलीवाभिधास्यसि ||७५||
अश्रद्धेयमिदं वाक्यं कथयन्ती न लज्जसे |
विशेषतो मत्सकाशे दुष्टतापसि गम्यताम् ||७६||
क्व महर्षिः सदैवोग्रः साप्सरा क्व च मेनका |
क्व च त्वमेवं कृपणा तापसीवेषधारिणी ||७७||
अतिकायश्च पुत्रस्ते बालोऽपि बलवानयम् |
कथमल्पेन कालेन शालस्कन्ध इवोद्गतः ||७८||
सुनिकृष्टा च योनिस्ते पुंश्चली प्रतिभासि मे |
यदृच्छया कामरागाज्जाता मेनकया ह्यसि ||७९||
सर्वमेतत्परोक्षं मे यत्त्वं वदसि तापसि |
नाहं त्वामभिजानामि यथेष्टं गम्यतां त्वया ||८०||
६९
शकुन्तलोवाच||
राजन्सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यसि |
आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यसि ||१||
मेनका त्रिदशेष्वेव त्रिदशाश्चानु मेनकाम् |
ममैवोद्रिच्यते जन्म दुःषन्त तव जन्मतः ||२||
क्षितावटसि राजंस्त्वमन्तरिक्षे चराम्यहम् |
आवयोरन्तरं पश्य मेरुसर्षपयोरिव ||३||
महेन्द्रस्य कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च |
भवनान्यनुसंयामि प्रभावं पश्य मे नृप ||४||
सत्यश्चापि प्रवादोऽयं यं प्रवक्ष्यामि तेऽनघ |
निदर्शनार्थं न द्वेषात्तच्छ्रुत्वा क्षन्तुमर्हसि ||५||
विरूपो यावदादर्शे नात्मनः पश्यते मुखम् |
मन्यते तावदात्मानमन्येभ्यो रूपवत्तरम् ||६||
यदा तु मुखमादर्शे विकृतं सोऽभिवीक्षते |
तदेतरं विजानाति आत्मानं नेतरं जनम् ||७||
अतीव रूपसम्पन्नो न किञ्चिदवमन्यते |
अतीव जल्पन्दुर्वाचो भवतीह विहेठकः ||८||
मूर्खो हि जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः |
अशुभं वाक्यमादत्ते पुरीषमिव सूकरः ||९||
प्राज्ञस्तु जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः |
गुणवद्वाक्यमादत्ते हंसः क्षीरमिवाम्भसः ||१०||
अन्यान्परिवदन्साधुर्यथा हि परितप्यते |
तथा परिवदन्नन्यांस्तुष्टो भवति दुर्जनः ||११||
अभिवाद्य यथा वृद्धान्सन्तो गच्छन्ति निर्वृतिम् |
एवं सज्जनमाक्रुश्य मूर्खो भवति निर्वृतः ||१२||
सुखं जीवन्त्यदोषज्ञा मूर्खा दोषानुदर्शिनः |
यत्र वाच्याः परैः सन्तः परानाहुस्तथाविधान् ||१३||
अतो हास्यतरं लोके किञ्चिदन्यन्न विद्यते |
यत्र दुर्जन इत्याह दुर्जनः सज्जनं स्वयम् ||१४||
सत्यधर्मच्युतात्पुंसः क्रुद्धादाशीविषादिव |
अनास्तिकोऽप्युद्विजते जनः किं पुनरास्तिकः ||१५||
स्वयमुत्पाद्य वै पुत्रं सदृशं योऽवमन्यते |
तस्य देवाः श्रियं घ्नन्ति न च लोकानुपाश्नुते ||१६||
कुलवंशप्रतिष्ठां हि पितरः पुत्रमब्रुवन् |
उत्तमं सर्वधर्माणां तस्मात्पुत्रं न सन्त्यजेत् ||१७||
स्वपत्नीप्रभवान्पञ्च लब्धान्क्रीतान्विवर्धितान् |
कृतानन्यासु चोत्पन्नान्पुत्रान्वै मनुरब्रवीत् ||१८||
धर्मकीर्त्यावहा नृणां मनसः प्रीतिवर्धनाः |
त्रायन्ते नरकाज्जाताः पुत्रा धर्मप्लवाः पितृन् ||१९||
स त्वं नृपतिशार्दूल न पुत्रं त्यक्तुमर्हसि |
आत्मानं सत्यधर्मौ च पालयानो महीपते ||२०||
नरेन्द्रसिंह कपटं न वोढुं त्वमिहार्हसि ||२०||
वरं कूपशताद्वापी वरं वापीशतात्क्रतुः |
वरं क्रतुशतात्पुत्रः सत्यं पुत्रशताद्वरम् ||२१||
अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम् |
अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते ||२२||
सर्ववेदाधिगमनं सर्वतीर्थावगाहनम् |
सत्यं च वदतो राजन्समं वा स्यान्न वा समम् ||२३||
नास्ति सत्यात्परो धर्मो न सत्याद्विद्यते परम् |
न हि तीव्रतरं किञ्चिदनृतादिह विद्यते ||२४||
राजन्सत्यं परं ब्रह्म सत्यं च समयः परः |
मा त्याक्षीः समयं राजन्सत्यं सङ्गतमस्तु ते ||२५||
अनृते चेत्प्रसङ्गस्ते श्रद्दधासि न चेत्स्वयम् |
आत्मनो हन्त गच्छामि त्वादृशे नास्ति सङ्गतम् ||२६||
ऋतेऽपि त्वयि दुःषन्त शैलराजावतंसकाम् |
चतुरन्तामिमामुर्वीं पुत्रो मे पालयिष्यति ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
एतावदुक्त्वा वचनं प्रातिष्ठत शकुन्तला |
अथान्तरिक्षे दुःषन्तं वागुवाचाशरीरिणी ||२८||
ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर्मन्त्रिभिश्चावृतं तदा ||२८||
भस्त्रा माता पितुः पुत्रो येन जातः स एव सः |
भरस्व पुत्रं दुःषन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम् ||२९||
रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात् |
त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला ||३०||
जाया जनयते पुत्रमात्मनोऽङ्गं द्विधा कृतम् |
तस्माद्भरस्व दुःषन्त पुत्रं शाकुन्तलं नृप ||३१||
अभूतिरेषा कस्त्यज्याज्जीवञ्जीवन्तमात्मजम् |
शाकुन्तलं महात्मानं दौःषन्तिं भर पौरव ||३२||
भर्तव्योऽयं त्वया यस्मादस्माकं वचनादपि |
तस्माद्भवत्वयं नाम्ना भरतो नाम ते सुतः ||३३||
तच्छ्रुत्वा पौरवो राजा व्याहृतं वै दिवौकसाम् |
पुरोहितममात्यांश्च सम्प्रहृष्टोऽब्रवीदिदम् ||३४||
शृण्वन्त्वेतद्भवन्तोऽस्य देवदूतस्य भाषितम् |
अहमप्येवमेवैनं जानामि स्वयमात्मजम् ||३५||
यद्यहं वचनादेव गृह्णीयामिममात्मजम् |
भवेद्धि शङ्का लोकस्य नैवं शुद्धो भवेदयम् ||३६||
तं विशोध्य तदा राजा देवदूतेन भारत |
हृष्टः प्रमुदितश्चापि प्रतिजग्राह तं सुतम् ||३७||
मूर्ध्नि चैनमुपाघ्राय सस्नेहं परिषस्वजे |
सभाज्यमानो विप्रैश्च स्तूयमानश्च बन्दिभिः ||३८||
स मुदं परमां लेभे पुत्रसंस्पर्शजां नृपः ||३८||
तां चैव भार्यां धर्मज्ञः पूजयामास धर्मतः |
अब्रवीच्चैव तां राजा सान्त्वपूर्वमिदं वचः ||३९||
कृतो लोकपरोक्षोऽयं सम्बन्धो वै त्वया सह |
तस्मादेतन्मया देवि त्वच्छुद्ध्यर्थं विचारितम् ||४०||
मन्यते चैव लोकस्ते स्त्रीभावान्मयि सङ्गतम् |
पुत्रश्चायं वृतो राज्ये मया तस्माद्विचारितम् ||४१||
यच्च कोपितयात्यर्थं त्वयोक्तोऽस्म्यप्रियं प्रिये |
प्रणयिन्या विशालाक्षि तत्क्षान्तं ते मया शुभे ||४२||
तामेवमुक्त्वा राजर्षिर्दुःषन्तो महिषीं प्रियाम् |
वासोभिरन्नपानैश्च पूजयामास भारत ||४३||
दुःषन्तश्च ततो राजा पुत्रं शाकुन्तलं तदा |
भरतं नामतः कृत्वा यौवराज्येऽभ्यषेचयत् ||४४||
तस्य तत्प्रथितं चक्रं प्रावर्तत महात्मनः |
भास्वरं दिव्यमजितं लोकसंनादनं महत् ||४५||
स विजित्य महीपालांश्चकार वशवर्तिनः |
चचार च सतां धर्मं प्राप चानुत्तमं यशः ||४६||
स राजा चक्रवर्त्यासीत्सार्वभौमः प्रतापवान् |
ईजे च बहुभिर्यज्ञैर्यथा शक्रो मरुत्पतिः ||४७||
याजयामास तं कण्वो दक्षवद्भूरिदक्षिणम् |
श्रीमान्गोविततं नाम वाजिमेधमवाप सः ||४८||
यस्मिन्सहस्रं पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ ||४८||
भरताद्भारती कीर्तिर्येनेदं भारतं कुलम् |
अपरे ये च पूर्वे च भारता इति विश्रुताः ||४९||
भरतस्यान्ववाये हि देवकल्पा महौजसः |
बभूवुर्ब्रह्मकल्पाश्च बहवो राजसत्तमाः ||५०||
येषामपरिमेयानि नामधेयानि सर्वशः |
तेषां तु ते यथामुख्यं कीर्तयिष्यामि भारत ||५१||
महाभागान्देवकल्पान्सत्यार्जवपरायणान् ||५१||
ययात्युपाख्यानम्
७०
वैशम्पायन उवाच||
प्रजापतेस्तु दक्षस्य मनोर्वैवस्वतस्य च |
भरतस्य कुरोः पूरोरजमीढस्य चान्वये ||१||
यादवानामिमं वंशं पौरवाणां च सर्वशः |
तथैव भारतानां च पुण्यं स्वस्त्ययनं महत् ||२||
धन्यं यशस्यमायुष्यं कीर्तयिष्यामि तेऽनघ ||२||
तेजोभिरुदिताः सर्वे महर्षिसमतेजसः |
दश प्रचेतसः पुत्राः सन्तः पूर्वजनाः स्मृताः ||३||
मेघजेनाग्निना ये ते पूर्वं दग्धा महौजसः ||३||
तेभ्यः प्राचेतसो जज्ञे दक्षो दक्षादिमाः प्रजाः |
सम्भूताः पुरुषव्याघ्र स हि लोकपितामहः ||४||
वीरिण्या सह सङ्गम्य दक्षः प्राचेतसो मुनिः |
आत्मतुल्यानजनयत्सहस्रं संशितव्रतान् ||५||
सहस्रसङ्ख्यान्समितान्सुतान्दक्षस्य नारदः |
मोक्षमध्यापयामास साङ्ख्यज्ञानमनुत्तमम् ||६||
ततः पञ्चाशतं कन्याः पुत्रिका अभिसंदधे |
प्रजापतिः प्रजा दक्षः सिसृक्षुर्जनमेजय ||७||
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश |
कालस्य नयने युक्ताः सप्तविंशतिमिन्दवे ||८||
त्रयोदशानां पत्नीनां या तु दाक्षायणी वरा |
मारीचः कश्यपस्तस्यामादित्यान्समजीजनत् ||९||
इन्द्रादीन्वीर्यसम्पन्नान्विवस्वन्तमथापि च ||९||
विवस्वतः सुतो जज्ञे यमो वैवस्वतः प्रभुः |
मार्तण्डश्च यमस्यापि पुत्रो राजन्नजायत ||१०||
मार्तण्डस्य मनुर्धीमानजायत सुतः प्रभुः |
मनोर्वंशो मानवानां ततोऽयं प्रथितोऽभवत् ||११||
ब्रह्मक्षत्रादयस्तस्मान्मनोर्जातास्तु मानवाः ||११||
तत्राभवत्तदा राजन्ब्रह्म क्षत्रेण सङ्गतम् |
ब्राह्मणा मानवास्तेषां साङ्गं वेदमदीधरन् ||१२||
वेनं धृष्णुं नरिष्यन्तं नाभागेक्ष्वाकुमेव च |
करूषमथ शर्यातिं तथैवात्राष्टमीमिलाम् ||१३||
पृषध्रनवमानाहुः क्षत्रधर्मपरायणान् |
नाभागारिष्टदशमान्मनोः पुत्रान्महाबलान् ||१४||
पञ्चाशतं मनोः पुत्रास्तथैवान्येऽभवन्क्षितौ |
अन्योन्यभेदात्ते सर्वे विनेशुरिति नः श्रुतम् ||१५||
पुरूरवास्ततो विद्वानिलायां समपद्यत |
सा वै तस्याभवन्माता पिता चेति हि नः श्रुतम् ||१६||
त्रयोदश समुद्रस्य द्वीपानश्नन्पुरूरवाः |
अमानुषैर्वृतः सत्त्वैर्मानुषः सन्महायशाः ||१७||
विप्रैः स विग्रहं चक्रे वीर्योन्मत्तः पुरूरवाः |
जहार च स विप्राणां रत्नान्युत्क्रोशतामपि ||१८||
सनत्कुमारस्तं राजन्ब्रह्मलोकादुपेत्य ह |
अनुदर्शयां ततश्चक्रे प्रत्यगृह्णान्न चाप्यसौ ||१९||
ततो महर्षिभिः क्रुद्धैः शप्तः सद्यो व्यनश्यत |
लोभान्वितो मदबलान्नष्टसञ्ज्ञो नराधिपः ||२०||
स हि गन्धर्वलोकस्थ उर्वश्या सहितो विराट् |
आनिनाय क्रियार्थेऽग्नीन्यथावद्विहितांस्त्रिधा ||२१||
षट्पुत्रा जज्ञिरेऽथैलादायुर्धीमानमावसुः |
दृढायुश्च वनायुश्च श्रुतायुश्चोर्वशीसुताः ||२२||
नहुषं वृद्धशर्माणं रजिं रम्भमनेनसम् |
स्वर्भानवीसुतानेतानायोः पुत्रान्प्रचक्षते ||२३||
आयुषो नहुषः पुत्रो धीमान्सत्यपराक्रमः |
राज्यं शशास सुमहद्धर्मेण पृथिवीपतिः ||२४||
पितृन्देवानृषीन्विप्रान्गन्धर्वोरगराक्षसान् |
नहुषः पालयामास ब्रह्मक्षत्रमथो विशः ||२५||
स हत्वा दस्युसङ्घातानृषीन्करमदापयत् |
पशुवच्चैव तान्पृष्ठे वाहयामास वीर्यवान् ||२६||
कारयामास चेन्द्रत्वमभिभूय दिवौकसः |
तेजसा तपसा चैव विक्रमेणौजसा तथा ||२७||
यतिं ययातिं संयातिमायातिं पाञ्चमुद्धवम् |
नहुषो जनयामास षट्पुत्रान्प्रियवाससि ||२८||
ययातिर्नाहुषः सम्राडासीत्सत्यपराक्रमः |
स पालयामास महीमीजे च विविधैः सवैः ||२९||
अतिशक्त्या पितृनर्चन्देवांश्च प्रयतः सदा |
अन्वगृह्णात्प्रजाः सर्वा ययातिरपराजितः ||३०||
तस्य पुत्रा महेष्वासाः सर्वैः समुदिता गुणैः |
देवयान्यां महाराज शर्मिष्ठायां च जज्ञिरे ||३१||
देवयान्यामजायेतां यदुस्तुर्वसुरेव च |
द्रुह्युश्चानुश्च पूरुश्च शर्मिष्ठायां प्रजज्ञिरे ||३२||
स शाश्वतीः समा राजन्प्रजा धर्मेण पालयन् |
जरामार्छन्महाघोरां नाहुषो रूपनाशिनीम् ||३३||
जराभिभूतः पुत्रान्स राजा वचनमब्रवीत् |
यदुं पूरुं तुर्वसुं च द्रुह्युं चानुं च भारत ||३४||
यौवनेन चरन्कामान्युवा युवतिभिः सह |
विहर्तुमहमिच्छामि साह्यं कुरुत पुत्रकाः ||३५||
तं पुत्रो देवयानेयः पूर्वजो यदुरब्रवीत् |
किं कार्यं भवतः कार्यमस्माभिर्यौवनेन च ||३६||
ययातिरब्रवीत्तं वै जरा मे प्रतिगृह्यताम् |
यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम् ||३७||
यजतो दीर्घसत्रैर्मे शापाच्चोशनसो मुनेः |
कामार्थः परिहीणो मे तप्येऽहं तेन पुत्रकाः ||३८||
मामकेन शरीरेण राज्यमेकः प्रशास्तु वः |
अहं तन्वाभिनवया युवा कामानवाप्नुयाम् ||३९||
न ते तस्य प्रत्यगृह्णन्यदुप्रभृतयो जराम् |
तमब्रवीत्ततः पूरुः कनीयान्सत्यविक्रमः ||४०||
राजंश्चराभिनवया तन्वा यौवनगोचरः |
अहं जरां समास्थाय राज्ये स्थास्यामि तेऽऽज्ञया ||४१||
एवमुक्तः स राजर्षिस्तपोवीर्यसमाश्रयात् |
सञ्चारयामास जरां तदा पुत्रे महात्मनि ||४२||
पौरवेणाथ वयसा राजा यौवनमास्थितः |
यायातेनापि वयसा राज्यं पूरुरकारयत् ||४३||
ततो वर्षसहस्रान्ते ययातिरपराजितः |
अतृप्त एव कामानां पूरुं पुत्रमुवाच ह ||४४||
त्वया दायादवानस्मि त्वं मे वंशकरः सुतः |
पौरवो वंश इति ते ख्यातिं लोके गमिष्यति ||४५||
ततः स नृपशार्दूलः पूरुं राज्येऽभिषिच्य च |
कालेन महता पश्चात्कालधर्ममुपेयिवान् ||४६||
७१
जनमेजय उवाच||
ययातिः पूर्वकोऽस्माकं दशमो यः प्रजापतेः |
कथं स शुक्रतनयां लेभे परमदुर्लभाम् ||१||
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण द्विजोत्तम |
आनुपूर्व्या च मे शंस पूरोर्वंशकरान्पृथक् ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ययातिरासीद्राजर्षिर्देवराजसमद्युतिः |
तं शुक्रवृषपर्वाणौ वव्राते वै यथा पुरा ||३||
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि पृच्छतो जनमेजय |
देवयान्याश्च संयोगं ययातेर्नाहुषस्य च ||४||
सुराणामसुराणां च समजायत वै मिथः |
ऐश्वर्यं प्रति सङ्घर्षस्त्रैलोक्ये सचराचरे ||५||
जिगीषया ततो देवा वव्रिरेऽऽङ्गिरसं मुनिम् |
पौरोहित्येन याज्यार्थे काव्यं तूशनसं परे ||६||
ब्राह्मणौ तावुभौ नित्यमन्योन्यस्पर्धिनौ भृशम् ||६||
तत्र देवा निजघ्नुर्यान्दानवान्युधि सङ्गतान् |
तान्पुनर्जीवयामास काव्यो विद्याबलाश्रयात् ||७||
ततस्ते पुनरुत्थाय योधयां चक्रिरे सुरान् ||७||
असुरास्तु निजघ्नुर्यान्सुरान्समरमूर्धनि |
न तान्सञ्जीवयामास बृहस्पतिरुदारधीः ||८||
न हि वेद स तां विद्यां यां काव्यो वेद वीर्यवान् |
सञ्जीवनीं ततो देवा विषादमगमन्परम् ||९||
ते तु देवा भयोद्विग्नाः काव्यादुशनसस्तदा |
ऊचुः कचमुपागम्य ज्येष्ठं पुत्रं बृहस्पतेः ||१०||
भजमानान्भजस्वास्मान्कुरु नः साह्यमुत्तमम् |
यासौ विद्या निवसति ब्राह्मणेऽमिततेजसि ||११||
शुक्रे तामाहर क्षिप्रं भागभाङ्नो भविष्यसि ||११||
वृषपर्वसमीपे स शक्यो द्रष्टुं त्वया द्विजः |
रक्षते दानवांस्तत्र न स रक्षत्यदानवान् ||१२||
तमाराधयितुं शक्तो भवान्पूर्ववयाः कविम् |
देवयानीं च दयितां सुतां तस्य महात्मनः ||१३||
त्वमाराधयितुं शक्तो नान्यः कश्चन विद्यते |
शीलदाक्षिण्यमाधुर्यैराचारेण दमेन च ||१४||
देवयान्यां हि तुष्टायां विद्यां तां प्राप्स्यसि ध्रुवम् ||१४||
तथेत्युक्त्वा ततः प्रायाद्बृहस्पतिसुतः कचः |
तदाभिपूजितो देवैः समीपं वृषपर्वणः ||१५||
स गत्वा त्वरितो राजन्देवैः सम्प्रेषितः कचः |
असुरेन्द्रपुरे शुक्रं दृष्ट्वा वाक्यमुवाच ह ||१६||
ऋषेरङ्गिरसः पौत्रं पुत्रं साक्षाद्बृहस्पतेः |
नाम्ना कच इति ख्यातं शिष्यं गृह्णातु मां भवान् ||१७||
ब्रह्मचर्यं चरिष्यामि त्वय्यहं परमं गुरौ |
अनुमन्यस्व मां ब्रह्मन्सहस्रं परिवत्सरान् ||१८||
शुक्र उवाच||
कच सुस्वागतं तेऽस्तु प्रतिगृह्णामि ते वचः |
अर्चयिष्येऽहमर्च्यं त्वामर्चितोऽस्तु बृहस्पतिः ||१९||
वैशम्पायन उवाच||
कचस्तु तं तथेत्युक्त्वा प्रतिजग्राह तद्व्रतम् |
आदिष्टं कविपुत्रेण शुक्रेणोशनसा स्वयम् ||२०||
व्रतस्य व्रतकालं स यथोक्तं प्रत्यगृह्णत |
आराधयन्नुपाध्यायं देवयानीं च भारत ||२१||
नित्यमाराधयिष्यंस्तां युवा यौवनगोऽऽमुखे |
गायन्नृत्यन्वादयंश्च देवयानीमतोषयत् ||२२||
संशीलयन्देवयानीं कन्यां सम्प्राप्तयौवनाम् |
पुष्पैः फलैः प्रेषणैश्च तोषयामास भारत ||२३||
देवयान्यपि तं विप्रं नियमव्रतचारिणम् |
अनुगायमाना ललना रहः पर्यचरत्तदा ||२४||
पञ्च वर्षशतान्येवं कचस्य चरतो व्रतम् |
तत्रातीयुरथो बुद्ध्वा दानवास्तं ततः कचम् ||२५||
गा रक्षन्तं वने दृष्ट्वा रहस्येकममर्षिताः |
जघ्नुर्बृहस्पतेर्द्वेषाद्विद्यारक्षार्थमेव च ||२६||
हत्वा शालावृकेभ्यश्च प्रायच्छंस्तिलशः कृतम् ||२६||
ततो गावो निवृत्तास्ता अगोपाः स्वं निवेशनम् |
ता दृष्ट्वा रहिता गास्तु कचेनाभ्यागता वनात् ||२७||
उवाच वचनं काले देवयान्यथ भारत ||२७||
अहुतं चाग्निहोत्रं ते सूर्यश्चास्तं गतः प्रभो |
अगोपाश्चागता गावः कचस्तात न दृश्यते ||२८||
व्यक्तं हतो मृतो वापि कचस्तात भविष्यति |
तं विना न च जीवेयं कचं सत्यं ब्रवीमि ते ||२९||
शुक्र उवाच||
अयमेहीति शब्देन मृतं सञ्जीवयाम्यहम् |
वैशम्पायन उवाच||
ततः सञ्जीवनीं विद्यां प्रयुज्य कचमाह्वयत् |
आहूतः प्रादुरभवत्कचोऽरिष्टोऽथ विद्यया ||३१||
हतोऽहमिति चाचख्यौ पृष्टो ब्राह्मणकन्यया ||३१||
स पुनर्देवयान्योक्तः पुष्पाहारो यदृच्छया |
वनं ययौ ततो विप्रो ददृशुर्दानवाश्च तम् ||३२||
ततो द्वितीयं हत्वा तं दग्ध्वा कृत्वा च चूर्णशः |
प्रायच्छन्ब्राह्मणायैव सुरायामसुरास्तदा ||३३||
देवयान्यथ भूयोऽपि वाक्यं पितरमब्रवीत् |
पुष्पाहारः प्रेषणकृत्कचस्तात न दृश्यते ||३४||
शुक्र उवाच||
बृहस्पतेः सुतः पुत्रि कचः प्रेतगतिं गतः |
विद्यया जीवितोऽप्येवं हन्यते करवाणि किम् ||३५||
मैवं शुचो मा रुद देवयानि; न त्वादृशी मर्त्यमनुप्रशोचेत् |
सुराश्च विश्वे च जगच्च सर्व; मुपस्थितां वैकृतिमानमन्ति ||३६||
देवयान्युवाच||
यस्याङ्गिरा वृद्धतमः पितामहो; बृहस्पतिश्चापि पिता तपोधनः |
ऋषेः पुत्रं तमथो वापि पौत्रं; कथं न शोचेयमहं न रुद्याम् ||३७||
स ब्रह्मचारी च तपोधनश्च; सदोत्थितः कर्मसु चैव दक्षः |
कचस्य मार्गं प्रतिपत्स्ये न भोक्ष्ये; प्रियो हि मे तात कचोऽभिरूपः ||३८||
शुक्र उवाच||
असंशयं मामसुरा द्विषन्ति; ये मे शिष्यं नागसं सूदयन्ति |
अब्राह्मणं कर्तुमिच्छन्ति रौद्रा; स्ते मां यथा प्रस्तुतं दानवैर्हि ||३९||
अप्यस्य पापस्य भवेदिहान्तः; कं ब्रह्महत्या न दहेदपीन्द्रम् ||३९||
वैशम्पायन उवाच||
सञ्चोदितो देवयान्या महर्षिः पुनराह्वयत् |
संरम्भेणैव काव्यो हि बृहस्पतिसुतं कचम् ||४०||
गुरोर्भीतो विद्यया चोपहूतः; शनैर्वाचं जठरे व्याजहार |
तमब्रवीत्केन पथोपनीतो; ममोदरे तिष्ठसि ब्रूहि विप्र ||४१||
कच उवाच||
भवत्प्रसादान्न जहाति मां स्मृतिः; स्मरे च सर्वं यच्च यथा च वृत्तम् |
न त्वेवं स्यात्तपसो व्ययो मे; ततः क्लेशं घोरमिमं सहामि ||४२||
असुरैः सुरायां भवतोऽस्मि दत्तो; हत्वा दग्ध्वा चूर्णयित्वा च काव्य |
ब्राह्मीं मायामासुरी चैव माया; त्वयि स्थिते कथमेवातिवर्तेत् ||४३||
शुक्र उवाच||
किं ते प्रियं करवाण्यद्य वत्से; वधेन मे जीवितं स्यात्कचस्य |
नान्यत्र कुक्षेर्मम भेदनेन; दृश्येत्कचो मद्गतो देवयानि ||४४||
देवयान्युवाच||
द्वौ मां शोकावग्निकल्पौ दहेतां; कचस्य नाशस्तव चैवोपघातः |
कचस्य नाशे मम नास्ति शर्म; तवोपघाते जीवितुं नास्मि शक्ता ||४५||
शुक्र उवाच||
संसिद्धरूपोऽसि बृहस्पतेः सुत; यत्त्वां भक्तं भजते देवयानी |
विद्यामिमां प्राप्नुहि जीवनीं त्वं; न चेदिन्द्रः कचरूपी त्वमद्य ||४६||
न निवर्तेत्पुनर्जीवन्कश्चिदन्यो ममोदरात् |
ब्राह्मणं वर्जयित्वैकं तस्माद्विद्यामवाप्नुहि ||४७||
पुत्रो भूत्वा भावय भावितो मा; मस्माद्देहादुपनिष्क्रम्य तात |
समीक्षेथा धर्मवतीमवेक्षां; गुरोः सकाशात्प्राप्य विद्यां सविद्यः ||४८||
वैशम्पायन उवाच||
गुरोः सकाशात्समवाप्य विद्यां; भित्त्वा कुक्षिं निर्विचक्राम विप्रः |
कचोऽभिरूपो दक्षिणं ब्राह्मणस्य; शुक्लात्यये पौर्णमास्यामिवेन्दुः ||४९||
दृष्ट्वा च तं पतितं ब्रह्मराशि; मुत्थापयामास मृतं कचोऽपि |
विद्यां सिद्धां तामवाप्याभिवाद्य; ततः कचस्तं गुरुमित्युवाच ||५०||
ऋतस्य दातारमनुत्तमस्य; निधिं निधीनां चतुरन्वयानाम् |
ये नाद्रियन्ते गुरुमर्चनीयं; पापाँल्लोकांस्ते व्रजन्त्यप्रतिष्ठान् ||५१||
वैशम्पायन उवाच||
सुरापानाद्वञ्चनां प्रापयित्वा; सञ्ज्ञानाशं चैव तथातिघोरम् |
दृष्ट्वा कचं चापि तथाभिरूपं; पीतं तदा सुरया मोहितेन ||५२||
समन्युरुत्थाय महानुभाव; स्तदोशना विप्रहितं चिकीर्षुः |
काव्यः स्वयं वाक्यमिदं जगाद; सुरापानं प्रति वै जातशङ्कः ||५३||
यो ब्राह्मणोऽद्य प्रभृतीह कश्चि; न्मोहात्सुरां पास्यति मन्दबुद्धिः |
अपेतधर्मो ब्रह्महा चैव स स्या; दस्मिँल्लोके गर्हितः स्यात्परे च ||५४||
मया चेमां विप्रधर्मोक्तिसीमां; मर्यादां वै स्थापितां सर्वलोके |
सन्तो विप्राः शुश्रुवांसो गुरूणां; देवा लोकाश्चोपशृण्वन्तु सर्वे ||५५||
इतीदमुक्त्वा स महानुभाव; स्तपोनिधीनां निधिरप्रमेयः |
तान्दानवान्दैवविमूढबुद्धी; निदं समाहूय वचोऽभ्युवाच ||५६||
आचक्षे वो दानवा बालिशाः स्थ; सिद्धः कचो वत्स्यति मत्सकाशे |
सञ्जीवनीं प्राप्य विद्यां महार्थां; तुल्यप्रभावो ब्रह्मणा ब्रह्मभूतः ||५७||
गुरोरुष्य सकाशे तु दश वर्षशतानि सः |
अनुज्ञातः कचो गन्तुमियेष त्रिदशालयम् ||५८||
७२
वैशम्पायन उवाच||
समावृत्तव्रतं तं तु विसृष्टं गुरुणा तदा |
प्रस्थितं त्रिदशावासं देवयान्यब्रवीदिदम् ||१||
ऋषेरङ्गिरसः पौत्र वृत्तेनाभिजनेन च |
भ्राजसे विद्यया चैव तपसा च दमेन च ||२||
ऋषिर्यथाङ्गिरा मान्यः पितुर्मम महायशाः |
तथा मान्यश्च पूज्यश्च भूयो मम बृहस्पतिः ||३||
एवं ज्ञात्वा विजानीहि यद्ब्रवीमि तपोधन |
व्रतस्थे नियमोपेते यथा वर्ताम्यहं त्वयि ||४||
स समावृत्तविद्यो मां भक्तां भजितुमर्हसि |
गृहाण पाणिं विधिवन्मम मन्त्रपुरस्कृतम् ||५||
कच उवाच||
पूज्यो मान्यश्च भगवान्यथा तव पिता मम |
तथा त्वमनवद्याङ्गि पूजनीयतरा मम ||६||
आत्मप्राणैः प्रियतमा भार्गवस्य महात्मनः |
त्वं भद्रे धर्मतः पूज्या गुरुपुत्री सदा मम ||७||
यथा मम गुरुर्नित्यं मान्यः शुक्रः पिता तव |
देवयानि तथैव त्वं नैवं मां वक्तुमर्हसि ||८||
देवयान्युवाच||
गुरुपुत्रस्य पुत्रो वै न तु त्वमसि मे पितुः |
तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च ममापि त्वं द्विजोत्तम ||९||
असुरैर्हन्यमाने च कच त्वयि पुनः पुनः |
तदा प्रभृति या प्रीतिस्तां त्वमेव स्मरस्व मे ||१०||
सौहार्दे चानुरागे च वेत्थ मे भक्तिमुत्तमाम् |
न मामर्हसि धर्मज्ञ त्यक्तुं भक्तामनागसम् ||११||
कच उवाच||
अनियोज्ये नियोगे मां नियुनक्षि शुभव्रते |
प्रसीद सुभ्रु त्वं मह्यं गुरोर्गुरुतरी शुभे ||१२||
यत्रोषितं विशालाक्षि त्वया चन्द्रनिभानने |
तत्राहमुषितो भद्रे कुक्षौ काव्यस्य भामिनि ||१३||
भगिनी धर्मतो मे त्वं मैवं वोचः शुभानने |
सुखमस्म्युषितो भद्रे न मन्युर्विद्यते मम ||१४||
आपृच्छे त्वां गमिष्यामि शिवमाशंस मे पथि |
अविरोधेन धर्मस्य स्मर्तव्योऽस्मि कथान्तरे ||१५||
अप्रमत्तोत्थिता नित्यमाराधय गुरुं मम ||१५||
देवयान्युवाच||
यदि मां धर्मकामार्थे प्रत्याख्यास्यसि चोदितः |
ततः कच न ते विद्या सिद्धिमेषा गमिष्यति ||१६||
कच उवाच||
गुरुपुत्रीति कृत्वाहं प्रत्याचक्षे न दोषतः |
गुरुणा चाभ्यनुज्ञातः काममेवं शपस्व माम् ||१७||
आर्षं धर्मं ब्रुवाणोऽहं देवयानि यथा त्वया |
शप्तो नार्होऽस्मि शापस्य कामतोऽद्य न धर्मतः ||१८||
तस्माद्भवत्या यः कामो न तथा स भविष्यति |
ऋषिपुत्रो न ते कश्चिज्जातु पाणिं ग्रहीष्यति ||१९||
फलिष्यति न ते विद्या यत्त्वं मामात्थ तत्तथा |
अध्यापयिष्यामि तु यं तस्य विद्या फलिष्यति ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा द्विजश्रेष्ठो देवयानीं कचस्तदा |
त्रिदशेशालयं शीघ्रं जगाम द्विजसत्तमः ||२१||
तमागतमभिप्रेक्ष्य देवा इन्द्रपुरोगमाः |
बृहस्पतिं सभाज्येदं कचमाहुर्मुदान्विताः ||२२||
यत्त्वमस्मद्धितं कर्म चकर्थ परमाद्भुतम् |
न ते यशः प्रणशिता भागभाङ्नो भविष्यसि ||२३||
७३
वैशम्पायन उवाच||
कृतविद्ये कचे प्राप्ते हृष्टरूपा दिवौकसः |
कचादधीत्य तां विद्यां कृतार्था भरतर्षभ ||१||
सर्व एव समागम्य शतक्रतुमथाब्रुवन् |
कालस्ते विक्रमस्याद्य जहि शत्रून्पुरंदर ||२||
एवमुक्तस्तु सहितैस्त्रिदशैर्मघवांस्तदा |
तथेत्युक्त्वोपचक्राम सोऽपश्यत वने स्त्रियः ||३||
क्रीडन्तीनां तु कन्यानां वने चैत्ररथोपमे |
वायुभूतः स वस्त्राणि सर्वाण्येव व्यमिश्रयत् ||४||
ततो जलात्समुत्तीर्य कन्यास्ताः सहितास्तदा |
वस्त्राणि जगृहुस्तानि यथासन्नान्यनेकशः ||५||
तत्र वासो देवयान्याः शर्मिष्ठा जगृहे तदा |
व्यतिमिश्रमजानन्ती दुहिता वृषपर्वणः ||६||
ततस्तयोर्मिथस्तत्र विरोधः समजायत |
देवयान्याश्च राजेन्द्र शर्मिष्ठायाश्च तत्कृते ||७||
देवयान्युवाच||
कस्माद्गृह्णासि मे वस्त्रं शिष्या भूत्वा ममासुरि |
समुदाचारहीनाया न ते श्रेयो भविष्यति ||८||
शर्मिष्ठोवाच||
आसीनं च शयानं च पिता ते पितरं मम |
स्तौति वन्दति चाभीक्ष्णं नीचैः स्थित्वा विनीतवत् ||९||
याचतस्त्वं हि दुहिता स्तुवतः प्रतिगृह्णतः |
सुताहं स्तूयमानस्य ददतोऽप्रतिगृह्णतः ||१०||
अनायुधा सायुधाया रिक्ता क्षुभ्यसि भिक्षुकि |
लप्स्यसे प्रतियोद्धारं न हि त्वां गणयाम्यहम् ||११||
वैशम्पायन उवाच||
समुच्छ्रयं देवयानीं गतां सक्तां च वाससि |
शर्मिष्ठा प्राक्षिपत्कूपे ततः स्वपुरमाव्रजत् ||१२||
हतेयमिति विज्ञाय शर्मिष्ठा पापनिश्चया |
अनवेक्ष्य ययौ वेश्म क्रोधवेगपरायणा ||१३||
अथ तं देशमभ्यागाद्ययातिर्नहुषात्मजः |
श्रान्तयुग्यः श्रान्तहयो मृगलिप्सुः पिपासितः ||१४||
स नाहुषः प्रेक्षमाण उदपानं गतोदकम् |
ददर्श कन्यां तां तत्र दीप्तामग्निशिखामिव ||१५||
तामपृच्छत्स दृष्ट्वैव कन्याममरवर्णिनीम् |
सान्त्वयित्वा नृपश्रेष्ठः साम्ना परमवल्गुना ||१६||
का त्वं ताम्रनखी श्यामा सुमृष्टमणिकुण्डला |
दीर्घं ध्यायसि चात्यर्थं कस्माच्छ्वसिषि चातुरा ||१७||
कथं च पतितास्यस्मिन्कूपे वीरुत्तृणावृते |
दुहिता चैव कस्य त्वं वद सर्वं सुमध्यमे ||१८||
देवयान्युवाच||
योऽसौ देवैर्हतान्दैत्यानुत्थापयति विद्यया |
तस्य शुक्रस्य कन्याहं स मां नूनं न बुध्यते ||१९||
एष मे दक्षिणो राजन्पाणिस्ताम्रनखाङ्गुलिः |
समुद्धर गृहीत्वा मां कुलीनस्त्वं हि मे मतः ||२०||
जानामि हि त्वां संशान्तं वीर्यवन्तं यशस्विनम् |
तस्मान्मां पतितामस्मात्कूपादुद्धर्तुमर्हसि ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
तामथ ब्राह्मणीं स्त्रीं च विज्ञाय नहुषात्मजः |
गृहीत्वा दक्षिणे पाणावुज्जहार ततोऽवटात् ||२२||
उद्धृत्य चैनां तरसा तस्मात्कूपान्नराधिपः |
आमन्त्रयित्वा सुश्रोणीं ययातिः स्वपुरं ययौ ||२३||
देवयान्युवाच||
त्वरितं घूर्णिके गच्छ सर्वमाचक्ष्व मे पितुः |
नेदानीं हि प्रवेक्यामि नगरं वृषपर्वणः ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
सा तु वै त्वरितं गत्वा घूर्णिकासुरमन्दिरम् |
दृष्ट्वा काव्यमुवाचेदं सम्भ्रमाविष्टचेतना ||२५||
आचक्षे ते महाप्राज्ञ देवयानी वने हता |
शर्मिष्ठया महाभाग दुहित्रा वृषपर्वणः ||२६||
श्रुत्वा दुहितरं काव्यस्तत्र शर्मिष्ठया हताम् |
त्वरया निर्ययौ दुःखान्मार्गमाणः सुतां वने ||२७||
दृष्ट्वा दुहितरं काव्यो देवयानीं ततो वने |
बाहुभ्यां सम्परिष्वज्य दुःखितो वाक्यमब्रवीत् ||२८||
आत्मदोषैर्नियच्छन्ति सर्वे दुःखसुखे जनाः |
मन्ये दुश्चरितं तेऽस्ति यस्येयं निष्कृतिः कृता ||२९||
देवयान्युवाच||
निष्कृतिर्मेऽस्तु वा मास्तु शृणुष्वावहितो मम |
शर्मिष्ठया यदुक्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः ||३०||
सत्यं किलैतत्सा प्राह दैत्यानामसि गायनः ||३०||
एवं हि मे कथयति शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
वचनं तीक्ष्णपरुषं क्रोधरक्तेक्षणा भृशम् ||३१||
स्तुवतो दुहिता हि त्वं याचतः प्रतिगृह्णतः |
सुताहं स्तूयमानस्य ददतोऽप्रतिगृह्णतः ||३२||
इति मामाह शर्मिष्ठा दुहिता वृषपर्वणः |
क्रोधसंरक्तनयना दर्पपूर्णा पुनः पुनः ||३३||
यद्यहं स्तुवतस्तात दुहिता प्रतिगृह्णतः |
प्रसादयिष्ये शर्मिष्ठामित्युक्ता हि सखी मया ||३४||
शुक्र उवाच||
स्तुवतो दुहिता न त्वं भद्रे न प्रतिगृह्णतः |
अस्तोतुः स्तूयमानस्य दुहिता देवयान्यसि ||३५||
वृषपर्वैव तद्वेद शक्रो राजा च नाहुषः |
अचिन्त्यं ब्रह्म निर्द्वन्द्वमैश्वरं हि बलं मम ||३६||
७४
शुक्र उवाच||
यः परेषां नरो नित्यमतिवादांस्तितिक्षति |
देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम् ||१||
यः समुत्पतितं क्रोधं निगृह्णाति हयं यथा |
स यन्तेत्युच्यते सद्भिर्न यो रश्मिषु लम्बते ||२||
यः समुत्पतितं क्रोधमक्रोधेन निरस्यति |
देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम् ||३||
यः समुत्पतितं क्रोधं क्षमयेह निरस्यति |
यथोरगस्त्वचं जीर्णां स वै पुरुष उच्यते ||४||
यः सन्धारयते मन्युं योऽतिवादांस्तितिक्षति |
यश्च तप्तो न तपति दृढं सोऽर्थस्य भाजनम् ||५||
यो यजेदपरिश्रान्तो मासि मासि शतं समाः |
न क्रुध्येद्यश्च सर्वस्य तयोरक्रोधनोऽधिकः ||६||
यत्कुमाराः कुमार्यश्च वैरं कुर्युरचेतसः |
न तत्प्राज्ञोऽनुकुर्वीत विदुस्ते न बलाबलम् ||७||
देवयान्युवाच||
वेदाहं तात बालापि धर्माणां यदिहान्तरम् |
अक्रोधे चातिवादे च वेद चापि बलाबलम् ||८||
शिष्यस्याशिष्यवृत्तेर्हि न क्षन्तव्यं बुभूषता |
तस्मात्सङ्कीर्णवृत्तेषु वासो मम न रोचते ||९||
पुमांसो ये हि निन्दन्ति वृत्तेनाभिजनेन च |
न तेषु निवसेत्प्राज्ञः श्रेयोर्थी पापबुद्धिषु ||१०||
ये त्वेनमभिजानन्ति वृत्तेनाभिजनेन च |
तेषु साधुषु वस्तव्यं स वासः श्रेष्ठ उच्यते ||११||
वाग्दुरुक्तं महाघोरं दुहितुर्वृषपर्वणः |
न ह्यतो दुष्करतरं मन्ये लोकेष्वपि त्रिषु ||१२||
यः सपत्नश्रियं दीप्तां हीनश्रीः पर्युपासते ||१२||
७५
वैशम्पायन उवाच||
ततः काव्यो भृगुश्रेष्ठः समन्युरुपगम्य ह |
वृषपर्वाणमासीनमित्युवाचाविचारयन् ||१||
नाधर्मश्चरितो राजन्सद्यः फलति गौरिव |
पुत्रेषु वा नप्तृषु वा न चेदात्मनि पश्यति ||२||
फलत्येव ध्रुवं पापं गुरुभुक्तमिवोदरे ||२||
यदघातयथा विप्रं कचमाङ्गिरसं तदा |
अपापशीलं धर्मज्ञं शुश्रूषुं मद्गृहे रतम् ||३||
वधादनर्हतस्तस्य वधाच्च दुहितुर्मम |
वृषपर्वन्निबोधेदं त्यक्ष्यामि त्वां सबान्धवम् ||४||
स्थातुं त्वद्विषये राजन्न शक्ष्यामि त्वया सह ||४||
अहो मामभिजानासि दैत्य मिथ्याप्रलापिनम् |
यथेममात्मनो दोषं न नियच्छस्युपेक्षसे ||५||
वृषपर्वोवाच||
नाधर्मं न मृषावादं त्वयि जानामि भार्गव |
त्वयि धर्मश्च सत्यं च तत्प्रसीदतु नो भवान् ||६||
यद्यस्मानपहाय त्वमितो गच्छसि भार्गव |
समुद्रं सम्प्रवेक्ष्यामो नान्यदस्ति परायणम् ||७||
शुक्र उवाच||
समुद्रं प्रविशध्वं वा दिशो वा द्रवतासुराः |
दुहितुर्नाप्रियं सोढुं शक्तोऽहं दयिता हि मे ||८||
प्रसाद्यतां देवयानी जीवितं ह्यत्र मे स्थितम् |
योगक्षेमकरस्तेऽहमिन्द्रस्येव बृहस्पतिः ||९||
वृषपर्वोवाच||
यत्किञ्चिदसुरेन्द्राणां विद्यते वसु भार्गव |
भुवि हस्तिगवाश्वं वा तस्य त्वं मम चेश्वरः ||१०||
शुक्र उवाच||
यत्किञ्चिदस्ति द्रविणं दैत्येन्द्राणां महासुर |
तस्येश्वरोऽस्मि यदि ते देवयानी प्रसाद्यताम् ||११||
देवयान्युवाच||
यदि त्वमीश्वरस्तात राज्ञो वित्तस्य भार्गव |
नाभिजानामि तत्तेऽहं राजा तु वदतु स्वयम् ||१२||
वृषपर्वोवाच||
यं काममभिकामासि देवयानि शुचिस्मिते |
तत्तेऽहं सम्प्रदास्यामि यदि चेदपि दुर्लभम् ||१३||
देवयान्युवाच||
दासीं कन्यासहस्रेण शर्मिष्ठामभिकामये |
अनु मां तत्र गच्छेत्सा यत्र दास्यति मे पिता ||१४||
वृषपर्वोवाच||
उत्तिष्ठ हे सङ्ग्रहीत्रि शर्मिष्ठां शीघ्रमानय |
यं च कामयते कामं देवयानी करोतु तम् ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
ततो धात्री तत्र गत्वा शर्मिष्ठां वाक्यमब्रवीत् |
उत्तिष्ठ भद्रे शर्मिष्ठे ज्ञातीनां सुखमावह ||१६||
त्यजति ब्राह्मणः शिष्यान्देवयान्या प्रचोदितः |
सा यं कामयते कामं स कार्योऽद्य त्वयानघे ||१७||
शर्मिष्ठोवाच||
सा यं कामयते कामं करवाण्यहमद्य तम् |
मा त्वेवापगमच्छुक्रो देवयानी च मत्कृते ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
ततः कन्यासहस्रेण वृता शिबिकया तदा |
पितुर्नियोगात्त्वरिता निश्चक्राम पुरोत्तमात् ||१९||
शर्मिष्ठोवाच||
अहं कन्यासहस्रेण दासी ते परिचारिका |
अनु त्वां तत्र यास्यामि यत्र दास्यति ते पिता ||२०||
देवयान्युवाच||
स्तुवतो दुहिता तेऽहं बन्दिनः प्रतिगृह्णतः |
स्तूयमानस्य दुहिता कथं दासी भविष्यसि ||२१||
शर्मिष्ठोवाच||
येन केनचिदार्तानां ज्ञातीनां सुखमावहेत् |
अतस्त्वामनुयास्यामि यत्र दास्यति ते पिता ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
प्रतिश्रुते दासभावे दुहित्रा वृषपर्वणः |
देवयानी नृपश्रेष्ठ पितरं वाक्यमब्रवीत् ||२३||
प्रविशामि पुरं तात तुष्टास्मि द्विजसत्तम |
अमोघं तव विज्ञानमस्ति विद्याबलं च ते ||२४||
एवमुक्तो दुहित्रा स द्विजश्रेष्ठो महायशाः |
प्रविवेश पुरं हृष्टः पूजितः सर्वदानवैः ||२५||
७६
वैशम्पायन उवाच||
अथ दीर्घस्य कालस्य देवयानी नृपोत्तम |
वनं तदेव निर्याता क्रीडार्थं वरवर्णिनी ||१||
तेन दासीसहस्रेण सार्धं शर्मिष्ठया तदा |
तमेव देशं सम्प्राप्ता यथाकामं चचार सा ||२||
ताभिः सखीभिः सहिता सर्वाभिर्मुदिता भृशम् ||२||
क्रीडन्त्योऽभिरताः सर्वाः पिबन्त्यो मधुमाधवीम् |
खादन्त्यो विविधान्भक्ष्यान्विदशन्त्यः फलानि च ||३||
पुनश्च नाहुषो राजा मृगलिप्सुर्यदृच्छया |
तमेव देशं सम्प्राप्तो जलार्थी श्रमकर्शितः ||४||
ददृशे देवयानीं च शर्मिष्ठां ताश्च योषितः |
पिबन्तीर्ललमानाश्च दिव्याभरणभूषिताः ||५||
उपविष्टां च ददृशे देवयानीं शुचिस्मिताम् |
रूपेणाप्रतिमां तासां स्त्रीणां मध्ये वराङ्गनाम् ||६||
शर्मिष्ठया सेव्यमानां पादसंवाहनादिभिः ||६||
ययातिरुवाच||
द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां द्वे कन्ये परिवारिते |
गोत्रे च नामनी चैव द्वयोः पृच्छामि वामहम् ||७||
देवयान्युवाच||
आख्यास्याम्यहमादत्स्व वचनं मे नराधिप |
शुक्रो नामासुरगुरुः सुतां जानीहि तस्य माम् ||८||
इयं च मे सखी दासी यत्राहं तत्र गामिनी |
दुहिता दानवेन्द्रस्य शर्मिष्ठा वृषपर्वणः ||९||
ययातिरुवाच||
कथं नु ते सखी दासी कन्येयं वरवर्णिनी |
असुरेन्द्रसुता सुभ्रु परं कौतूहलं हि मे ||१०||
देवयान्युवाच||
सर्व एव नरव्याघ्र विधानमनुवर्तते |
विधानविहितं मत्वा मा विचित्राः कथाः कृथाः ||११||
राजवद्रूपवेषौ ते ब्राह्मीं वाचं बिभर्षि च |
किंनामा त्वं कुतश्चासि कस्य पुत्रश्च शंस मे ||१२||
ययातिरुवाच||
ब्रह्मचर्येण कृत्स्नो मे वेदः श्रुतिपथं गतः |
राजाहं राजपुत्रश्च ययातिरिति विश्रुतः ||१३||
देवयान्युवाच||
केनास्यर्थेन नृपते इमं देशमुपागतः |
जिघृक्षुर्वारिजं किञ्चिदथ वा मृगलिप्सया ||१४||
ययातिरुवाच||
मृगलिप्सुरहं भद्रे पानीयार्थमुपागतः |
बहु चाप्यनुयुक्तोऽस्मि तन्मानुज्ञातुमर्हसि ||१५||
देवयान्युवाच||
द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां दास्या शर्मिष्ठया सह |
त्वदधीनास्मि भद्रं ते सखा भर्ता च मे भव ||१६||
ययातिरुवाच||
विद्ध्यौशनसि भद्रं ते न त्वामर्होऽस्मि भामिनि |
अविवाह्या हि राजानो देवयानि पितुस्तव ||१७||
देवयान्युवाच||
संसृष्टं ब्रह्मणा क्षत्रं क्षत्रं च ब्रह्मसंहितम् |
ऋषिश्च ऋषिपुत्रश्च नाहुषाङ्ग वहस्व माम् ||१८||
ययातिरुवाच||
एकदेहोद्भवा वर्णाश्चत्वारोऽपि वराङ्गने |
पृथग्धर्माः पृथक्षौचास्तेषां तु ब्राह्मणो वरः ||१९||
देवयान्युवाच||
पाणिधर्मो नाहुषायं न पुम्भिः सेवितः पुरा |
तं मे त्वमग्रहीरग्रे वृणोमि त्वामहं ततः ||२०||
कथं नु मे मनस्विन्याः पाणिमन्यः पुमान्स्पृशेत् |
गृहीतमृषिपुत्रेण स्वयं वाप्यृषिणा त्वया ||२१||
ययातिरुवाच||
क्रुद्धादाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात् |
दुराधर्षतरो विप्रः पुरुषेण विजानता ||२२||
देवयान्युवाच||
कथमाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात् |
दुराधर्षतरो विप्र इत्यात्थ पुरुषर्षभ ||२३||
ययातिरुवाच||
एकमाशीविषो हन्ति शस्त्रेणैकश्च वध्यते |
हन्ति विप्रः सराष्ट्राणि पुराण्यपि हि कोपितः ||२४||
दुराधर्षतरो विप्रस्तस्माद्भीरु मतो मम |
अतोऽदत्तां च पित्रा त्वां भद्रे न विवहाम्यहम् ||२५||
देवयान्युवाच||
दत्तां वहस्व पित्रा मां त्वं हि राजन्वृतो मया |
अयाचतो भयं नास्ति दत्तां च प्रतिगृह्णतः ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
त्वरितं देवयान्याथ प्रेषितं पितुरात्मनः |
श्रुत्वैव च स राजानं दर्शयामास भार्गवः ||२७||
दृष्ट्वैव चागतं शुक्रं ययातिः पृथिवीपतिः |
ववन्दे ब्राह्मणं काव्यं प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः ||२८||
देवयान्युवाच||
राजायं नाहुषस्तात दुर्गे मे पाणिमग्रहीत् |
नमस्ते देहि मामस्मै नान्यं लोके पतिं वृणे ||२९||
शुक्र उवाच||
वृतोऽनया पतिर्वीर सुतया त्वं ममेष्टया |
गृहाणेमां मया दत्तां महिषीं नहुषात्मज ||३०||
ययातिरुवाच||
अधर्मो न स्पृशेदेवं महान्मामिह भार्गव |
वर्णसङ्करजो ब्रह्मन्निति त्वां प्रवृणोम्यहम् ||३१||
शुक्र उवाच||
अधर्मात्त्वां विमुञ्चामि वरयस्व यथेप्षितम् |
अस्मिन्विवाहे मा ग्लासीरहं पापं नुदामि ते ||३२||
वहस्व भार्यां धर्मेण देवयानीं सुमध्यमाम् |
अनया सह सम्प्रीतिमतुलां समवाप्स्यसि ||३३||
इयं चापि कुमारी ते शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
सम्पूज्या सततं राजन्मा चैनां शयने ह्वयेः ||३४||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तो ययातिस्तु शुक्रं कृत्वा प्रदक्षिणम् |
जगाम स्वपुरं हृष्टो अनुज्ञातो महात्मना ||३५||
७७
वैशम्पायन उवाच||
ययातिः स्वपुरं प्राप्य महेन्द्रपुरसंनिभम् |
प्रविश्यान्तःपुरं तत्र देवयानीं न्यवेशयत् ||१||
देवयान्याश्चानुमते तां सुतां वृषपर्वणः |
अशोकवनिकाभ्याशे गृहं कृत्वा न्यवेशयत् ||२||
वृतां दासीसहस्रेण शर्मिष्ठामासुरायणीम् |
वासोभिरन्नपानैश्च संविभज्य सुसत्कृताम् ||३||
देवयान्या तु सहितः स नृपो नहुषात्मजः |
विजहार बहूनब्दान्देववन्मुदितो भृशम् ||४||
ऋतुकाले तु सम्प्राप्ते देवयानी वराङ्गना |
लेभे गर्भं प्रथमतः कुमारं च व्यजायत ||५||
गते वर्षसहस्रे तु शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
ददर्श यौवनं प्राप्ता ऋतुं सा चान्वचिन्तयत् ||६||
ऋतुकालश्च सम्प्राप्तो न च मेऽस्ति पतिर्वृतः |
किं प्राप्तं किं नु कर्तव्यं किं वा कृत्वा कृतं भवेत् ||७||
देवयानी प्रजातासौ वृथाहं प्राप्तयौवना |
यथा तया वृतो भर्ता तथैवाहं वृणोमि तम् ||८||
राज्ञा पुत्रफलं देयमिति मे निश्चिता मतिः |
अपीदानीं स धर्मात्मा इयान्मे दर्शनं रहः ||९||
अथ निष्क्रम्य राजासौ तस्मिन्काले यदृच्छया |
अशोकवनिकाभ्याशे शर्मिष्ठां प्राप्य विष्ठितः ||१०||
तमेकं रहिते दृष्ट्वा शर्मिष्ठा चारुहासिनी |
प्रत्युद्गम्याञ्जलिं कृत्वा राजानं वाक्यमब्रवीत् ||११||
सोमस्येन्द्रस्य विष्णोर्वा यमस्य वरुणस्य वा |
तव वा नाहुष कुले कः स्त्रियं स्प्रष्टुमर्हति ||१२||
रूपाभिजनशीलैर्हि त्वं राजन्वेत्थ मां सदा |
सा त्वां याचे प्रसाद्याहमृतुं देहि नराधिप ||१३||
ययातिरुवाच||
वेद्मि त्वां शीलसम्पन्नां दैत्यकन्यामनिन्दिताम् |
रूपे च ते न पश्यामि सूच्यग्रमपि निन्दितम् ||१४||
अब्रवीदुशना काव्यो देवयानीं यदावहम् |
नेयमाह्वयितव्या ते शयने वार्षपर्वणी ||१५||
शर्मिष्ठोवाच||
न नर्मयुक्तं वचनं हिनस्ति; न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले |
प्राणात्यये सर्वधनापहारे; पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ||१६||
पृष्टं तु साक्ष्ये प्रवदन्तमन्यथा; वदन्ति मिथ्योपहितं नरेन्द्र |
एकार्थतायां तु समाहितायां; मिथ्या वदन्तमनृतं हिनस्ति ||१७||
ययातिरुवाच||
राजा प्रमाणं भूतानां स नश्येत मृषा वदन् |
अर्थकृच्छ्रमपि प्राप्य न मिथ्या कर्तुमुत्सहे ||१८||
शर्मिष्ठोवाच||
समावेतौ मतौ राजन्पतिः सख्याश्च यः पतिः |
समं विवाहमित्याहुः सख्या मेऽसि पतिर्वृतः ||१९||
ययातिरुवाच||
दातव्यं याचमानेभ्य इति मे व्रतमाहितम् |
त्वं च याचसि मां कामं ब्रूहि किं करवाणि ते ||२०||
शर्मिष्ठोवाच||
अधर्मात्त्राहि मां राजन्धर्मं च प्रतिपादय |
त्वत्तोऽपत्यवती लोके चरेयं धर्ममुत्तमम् ||२१||
त्रय एवाधना राजन्भार्या दासस्तथा सुतः |
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ||२२||
देवयान्या भुजिष्यास्मि वश्या च तव भार्गवी |
सा चाहं च त्वया राजन्भरणीये भजस्व माम् ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु राजा स तथ्यमित्येव जज्ञिवान् |
पूजयामास शर्मिष्ठां धर्मं च प्रत्यपादयत् ||२४||
समागम्य च शर्मिष्ठां यथाकाममवाप्य च |
अन्योन्यमभिसम्पूज्य जग्मतुस्तौ यथागतम् ||२५||
तस्मिन्समागमे सुभ्रूः शर्मिष्ठा चारुहासिनी |
लेभे गर्भं प्रथमतस्तस्मान्नृपतिसत्तमात् ||२६||
प्रजज्ञे च ततः काले राजन्राजीवलोचना |
कुमारं देवगर्भाभं राजीवनिभलोचनम् ||२७||
७८
वैशम्पायन उवाच||
श्रुत्वा कुमारं जातं तु देवयानी शुचिस्मिता |
चिन्तयामास दुःखार्ता शर्मिष्ठां प्रति भारत ||१||
अभिगम्य च शर्मिष्ठां देवयान्यब्रवीदिदम् |
किमिदं वृजिनं सुभ्रु कृतं ते कामलुब्धया ||२||
शर्मिष्ठोवाच||
ऋषिरभ्यागतः कश्चिद्धर्मात्मा वेदपारगः |
स मया वरदः कामं याचितो धर्मसंहितम् ||३||
नाहमन्यायतः काममाचरामि शुचिस्मिते |
तस्मादृषेर्ममापत्यमिति सत्यं ब्रवीमि ते ||४||
देवयान्युवाच||
शोभनं भीरु सत्यं चेदथ स ज्ञायते द्विजः |
गोत्रनामाभिजनतो वेत्तुमिच्छामि तं द्विजम् ||५||
शर्मिष्ठोवाच||
ओजसा तेजसा चैव दीप्यमानं रविं यथा |
तं दृष्ट्वा मम सम्प्रष्टुं शक्तिर्नासीच्छुचिस्मिते ||६||
देवयान्युवाच||
यद्येतदेवं शर्मिष्ठे न मन्युर्विद्यते मम |
अपत्यं यदि ते लब्धं ज्येष्ठाच्छ्रेष्ठाच्च वै द्विजात् ||७||
वैशम्पायन उवाच||
अन्योन्यमेवमुक्त्वा च सम्प्रहस्य च ते मिथः |
जगाम भार्गवी वेश्म तथ्यमित्येव जज्ञुषी ||८||
ययातिर्देवयान्यां तु पुत्रावजनयन्नृपः |
यदुं च तुर्वसुं चैव शक्रविष्णू इवापरौ ||९||
तस्मादेव तु राजर्षेः शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
द्रुह्युं चानुं च पूरुं च त्रीन्कुमारानजीजनत् ||१०||
ततः काले तु कस्मिंश्चिद्देवयानी शुचिस्मिता |
ययातिसहिता राजन्निर्जगाम महावनम् ||११||
ददर्श च तदा तत्र कुमारान्देवरूपिणः |
क्रीडमानान्सुविश्रब्धान्विस्मिता चेदमब्रवीत् ||१२||
कस्यैते दारका राजन्देवपुत्रोपमाः शुभाः |
वर्चसा रूपतश्चैव सदृशा मे मतास्तव ||१३||
एवं पृष्ट्वा तु राजानं कुमारान्पर्यपृच्छत |
किंनामधेयगोत्रो वः पुत्रका ब्राह्मणः पिता ||१४||
विब्रूत मे यथातथ्यं श्रोतुमिच्छामि तं ह्यहम् ||१४||
तेऽदर्शयन्प्रदेशिन्या तमेव नृपसत्तमम् |
शर्मिष्ठां मातरं चैव तस्याचख्युश्च दारकाः ||१५||
इत्युक्त्वा सहितास्ते तु राजानमुपचक्रमुः |
नाभ्यनन्दत तान्राजा देवयान्यास्तदान्तिके ||१६||
रुदन्तस्तेऽथ शर्मिष्ठामभ्ययुर्बालकास्ततः ||१६||
दृष्ट्वा तु तेषां बालानां प्रणयं पार्थिवं प्रति |
बुद्ध्वा च तत्त्वतो देवी शर्मिष्ठामिदमब्रवीत् ||१७||
मदधीना सती कस्मादकार्षीर्विप्रियं मम |
तमेवासुरधर्मं त्वमास्थिता न बिभेषि किम् ||१८||
शर्मिष्ठोवाच||
यदुक्तमृषिरित्येव तत्सत्यं चारुहासिनि |
न्यायतो धर्मतश्चैव चरन्ती न बिभेमि ते ||१९||
यदा त्वया वृतो राजा वृत एव तदा मया |
सखीभर्ता हि धर्मेण भर्ता भवति शोभने ||२०||
पूज्यासि मम मान्या च ज्येष्ठा श्रेष्ठा च ब्राह्मणी |
त्वत्तोऽपि मे पूज्यतमो राजर्षिः किं न वेत्थ तत् ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
श्रुत्वा तस्यास्ततो वाक्यं देवयान्यब्रवीदिदम् |
राजन्नाद्येह वत्स्यामि विप्रियं मे कृतं त्वया ||२२||
सहसोत्पतितां श्यामां दृष्ट्वा तां साश्रुलोचनाम् |
त्वरितं सकाशं काव्यस्य प्रस्थितां व्यथितस्तदा ||२३||
अनुवव्राज सम्भ्रान्तः पृष्ठतः सान्त्वयन्नृपः |
न्यवर्तत न चैव स्म क्रोधसंरक्तलोचना ||२४||
अविब्रुवन्ती किञ्चित्तु राजानं चारुलोचना |
अचिरादिव सम्प्राप्ता काव्यस्योशनसोऽन्तिकम् ||२५||
सा तु दृष्ट्वैव पितरमभिवाद्याग्रतः स्थिता |
अनन्तरं ययातिस्तु पूजयामास भार्गवम् ||२६||
देवयान्युवाच||
अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तमधरोत्तरम् |
शर्मिष्ठयातिवृत्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः ||२७||
त्रयोऽस्यां जनिताः पुत्रा राज्ञानेन ययातिना |
दुर्भगाया मम द्वौ तु पुत्रौ तात ब्रवीमि ते ||२८||
धर्मज्ञ इति विख्यात एष राजा भृगूद्वह |
अतिक्रान्तश्च मर्यादां काव्यैतत्कथयामि ते ||२९||
शुक्र उवाच||
धर्मज्ञः सन्महाराज योऽधर्ममकृथाः प्रियम् |
तस्माज्जरा त्वामचिराद्धर्षयिष्यति दुर्जया ||३०||
ययातिरुवाच||
ऋतुं वै याचमानाया भगवन्नान्यचेतसा |
दुहितुर्दानवेन्द्रस्य धर्म्यमेतत्कृतं मया ||३१||
ऋतुं वै याचमानाया न ददाति पुमान्वृतः |
भ्रूणहेत्युच्यते ब्रह्मन्स इह ब्रह्मवादिभिः ||३२||
अभिकामां स्त्रियं यस्तु गम्यां रहसि याचितः |
नोपैति स च धर्मेषु भ्रूणहेत्युच्यते बुधैः ||३३||
इत्येतानि समीक्ष्याहं कारणानि भृगूद्वह |
अधर्मभयसंविग्नः शर्मिष्ठामुपजग्मिवान् ||३४||
शुक्र उवाच||
नन्वहं प्रत्यवेक्ष्यस्ते मदधीनोऽसि पार्थिव |
मिथ्याचारस्य धर्मेषु चौर्यं भवति नाहुष ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
क्रुद्धेनोशनसा शप्तो ययातिर्नाहुषस्तदा |
पूर्वं वयः परित्यज्य जरां सद्योऽन्वपद्यत ||३६||
ययातिरुवाच||
अतृप्तो यौवनस्याहं देवयान्यां भृगूद्वह |
प्रसादं कुरु मे ब्रह्मञ्जरेयं मा विशेत माम् ||३७||
शुक्र उवाच||
नाहं मृषा ब्रवीम्येतज्जरां प्राप्तोऽसि भूमिप |
जरां त्वेतां त्वमन्यस्मै सङ्क्रामय यदीच्छसि ||३८||
ययातिरुवाच||
राज्यभाक्स भवेद्ब्रह्मन्पुण्यभाक्कीर्तिभाक्तथा |
यो मे दद्याद्वयः पुत्रस्तद्भवाननुमन्यताम् ||३९||
शुक्र उवाच||
सङ्क्रामयिष्यसि जरां यथेष्टं नहुषात्मज |
मामनुध्याय भावेन न च पापमवाप्स्यसि ||४०||
वयो दास्यति ते पुत्रो यः स राजा भविष्यति |
आयुष्मान्कीर्तिमांश्चैव बह्वपत्यस्तथैव च ||४१||
७९
वैशम्पायन उवाच||
जरां प्राप्य ययातिस्तु स्वपुरं प्राप्य चैव ह |
पुत्रं ज्येष्ठं वरिष्ठं च यदुमित्यब्रवीद्वचः ||१||
जरा वली च मां तात पलितानि च पर्यगुः |
काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने ||२||
त्वं यदो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम् ||३||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनस्ते यौवनं त्वहम् |
दत्त्वा स्वं प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ||४||
यदुरुवाच||
सितश्मश्रुशिरा दीनो जरया शिथिलीकृतः |
वलीसन्ततगात्रश्च दुर्दर्शो दुर्बलः कृशः ||५||
अशक्तः कार्यकरणे परिभूतः स यौवनैः |
सहोपजीविभिश्चैव तां जरां नाभिकामये ||६||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
तस्मादराज्यभाक्तात प्रजा ते वै भविष्यति ||७||
तुर्वसो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
यौवनेन चरेयं वै विषयांस्तव पुत्रक ||८||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनर्दास्यामि यौवनम् |
स्वं चैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ||९||
तुर्वसुरुवाच||
न कामये जरां तात कामभोगप्रणाशिनीम् |
बलरूपान्तकरणीं बुद्धिप्राणविनाशिनीम् ||१०||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
तस्मात्प्रजा समुच्छेदं तुर्वसो तव यास्यति ||११||
सङ्कीर्णाचारधर्मेषु प्रतिलोमचरेषु च |
पिशिताशिषु चान्त्येषु मूढ राजा भविष्यसि ||१२||
गुरुदारप्रसक्तेषु तिर्यग्योनिगतेषु च |
पशुधर्मिषु पापेषु म्लेच्छेषु प्रभविष्यसि ||१३||
वैशम्पायन उवाच||
एवं स तुर्वसुं शप्त्वा ययातिः सुतमात्मनः |
शर्मिष्ठायाः सुतं द्रुह्युमिदं वचनमब्रवीत् ||१४||
द्रुह्यो त्वं प्रतिपद्यस्व वर्णरूपविनाशिनीम् |
जरां वर्षसहस्रं मे यौवनं स्वं ददस्व च ||१५||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु प्रतिदास्यामि यौवनम् |
स्वं चादास्यामि भूयोऽहं पाप्मानं जरया सह ||१६||
द्रुह्युरुवाच||
न गजं न रथं नाश्वं जीर्णो भुङ्क्ते न च स्त्रियम् |
वाग्भङ्गश्चास्य भवति तज्जरां नाभिकामये ||१७||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
तस्माद्द्रुह्यो प्रियः कामो न ते सम्पत्स्यते क्वचित् ||१८||
उडुपप्लवसन्तारो यत्र नित्यं भविष्यति |
अराजा भोजशब्दं त्वं तत्रावाप्स्यसि सान्वयः ||१९||
अनो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
एकं वर्षसहस्रं तु चरेयं यौवनेन ते ||२०||
अनुरुवाच||
जीर्णः शिशुवदादत्तेऽकालेऽन्नमशुचिर्यथा |
न जुहोति च कालेऽग्निं तां जरां नाभिकामये ||२१||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
जरादोषस्त्वयोक्तोऽयं तस्मात्त्वं प्रतिपत्स्यसे ||२२||
प्रजाश्च यौवनप्राप्ता विनशिष्यन्त्यनो तव |
अग्निप्रस्कन्दनपरस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि ||२३||
पूरो त्वं मे प्रियः पुत्रस्त्वं वरीयान्भविष्यसि |
जरा वली च मे तात पलितानि च पर्यगुः ||२४||
काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने ||२४||
पूरो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
कञ्चित्कालं चरेयं वै विषयान्वयसा तव ||२५||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु प्रतिदास्यामि यौवनम् |
स्वं चैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तः प्रत्युवाच पूरुः पितरमञ्जसा |
यथात्थ मां महाराज तत्करिष्यामि ते वचः ||२७||
प्रतिपत्स्यामि ते राजन्पाप्मानं जरया सह |
गृहाण यौवनं मत्तश्चर कामान्यथेप्सितान् ||२८||
जरयाहं प्रतिच्छन्नो वयोरूपधरस्तव |
यौवनं भवते दत्त्वा चरिष्यामि यथात्थ माम् ||२९||
ययातिरुवाच||
पूरो प्रीतोऽस्मि ते वत्स प्रीतश्चेदं ददामि ते |
सर्वकामसमृद्धा ते प्रजा राज्ये भविष्यति ||३०||
८०
वैशम्पायन उवाच||
पौरवेणाथ वयसा ययातिर्नहुषात्मजः |
प्रीतियुक्तो नृपश्रेष्ठश्चचार विषयान्प्रियान् ||१||
यथाकामं यथोत्साहं यथाकालं यथासुखम् |
धर्माविरुद्धान्राजेन्द्रो यथार्हति स एव हि ||२||
देवानतर्पयद्यज्ञैः श्राद्धैस्तद्वत्पितृनपि |
दीनाननुग्रहैरिष्टैः कामैश्च द्विजसत्तमान् ||३||
अतिथीनन्नपानैश्च विशश्च परिपालनैः |
आनृशंस्येन शूद्रांश्च दस्यून्संनिग्रहेण च ||४||
धर्मेण च प्रजाः सर्वा यथावदनुरञ्जयन् |
ययातिः पालयामास साक्षादिन्द्र इवापरः ||५||
स राजा सिंहविक्रान्तो युवा विषयगोचरः |
अविरोधेन धर्मस्य चचार सुखमुत्तमम् ||६||
स सम्प्राप्य शुभान्कामांस्तृप्तः खिन्नश्च पार्थिवः |
कालं वर्षसहस्रान्तं सस्मार मनुजाधिपः ||७||
परिसङ्ख्याय कालज्ञः कलाः काष्ठाश्च वीर्यवान् |
पूर्णं मत्वा ततः कालं पूरुं पुत्रमुवाच ह ||८||
यथाकामं यथोत्साहं यथाकालमरिंदम |
सेविता विषयाः पुत्र यौवनेन मया तव ||९||
पूरो प्रीतोऽस्मि भद्रं ते गृहाणेदं स्वयौवनम् |
राज्यं चैव गृहाणेदं त्वं हि मे प्रियकृत्सुतः ||१०||
प्रतिपेदे जरां राजा ययातिर्नाहुषस्तदा |
यौवनं प्रतिपेदे च पूरुः स्वं पुनरात्मनः ||११||
अभिषेक्तुकामं नृपतिं पूरुं पुत्रं कनीयसम् |
ब्राह्मणप्रमुखा वर्णा इदं वचनमब्रुवन् ||१२||
कथं शुक्रस्य नप्तारं देवयान्याः सुतं प्रभो |
ज्येष्ठं यदुमतिक्रम्य राज्यं पूरोः प्रदास्यसि ||१३||
यदुर्ज्येष्ठस्तव सुतो जातस्तमनु तुर्वसुः |
शर्मिष्ठायाः सुतो द्रुह्युस्ततोऽनुः पूरुरेव च ||१४||
कथं ज्येष्ठानतिक्रम्य कनीयान्राज्यमर्हति |
एतत्सम्बोधयामस्त्वां धर्मं त्वमनुपालय ||१५||
ययातिरुवाच||
ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः सर्वे शृण्वन्तु मे वचः |
ज्येष्ठं प्रति यथा राज्यं न देयं मे कथञ्चन ||१६||
मम ज्येष्ठेन यदुना नियोगो नानुपालितः |
प्रतिकूलः पितुर्यश्च न स पुत्रः सतां मतः ||१७||
मातापित्रोर्वचनकृद्धितः पथ्यश्च यः सुतः |
स पुत्रः पुत्रवद्यश्च वर्तते पितृमातृषु ||१८||
यदुनाहमवज्ञातस्तथा तुर्वसुनापि च |
द्रुह्युना चानुना चैव मय्यवज्ञा कृता भृशम् ||१९||
पूरुणा मे कृतं वाक्यं मानितश्च विशेषतः |
कनीयान्मम दायादो जरा येन धृता मम ||२०||
मम कामः स च कृतः पूरुणा पुत्ररूपिणा ||२०||
शुक्रेण च वरो दत्तः काव्येनोशनसा स्वयम् |
पुत्रो यस्त्वानुवर्तेत स राजा पृथिवीपतिः ||२१||
भवतोऽनुनयाम्येवं पूरू राज्येऽभिषिच्यताम् ||२१||
प्रकृतय ऊचुः||
यः पुत्रो गुणसम्पन्नो मातापित्रोर्हितः सदा |
सर्वमर्हति कल्याणं कनीयानपि स प्रभो ||२२||
अर्हः पूरुरिदं राज्यं यः सुतः प्रियकृत्तव |
वरदानेन शुक्रस्य न शक्यं वक्तुमुत्तरम् ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
पौरजानपदैस्तुष्टैरित्युक्तो नाहुषस्तदा |
अभ्यषिञ्चत्ततः पूरुं राज्ये स्वे सुतमात्मजम् ||२४||
दत्त्वा च पूरवे राज्यं वनवासाय दीक्षितः |
पुरात्स निर्ययौ राजा ब्राह्मणैस्तापसैः सह ||२५||
यदोस्तु यादवा जातास्तुर्वसोर्यवनाः सुताः |
द्रुह्योरपि सुता भोजा अनोस्तु म्लेच्छजातयः ||२६||
पूरोस्तु पौरवो वंशो यत्र जातोऽसि पार्थिव |
इदं वर्षसहस्राय राज्यं कारयितुं वशी ||२७||
उत्तरयायातम्
८१
वैशम्पायन उवाच||
एवं स नाहुषो राजा ययातिः पुत्रमीप्सितम् |
राज्येऽभिषिच्य मुदितो वानप्रस्थोऽभवन्मुनिः ||१||
उषित्वा च वने वासं ब्राह्मणैः सह संश्रितः |
फलमूलाशनो दान्तो यथा स्वर्गमितो गतः ||२||
स गतः सुरवासं तं निवसन्मुदितः सुखम् |
कालस्य नातिमहतः पुनः शक्रेण पातितः ||३||
निपतन्प्रच्युतः स्वर्गादप्राप्तो मेदिनीतलम् |
स्थित आसीदन्तरिक्षे स तदेति श्रुतं मया ||४||
तत एव पुनश्चापि गतः स्वर्गमिति श्रुतिः |
राज्ञा वसुमता सार्धमष्टकेन च वीर्यवान् ||५||
प्रतर्दनेन शिबिना समेत्य किल संसदि ||५||
जनमेजय उवाच||
कर्मणा केन स दिवं पुनः प्राप्तो महीपतिः |
सर्वमेतदशेषेण श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ||६||
कथ्यमानं त्वया विप्र विप्रर्षिगणसंनिधौ ||६||
देवराजसमो ह्यासीद्ययातिः पृथिवीपतिः |
वर्धनः कुरुवंशस्य विभावसुसमद्युतिः ||७||
तस्य विस्तीर्णयशसः सत्यकीर्तेर्महात्मनः |
चरितं श्रोतुमिच्छामि दिवि चेह च सर्वशः ||८||
वैशम्पायन उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि ययातेरुत्तरां कथाम् |
दिवि चेह च पुण्यार्थां सर्वपापप्रणाशिनीम् ||९||
ययातिर्नाहुषो राजा पूरुं पुत्रं कनीयसम् |
राज्येऽभिषिच्य मुदितः प्रवव्राज वनं तदा ||१०||
अन्तेषु स विनिक्षिप्य पुत्रान्यदुपुरोगमान् |
फलमूलाशनो राजा वने संन्यवसच्चिरम् ||११||
संशितात्मा जितक्रोधस्तर्पयन्पितृदेवताः |
अग्नींश्च विधिवज्जुह्वन्वानप्रस्थविधानतः ||१२||
अतिथीन्पूजयामास वन्येन हविषा विभुः |
शिलोञ्छवृत्तिमास्थाय शेषान्नकृतभोजनः ||१३||
पूर्णं वर्षसहस्रं स एवंवृत्तिरभून्नृपः |
अब्भक्षः शरदस्त्रिंशदासीन्नियतवाङ्मनाः ||१४||
ततश्च वायुभक्षोऽभूत्संवत्सरमतन्द्रितः |
पञ्चाग्निमध्ये च तपस्तेपे संवत्सरं नृपः ||१५||
एकपादस्थितश्चासीत्षण्मासाननिलाशनः |
पुण्यकीर्तिस्ततः स्वर्गं जगामावृत्य रोदसी ||१६||
८२
वैशम्पायन उवाच||
स्वर्गतः स तु राजेन्द्रो निवसन्देवसद्मनि |
पूजितस्त्रिदशैः साध्यैर्मरुद्भिर्वसुभिस्तथा ||१||
देवलोकाद्ब्रह्मलोकं सञ्चरन्पुण्यकृद्वशी |
अवसत्पृथिवीपालो दीर्घकालमिति श्रुतिः ||२||
स कदाचिन्नृपश्रेष्ठो ययातिः शक्रमागमत् |
कथान्ते तत्र शक्रेण पृष्टः स पृथिवीपतिः ||३||
शक्र उवाच||
यदा स पूरुस्तव रूपेण राज; ञ्जरां गृहीत्वा प्रचचार भूमौ |
तदा राज्यं सम्प्रदायैव तस्मै; त्वया किमुक्तः कथयेह सत्यम् ||४||
ययातिरुवाच||
गङ्गायमुनयोर्मध्ये कृत्स्नोऽयं विषयस्तव |
मध्ये पृथिव्यास्त्वं राजा भ्रातरोऽन्त्याधिपास्तव ||५||
अक्रोधनः क्रोधनेभ्यो विशिष्ट; स्तथा तितिक्षुरतितिक्षोर्विशिष्टः |
अमानुषेभ्यो मानुषाश्च प्रधाना; विद्वांस्तथैवाविदुषः प्रधानः ||६||
आक्रुश्यमानो नाक्रोशेन्मन्युरेव तितिक्षतः |
आक्रोष्टारं निर्दहति सुकृतं चास्य विन्दति ||७||
नारुन्तुदः स्यान्न नृशंसवादी; न हीनतः परमभ्याददीत |
ययास्य वाचा पर उद्विजेत; न तां वदेद्रुशतीं पापलोक्याम् ||८||
अरुन्तुदं पुरुषं रूक्षवाचं; वाक्कण्टकैर्वितुदन्तं मनुष्यान् |
विद्यादलक्ष्मीकतमं जनानां; मुखे निबद्धां निरृतिं वहन्तम् ||९||
सद्भिः पुरस्तादभिपूजितः स्या; त्सद्भिस्तथा पृष्ठतो रक्षितः स्यात् |
सदासतामतिवादांस्तितिक्षे; त्सतां वृत्तं चाददीतार्यवृत्तः ||१०||
वाक्सायका वदनान्निष्पतन्ति; यैराहतः शोचति रात्र्यहानि |
परस्य वा मर्मसु ये पतन्ति; तान्पण्डितो नावसृजेत्परेषु ||११||
न हीदृशं संवननं त्रिषु लोकेषु विद्यते |
यथा मैत्री च भूतेषु दानं च मधुरा च वाक् ||१२||
तस्मात्सान्त्वं सदा वाच्यं न वाच्यं परुषं क्वचित् |
पूज्यान्सम्पूजयेद्दद्यान्न च याचेत्कदाचन ||१३||
८३
इन्द्र उवाच||
सर्वाणि कर्माणि समाप्य राज; न्गृहान्परित्यज्य वनं गतोऽसि |
तत्त्वां पृच्छामि नहुषस्य पुत्र; केनासि तुल्यस्तपसा ययाते ||१||
ययातिरुवाच||
नाहं देवमनुष्येषु न गन्धर्वमहर्षिषु |
आत्मनस्तपसा तुल्यं कञ्चित्पश्यामि वासव ||२||
इन्द्र उवाच||
यदावमंस्थाः सदृशः श्रेयसश्च; पापीयसश्चाविदितप्रभावः |
तस्माल्लोका अन्तवन्तस्तवेमे; क्षीणे पुण्ये पतितास्यद्य राजन् ||३||
ययातिरुवाच||
सुरर्षिगन्धर्वनरावमाना; त्क्षयं गता मे यदि शक्र लोकाः |
इच्छेयं वै सुरलोकाद्विहीनः; सतां मध्ये पतितुं देवराज ||४||
इन्द्र उवाच||
सतां सकाशे पतितासि राजं; श्च्युतः प्रतिष्ठां यत्र लब्धासि भूयः |
एवं विदित्वा तु पुनर्ययाते; न तेऽवमान्याः सदृशः श्रेयसश्च ||५||
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रहायामरराजजुष्टा; न्पुण्याँल्लोकान्पतमानं ययातिम् |
सम्प्रेक्ष्य राजर्षिवरोऽष्टकस्त; मुवाच सद्धर्मविधानगोप्ता ||६||
कस्त्वं युवा वासवतुल्यरूपः; स्वतेजसा दीप्यमानो यथाग्निः |
पतस्युदीर्णाम्बुधरान्धकारा; त्खात्खेचराणां प्रवरो यथार्कः ||७||
दृष्ट्वा च त्वां सूर्यपथात्पतन्तं; वैश्वानरार्कद्युतिमप्रमेयम् |
किं नु स्विदेतत्पततीति सर्वे; वितर्कयन्तः परिमोहिताः स्मः ||८||
दृष्ट्वा च त्वां विष्ठितं देवमार्गे; शक्रार्कविष्णुप्रतिमप्रभावम् |
अभ्युद्गतास्त्वां वयमद्य सर्वे; तत्त्वं पाते तव जिज्ञासमानाः ||९||
न चापि त्वां धृष्णुमः प्रष्टुमग्रे; न च त्वमस्मान्पृच्छसि ये वयं स्मः |
तत्त्वां पृच्छामः स्पृहणीयरूपं; कस्य त्वं वा किंनिमित्तं त्वमागाः ||१०||
भयं तु ते व्येतु विषादमोहौ; त्यजाशु देवेन्द्रसमानरूप |
त्वां वर्तमानं हि सतां सकाशे; नालं प्रसोढुं बलहापि शक्रः ||११||
सन्तः प्रतिष्ठा हि सुखच्युतानां; सतां सदैवामरराजकल्प |
ते सङ्गताः स्थावरजङ्गमेशाः; प्रतिष्ठितस्त्वं सदृशेषु सत्सु ||१२||
प्रभुरग्निः प्रतपने भूमिरावपने प्रभुः |
प्रभुः सूर्यः प्रकाशित्वे सतां चाभ्यागतः प्रभुः ||१३||
८४
ययातिरुवाच||
अहं ययातिर्नहुषस्य पुत्रः; पूरोः पिता सर्वभूतावमानात् |
प्रभ्रंशितः सुरसिद्धर्षिलोका; त्परिच्युतः प्रपताम्यल्पपुण्यः ||१||
अहं हि पूर्वो वयसा भवद्भ्य; स्तेनाभिवादं भवतां न प्रयुञ्जे |
यो विद्यया तपसा जन्मना वा; वृद्धः स पूज्यो भवति द्विजानाम् ||२||
अष्टक उवाच||
अवादीश्चेद्वयसा यः स वृद्ध; इति राजन्नाभ्यवदः कथञ्चित् |
यो वै विद्वान्वयसा सन्स्म वृद्धः; स एव पूज्यो भवति द्विजानाम् ||३||
ययातिरुवाच||
प्रतिकूलं कर्मणां पापमाहु; स्तद्वर्ततेऽप्रवणे पापलोक्यम् |
सन्तोऽसतां नानुवर्तन्ति चैत; द्यथा आत्मैषामनुकूलवादी ||४||
अभूद्धनं मे विपुलं महद्वै; विचेष्टमानो नाधिगन्ता तदस्मि |
एवं प्रधार्यात्महिते निविष्टो; यो वर्तते स विजानाति जीवन् ||५||
नानाभावा बहवो जीवलोके; दैवाधीना नष्टचेष्टाधिकाराः |
तत्तत्प्राप्य न विहन्येत धीरो; दिष्टं बलीय इति मत्वात्मबुद्ध्या ||६||
सुखं हि जन्तुर्यदि वापि दुःखं; दैवाधीनं विन्दति नात्मशक्त्या |
तस्माद्दिष्टं बलवन्मन्यमानो; न सञ्ज्वरेन्नापि हृष्येत्कदाचित् ||७||
दुःखे न तप्येन्न सुखेन हृष्ये; त्समेन वर्तेत सदैव धीरः |
दिष्टं बलीय इति मन्यमानो; न सञ्ज्वरेन्नापि हृष्येत्कदाचित् ||८||
भये न मुह्याम्यष्टकाहं कदा चि; त्सन्तापो मे मानसो नास्ति कश्चित् |
धाता यथा मां विदधाति लोके; ध्रुवं तथाहं भवितेति मत्वा ||९||
संस्वेदजा अण्डजा उद्भिदाश्च; सरीसृपाः कृमयोऽथाप्सु मत्स्याः |
तथाश्मानस्तृणकाष्ठं च सर्वं; दिष्टक्षये स्वां प्रकृतिं भजन्ते ||१०||
अनित्यतां सुखदुःखस्य बुद्ध्वा; कस्मात्सन्तापमष्टकाहं भजेयम् |
किं कुर्यां वै किं च कृत्वा न तप्ये; तस्मात्सन्तापं वर्जयाम्यप्रमत्तः ||११||
अष्टक उवाच||
ये ये लोकाः पार्थिवेन्द्र प्रधाना; स्त्वया भुक्ता यं च कालं यथा च |
तन्मे राजन्ब्रूहि सर्वं यथाव; त्क्षेत्रज्ञवद्भाषसे त्वं हि धर्मान् ||१२||
ययातिरुवाच||
राजाहमासमिह सार्वभौम; स्ततो लोकान्महतो अजयं वै |
तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं; ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः ||१३||
ततः पुरीं पुरुहूतस्य रम्यां; सहस्रद्वारां शतयोजनायताम् |
अध्यावसं वर्षसहस्रमात्रं; ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः ||१४||
ततो दिव्यमजरं प्राप्य लोकं; प्रजापतेर्लोकपतेर्दुरापम् |
तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं; ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः ||१५||
देवस्य देवस्य निवेशने च; विजित्य लोकानवसं यथेष्टम् |
सम्पूज्यमानस्त्रिदशैः समस्तै; स्तुल्यप्रभावद्युतिरीश्वराणाम् ||१६||
तथावसं नन्दने कामरूपी; संवत्सराणामयुतं शतानाम् |
सहाप्सरोभिर्विहरन्पुण्यगन्धा; न्पश्यन्नगान्पुष्पितांश्चारुरूपान् ||१७||
तत्रस्थं मां देवसुखेषु सक्तं; कालेऽतीते महति ततोऽतिमात्रम् |
दूतो देवानामब्रवीदुग्ररूपो; ध्वंसेत्युच्चैस्त्रिः प्लुतेन स्वरेण ||१८||
एतावन्मे विदितं राजसिंह; ततो भ्रष्टोऽहं नन्दनात्क्षीणपुण्यः |
वाचोऽश्रौषं चान्तरिक्षे सुराणा; मनुक्रोशाच्छोचतां मानवेन्द्र ||१९||
अहो कष्टं क्षीणपुण्यो ययातिः; पतत्यसौ पुण्यकृत्पुण्यकीर्तिः |
तानब्रुवं पतमानस्ततोऽहं; सतां मध्ये निपतेयं कथं नु ||२०||
तैराख्याता भवतां यज्ञभूमिः; समीक्ष्य चैनां त्वरितमुपागतोऽस्मि |
हविर्गन्धं देशिकं यज्ञभूमे; र्धूमापाङ्गं प्रतिगृह्य प्रतीतः ||२१||
८५
अष्टक उवाच||
यदावसो नन्दने कामरूपी; संवत्सराणामयुतं शतानाम् |
किं कारणं कार्तयुगप्रधान; हित्वा तत्त्वं वसुधामन्वपद्यः ||१||
ययातिरुवाच||
ज्ञातिः सुहृत्स्वजनो यो यथेह; क्षीणे वित्ते त्यज्यते मानवैर्हि |
तथा तत्र क्षीणपुण्यं मनुष्यं; त्यजन्ति सद्यः सेश्वरा देवसङ्घाः ||२||
अष्टक उवाच||
कथं तस्मिन्क्षीणपुण्या भवन्ति; संमुह्यते मेऽत्र मनोऽतिमात्रम् |
किंविशिष्टाः कस्य धामोपयान्ति; तद्वै ब्रूहि क्षेत्रवित्त्वं मतो मे ||३||
ययातिरुवाच||
इमं भौमं नरकं ते पतन्ति; लालप्यमाना नरदेव सर्वे |
ते कङ्कगोमायुबलाशनार्थं; क्षीणा विवृद्धिं बहुधा व्रजन्ति ||४||
तस्मादेतद्वर्जनीयं नरेण; दुष्टं लोके गर्हणीयं च कर्म |
आख्यातं ते पार्थिव सर्वमेत; द्भूयश्चेदानीं वद किं ते वदामि ||५||
अष्टक उवाच||
यदा तु तान्वितुदन्ते वयांसि; तथा गृध्राः शितिकण्ठाः पतङ्गाः |
कथं भवन्ति कथमाभवन्ति; न भौममन्यं नरकं शृणोमि ||६||
ययातिरुवाच||
ऊर्ध्वं देहात्कर्मणो जृम्भमाणा; द्व्यक्तं पृथिव्यामनुसञ्चरन्ति |
इमं भौमं नरकं ते पतन्ति; नावेक्षन्ते वर्षपूगाननेकान् ||७||
षष्टिं सहस्राणि पतन्ति व्योम्नि; तथा अशीतिं परिवत्सराणि |
तान्वै तुदन्ति प्रपततः प्रपातं; भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः ||८||
अष्टक उवाच||
यदेनसस्ते पततस्तुदन्ति; भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः |
कथं भवन्ति कथमाभवन्ति; कथम्भूता गर्भभूता भवन्ति ||९||
ययातिरुवाच||
अस्रं रेतः पुष्पफलानुपृक्त; मन्वेति तद्वै पुरुषेण सृष्टम् |
स वै तस्या रज आपद्यते वै; स गर्भभूतः समुपैति तत्र ||१०||
वनस्पतींश्चौषधीश्चाविशन्ति; अपो वायुं पृथिवीं चान्तरिक्षम् |
चतुष्पदं द्विपदं चापि सर्व; मेवम्भूता गर्भभूता भवन्ति ||११||
अष्टक उवाच||
अन्यद्वपुर्विदधातीह गर्भ; उताहो स्वित्स्वेन कामेन याति |
आपद्यमानो नरयोनिमेता; माचक्ष्व मे संशयात्प्रब्रवीमि ||१२||
शरीरदेहादिसमुच्छ्रयं च; चक्षुःश्रोत्रे लभते केन सञ्ज्ञाम् |
एतत्तत्त्वं सर्वमाचक्ष्व पृष्टः; क्षेत्रज्ञं त्वां तात मन्याम सर्वे ||१३||
ययातिरुवाच||
वायुः समुत्कर्षति गर्भयोनि; मृतौ रेतः पुष्परसानुपृक्तम् |
स तत्र तन्मात्रकृताधिकारः; क्रमेण संवर्धयतीह गर्भम् ||१४||
स जायमानो विगृहीतगात्रः; षड्ज्ञाननिष्ठायतनो मनुष्यः |
स श्रोत्राभ्यां वेदयतीह शब्दं; सर्वं रूपं पश्यति चक्षुषा च ||१५||
घ्राणेन गन्धं जिह्वयाथो रसं च; त्वचा स्पर्शं मनसा वेद भावम् |
इत्यष्टकेहोपचितिं च विद्धि; महात्मनः प्राणभृतः शरीरे ||१६||
अष्टक उवाच||
यः संस्थितः पुरुषो दह्यते वा; निखन्यते वापि निघृष्यते वा |
अभावभूतः स विनाशमेत्य; केनात्मानं चेतयते पुरस्तात् ||१७||
ययातिरुवाच||
हित्वा सोऽसून्सुप्तवन्निष्टनित्वा; पुरोधाय सुकृतं दुष्कृतं च |
अन्यां योनिं पवनाग्रानुसारी; हित्वा देहं भजते राजसिंह ||१८||
पुण्यां योनिं पुण्यकृतो व्रजन्ति; पापां योनिं पापकृतो व्रजन्ति |
कीटाः पतङ्गाश्च भवन्ति पापा; न मे विवक्षास्ति महानुभाव ||१९||
चतुष्पदा द्विपदाः षट्पदाश्च; तथाभूता गर्भभूता भवन्ति |
आख्यातमेतन्निखिलेन सर्वं; भूयस्तु किं पृच्छसि राजसिंह ||२०||
अष्टक उवाच||
किं स्वित्कृत्वा लभते तात लोका; न्मर्त्यः श्रेष्ठांस्तपसा विद्यया वा |
तन्मे पृष्टः शंस सर्वं यथाव; च्छुभाँल्लोकान्येन गच्छेत्क्रमेण ||२१||
ययातिरुवाच||
तपश्च दानं च शमो दमश्च; ह्रीरार्जवं सर्वभूतानुकम्पा |
नश्यन्ति मानेन तमोऽभिभूताः; पुंसः सदैवेति वदन्ति सन्तः ||२२||
अधीयानः पण्डितं मन्यमानो; यो विद्यया हन्ति यशः परेषाम् |
तस्यान्तवन्तश्च भवन्ति लोका; न चास्य तद्ब्रह्म फलं ददाति ||२३||
चत्वारि कर्माण्यभयङ्कराणि; भयं प्रयच्छन्त्ययथाकृतानि |
मानाग्निहोत्रमुत मानमौनं; मानेनाधीतमुत मानयज्ञः ||२४||
न मान्यमानो मुदमाददीत; न सन्तापं प्राप्नुयाच्चावमानात् |
सन्तः सतः पूजयन्तीह लोके; नासाधवः साधुबुद्धिं लभन्ते ||२५||
इति दद्यादिति यजेदित्यधीयीत मे व्रतम् |
इत्यस्मिन्नभयान्याहुस्तानि वर्ज्यानि नित्यशः ||२६||
येनाश्रयं वेदयन्ते पुराणं; मनीषिणो मानसमानभक्तम् |
तन्निःश्रेयस्तैजसं रूपमेत्य; परां शान्तिं प्राप्नुयुः प्रेत्य चेह ||२७||
८६
अष्टक उवाच||
चरन्गृहस्थः कथमेति देवा; न्कथं भिक्षुः कथमाचार्यकर्मा |
वानप्रस्थः सत्पथे संनिविष्टो; बहून्यस्मिन्सम्प्रति वेदयन्ति ||१||
ययातिरुवाच||
आहूताध्यायी गुरुकर्मस्वचोद्यः; पूर्वोत्थायी चरमं चोपशायी |
मृदुर्दान्तो धृतिमानप्रमत्तः; स्वाध्यायशीलः सिध्यति ब्रह्मचारी ||२||
धर्मागतं प्राप्य धनं यजेत; दद्यात्सदैवातिथीन्भोजयेच्च |
अनाददानश्च परैरदत्तं; सैषा गृहस्थोपनिषत्पुराणी ||३||
स्ववीर्यजीवी वृजिनान्निवृत्तो; दाता परेभ्यो न परोपतापी |
तादृङ्मुनिः सिद्धिमुपैति मुख्यां; वसन्नरण्ये नियताहारचेष्टः ||४||
अशिल्पजीवी नगृहश्च नित्यं; जितेन्द्रियः सर्वतो विप्रमुक्तः |
अनोकसारी लघुरल्पचार; श्चरन्देशानेकचरः स भिक्षुः ||५||
रात्र्या यया चाभिजिताश्च लोका; भवन्ति कामा विजिताः सुखाश्च |
तामेव रात्रिं प्रयतेत विद्वा; नरण्यसंस्थो भवितुं यतात्मा ||६||
दशैव पूर्वान्दश चापरांस्तु; ज्ञातीन्सहात्मानमथैकविंशम् |
अरण्यवासी सुकृते दधाति; विमुच्यारण्ये स्वशरीरधातून् ||७||
अष्टक उवाच||
कति स्विदेव मुनयो मौनानि कति चाप्युत |
भवन्तीति तदाचक्ष्व श्रोतुमिच्छामहे वयम् ||८||
ययातिरुवाच||
अरण्ये वसतो यस्य ग्रामो भवति पृष्ठतः |
ग्रामे वा वसतोऽरण्यं स मुनिः स्याज्जनाधिप ||९||
अष्टक उवाच||
कथं स्विद्वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः |
ग्रामे वा वसतोऽरण्यं कथं भवति पृष्ठतः ||१०||
ययातिरुवाच||
न ग्राम्यमुपयुञ्जीत य आरण्यो मुनिर्भवेत् |
तथास्य वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः ||११||
अनग्निरनिकेतश्च अगोत्रचरणो मुनिः |
कौपीनाच्छादनं यावत्तावदिच्छेच्च चीवरम् ||१२||
यावत्प्राणाभिसन्धानं तावदिच्छेच्च भोजनम् |
तथास्य वसतो ग्रामेऽरण्यं भवति पृष्ठतः ||१३||
यस्तु कामान्परित्यज्य त्यक्तकर्मा जितेन्द्रियः |
आतिष्ठेत मुनिर्मौनं स लोके सिद्धिमाप्नुयात् ||१४||
धौतदन्तं कृत्तनखं सदा स्नातमलङ्कृतम् |
असितं सितकर्मस्थं कस्तं नार्चितुमर्हति ||१५||
तपसा कर्शितः क्षामः क्षीणमांसास्थिशोणितः |
यदा भवति निर्द्वन्द्वो मुनिर्मौनं समास्थितः ||१६||
अथ लोकमिमं जित्वा लोकं विजयते परम् ||१६||
आस्येन तु यदाहारं गोवन्मृगयते मुनिः |
अथास्य लोकः पूर्वो यः सोऽमृतत्वाय कल्पते ||१७||
८७
अष्टक उवाच||
कतरस्त्वेतयोः पूर्वं देवानामेति सात्म्यताम् |
उभयोर्धावतो राजन्सूर्याचन्द्रमसोरिव ||१||
ययातिरुवाच||
अनिकेतो गृहस्थेषु कामवृत्तेषु संयतः |
ग्राम एव वसन्भिक्षुस्तयोः पूर्वतरं गतः ||२||
अप्राप्य दीर्घमायुस्तु यः प्राप्तो विकृतिं चरेत् |
तप्येत यदि तत्कृत्वा चरेत्सोऽन्यत्ततस्तपः ||३||
यद्वै नृशंसं तदपथ्यमाहु; र्यः सेवते धर्ममनर्थबुद्धिः |
अस्वोऽप्यनीशश्च तथैव राजं; स्तदार्जवं स समाधिस्तदार्यम् ||४||
अष्टक उवाच||
केनासि दूतः प्रहितोऽद्य राज; न्युवा स्रग्वी दर्शनीयः सुवर्चाः |
कुत आगतः कतरस्यां दिशि त्व; मुताहो स्वित्पार्थिवं स्थानमस्ति ||५||
ययातिरुवाच||
इमं भौमं नरकं क्षीणपुण्यः; प्रवेष्टुमुर्वीं गगनाद्विप्रकीर्णः |
उक्त्वाहं वः प्रपतिष्याम्यनन्तरं; त्वरन्ति मां ब्राह्मणा लोकपालाः ||६||
सतां सकाशे तु वृतः प्रपात; स्ते सङ्गता गुणवन्तश्च सर्वे |
शक्राच्च लब्धो हि वरो मयैष; पतिष्यता भूमितले नरेन्द्र ||७||
अष्टक उवाच||
पृच्छामि त्वां मा प्रपत प्रपातं; यदि लोकाः पार्थिव सन्ति मेऽत्र |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः; क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||८||
ययातिरुवाच||
यावत्पृथिव्यां विहितं गवाश्वं; सहारण्यैः पशुभिः पर्वतैश्च |
तावल्लोका दिवि ते संस्थिता वै; तथा विजानीहि नरेन्द्रसिंह ||९||
अष्टक उवाच||
तांस्ते ददामि मा प्रपत प्रपातं; ये मे लोका दिवि राजेन्द्र सन्ति |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिता; स्तानाक्रम क्षिप्रममित्रसाह ||१०||
ययातिरुवाच||
नास्मद्विधोऽब्राह्मणो ब्रह्मविच्च; प्रतिग्रहे वर्तते राजमुख्य |
यथा प्रदेयं सततं द्विजेभ्य; स्तथाददं पूर्वमहं नरेन्द्र ||११||
नाब्राह्मणः कृपणो जातु जीवे; द्या चापि स्याद्ब्राह्मणी वीरपत्नी |
सोऽहं यदैवाकृतपूर्वं चरेयं; विवित्समानः किमु तत्र साधु ||१२||
प्रतर्दन उवाच||
पृच्छामि त्वां स्पृहणीयरूप; प्रतर्दनोऽहं यदि मे सन्ति लोकाः |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः; क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||१३||
ययातिरुवाच||
सन्ति लोका बहवस्ते नरेन्द्र; अप्येकैकः सप्त सप्ताप्यहानि |
मधुच्युतो घृतपृक्ता विशोका; स्ते नान्तवन्तः प्रतिपालयन्ति ||१४||
प्रतर्दन उवाच||
तांस्ते ददामि मा प्रपत प्रपातं; ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिता; स्तानाक्रम क्षिप्रमपेतमोहः ||१५||
ययातिरुवाच||
न तुल्यतेजाः सुकृतं कामयेत; योगक्षेमं पार्थिव पार्थिवः सन् |
दैवादेशादापदं प्राप्य विद्वां; श्चरेन्नृशंसं न हि जातु राजा ||१६||
धर्म्यं मार्गं चेतयानो यशस्यं; कुर्यान्नृपो धर्ममवेक्षमाणः |
न मद्विधो धर्मबुद्धिः प्रजान; न्कुर्यादेवं कृपणं मां यथात्थ ||१७||
कुर्यामपूर्वं न कृतं यदन्यै; र्विवित्समानः किमु तत्र साधु |
ब्रुवाणमेवं नृपतिं ययातिं; नृपोत्तमो वसुमनाब्रवीत्तम् ||१८||
८८
वसुमना उवाच||
पृच्छामि त्वां वसुमना रौशदश्वि; र्यद्यस्ति लोको दिवि मह्यं नरेन्द्र |
यद्यन्तरिक्षे प्रथितो महात्म; न्क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||१||
ययातिरुवाच||
यदन्तरिक्षं पृथिवी दिशश्च; यत्तेजसा तपते भानुमांश्च |
लोकास्तावन्तो दिवि संस्थिता वै; ते नान्तवन्तः प्रतिपालयन्ति ||२||
वसुमना उवाच||
तांस्ते ददामि पत मा प्रपातं; ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु |
क्रीणीष्वैनांस्तृणकेनापि राज; न्प्रतिग्रहस्ते यदि सम्यक्प्रदुष्टः ||३||
ययातिरुवाच||
न मिथ्याहं विक्रयं वै स्मरामि; वृथा गृहीतं शिशुकाच्छङ्कमानः |
कुर्यां न चैवाकृतपूर्वमन्यै; र्विवित्समानः किमु तत्र साधु ||४||
वसुमना उवाच||
तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राज; न्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते |
अहं न तान्वै प्रतिगन्ता नरेन्द्र; सर्वे लोकास्तव ते वै भवन्तु ||५||
शिबिरुवाच||
पृच्छामि त्वां शिबिरौशीनरोऽहं; ममापि लोका यदि सन्तीह तात |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः; क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||६||
ययातिरुवाच||
न त्वं वाचा हृदयेनापि विद्व; न्परीप्समानान्नावमंस्था नरेन्द्र |
तेनानन्ता दिवि लोकाः श्रितास्ते; विद्युद्रूपाः स्वनवन्तो महान्तः ||७||
शिबिरुवाच||
तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राज; न्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते |
न चाहं तान्प्रतिपत्स्येह दत्त्वा; यत्र गत्वा त्वमुपास्से ह लोकान् ||८||
ययातिरुवाच||
यथा त्वमिन्द्रप्रतिमप्रभाव; स्ते चाप्यनन्ता नरदेव लोकाः |
तथाद्य लोके न रमेऽन्यदत्ते; तस्माच्छिबे नाभिनन्दामि दायम् ||९||
अष्टक उवाच||
न चेदेकैकशो राजँल्लोकान्नः प्रतिनन्दसि |
सर्वे प्रदाय भवते गन्तारो नरकं वयम् ||१०||
ययातिरुवाच||
यदर्हाय ददध्वं तत्सन्तः सत्यानृशंस्यतः |
अहं तु नाभिधृष्णोमि यत्कृतं न मया पुरा ||११||
अष्टक उवाच||
कस्यैते प्रतिदृश्यन्ते रथाः पञ्च हिरण्मयाः |
उच्चैः सन्तः प्रकाशन्ते ज्वलन्तोऽग्निशिखा इव ||१२||
ययातिरुवाच||
युष्मानेते हि वक्ष्यन्ति रथाः पञ्च हिरण्मयाः |
उच्चैः सन्तः प्रकाशन्ते ज्वलन्तोऽग्निशिखा इव ||१३||
अष्टक उवाच||
आतिष्ठस्व रथं राजन्विक्रमस्व विहायसा |
वयमप्यनुयास्यामो यदा कालो भविष्यति ||१४||
ययातिरुवाच||
सर्वैरिदानीं गन्तव्यं सहस्वर्गजितो वयम् |
एष नो विरजाः पन्था दृश्यते देवसद्मनः ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
तेऽधिरुह्य रथान्सर्वे प्रयाता नृपसत्तमाः |
आक्रमन्तो दिवं भाभिर्धर्मेणावृत्य रोदसी ||१६||
अष्टक उवाच||
अहं मन्ये पूर्वमेकोऽस्मि गन्ता; सखा चेन्द्रः सर्वथा मे महात्मा |
कस्मादेवं शिबिरौशीनरोऽय; मेकोऽत्यगात्सर्ववेगेन वाहान् ||१७||
ययातिरुवाच||
अददाद्देवयानाय यावद्वित्तमविन्दत |
उशीनरस्य पुत्रोऽयं तस्माच्छ्रेष्ठो हि नः शिबिः ||१८||
दानं तपः सत्यमथापि धर्मो; ह्रीः श्रीः क्षमा सौम्य तथा तितिक्षा |
राजन्नेतान्यप्रतिमस्य राज्ञः; शिबेः स्थितान्यनृशंसस्य बुद्ध्या ||१९||
एवंवृत्तो ह्रीनिषेधश्च यस्मा; त्तस्माच्छिबिरत्यगाद्वै रथेन ||१९||
वैशम्पायन उवाच||
अथाष्टकः पुनरेवान्वपृच्छ; न्मातामहं कौतुकादिन्द्रकल्पम् |
पृच्छामि त्वां नृपते ब्रूहि सत्यं; कुतश्च कस्यासि सुतश्च कस्य ||२०||
कृतं त्वया यद्धि न तस्य कर्ता; लोके त्वदन्यः क्षत्रियो ब्राह्मणो वा ||२०||
ययातिरुवाच||
ययातिरस्मि नहुषस्य पुत्रः; पूरोः पिता सार्वभौमस्त्विहासम् |
गुह्यमर्थं मामकेभ्यो ब्रवीमि; मातामहोऽहं भवतां प्रकाशः ||२१||
सर्वामिमां पृथिवीं निर्जिगाय; प्रस्थे बद्ध्वा ह्यददं ब्राह्मणेभ्यः |
मेध्यानश्वानेकशफान्सुरूपां; स्तदा देवाः पुण्यभाजो भवन्ति ||२२||
अदामहं पृथिवीं ब्राह्मणेभ्यः; पूर्णामिमामखिलां वाहनस्य |
गोभिः सुवर्णेन धनैश्च मुख्यै; स्तत्रासन्गाः शतमर्बुदानि ||२३||
सत्येन मे द्यौश्च वसुन्धरा च; तथैवाग्निर्ज्वलते मानुषेषु |
न मे वृथा व्याहृतमेव वाक्यं; सत्यं हि सन्तः प्रतिपूजयन्ति ||२४||
सर्वे च देवा मुनयश्च लोकाः; सत्येन पूज्या इति मे मनोगतम् ||२४||
यो नः स्वर्गजितः सर्वान्यथावृत्तं निवेदयेत् |
अनसूयुर्द्विजाग्रेभ्यः स लभेन्नः सलोकताम् ||२५||
वैशम्पायन उवाच||
एवं राजा स महात्मा ह्यतीव; स्वैर्दौहित्रैस्तारितोऽमित्रसाहः |
त्यक्त्वा महीं परमोदारकर्मा; स्वर्गं गतः कर्मभिर्व्याप्य पृथ्वीम् ||२६||
संभवपर्व
८९
जनमेजय उवाच||
भगवञ्श्रोतुमिच्छामि पूरोर्वंशकरान्नृपान् |
यद्वीर्या यादृशाश्चैव यावन्तो यत्पराक्रमाः ||१||
न ह्यस्मिञ्शीलहीनो वा निर्वीर्यो वा नराधिपः |
प्रजाविरहितो वापि भूतपूर्वः कदाचन ||२||
तेषां प्रथितवृत्तानां राज्ञां विज्ञानशालिनाम् |
चरितं श्रोतुमिच्छामि विस्तरेण तपोधन ||३||
वैशम्पायन उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
पूरोर्वंशधरान्वीराञ्शक्रप्रतिमतेजसः ||४||
प्रवीरेश्वररौद्राश्वास्त्रयः पुत्रा महारथाः |
पूरोः पौष्ट्यामजायन्त प्रवीरस्तत्र वंशकृत् ||५||
मनस्युरभवत्तस्माच्छूरः श्येनीसुतः प्रभुः |
पृथिव्याश्चतुरन्ताया गोप्ता राजीवलोचनः ||६||
सुभ्रूः संहननो वाग्मी सौवीरीतनयास्त्रयः |
मनस्योरभवन्पुत्राः शूराः सर्वे महारथाः ||७||
रौद्राश्वस्य महेष्वासा दशाप्सरसि सूनवः |
यज्वानो जज्ञिरे शूराः प्रजावन्तो बहुश्रुताः ||८||
सर्वे सर्वास्त्रविद्वांसः सर्वे धर्मपरायणाः ||८||
ऋचेपुरथ कक्षेपुः कृकणेपुश्च वीर्यवान् |
स्थण्डिलेपुर्वनेपुश्च स्थलेपुश्च महारथः ||९||
तेजेपुर्बलवान्धीमान्सत्येपुश्चेन्द्रविक्रमः |
धर्मेपुः संनतेपुश्च दशमो देवविक्रमः ||१०||
अनाधृष्टिसुतास्तात राजसूयाश्वमेधिनः ||१०||
मतिनारस्ततो राजा विद्वांश्चर्चेपुतोऽभवत् |
मतिनारसुता राजंश्चत्वारोऽमितविक्रमाः ||११||
तंसुर्महानतिरथो द्रुह्युश्चाप्रतिमद्युतिः ||११||
तेषां तंसुर्महावीर्यः पौरवं वंशमुद्वहन् |
आजहार यशो दीप्तं जिगाय च वसुन्धराम् ||१२||
इलिनं तु सुतं तंसुर्जनयामास वीर्यवान् |
सोऽपि कृत्स्नामिमां भूमिं विजिग्ये जयतां वरः ||१३||
रथन्तर्यां सुतान्पञ्च पञ्चभूतोपमांस्ततः |
इलिनो जनयामास दुःषन्तप्रभृतीन्नृप ||१४||
दुःषन्तं शूरभीमौ च प्रपूर्वं वसुमेव च |
तेषां ज्येष्ठोऽभवद्राजा दुःषन्तो जनमेजय ||१५||
दुःषन्ताद्भरतो जज्ञे विद्वाञ्शाकुन्तलो नृपः |
तस्माद्भरतवंशस्य विप्रतस्थे महद्यशः ||१६||
भरतस्तिसृषु स्त्रीषु नव पुत्रानजीजनत् |
नाभ्यनन्दन्त तान्राजा नानुरूपा ममेत्युत ||१७||
ततो महद्भिः क्रतुभिरीजानो भरतस्तदा |
लेभे पुत्रं भरद्वाजाद्भुमन्युं नाम भारत ||१८||
ततः पुत्रिणमात्मानं ज्ञात्वा पौरवनन्दनः |
भुमन्युं भरतश्रेष्ठ यौवराज्येऽभ्यषेचयत् ||१९||
ततस्तस्य महीन्द्रस्य वितथः पुत्रकोऽभवत् |
ततः स वितथो नाम भुमन्योरभवत्सुतः ||२०||
सुहोत्रश्च सुहोता च सुहविः सुयजुस्तथा |
पुष्करिण्यामृचीकस्य भुमन्योरभवन्सुताः ||२१||
तेषां ज्येष्ठः सुहोत्रस्तु राज्यमाप महीक्षिताम् |
राजसूयाश्वमेधाद्यैः सोऽयजद्बहुभिः सवैः ||२२||
सुहोत्रः पृथिवीं सर्वां बुभुजे सागराम्बराम् |
पूर्णां हस्तिगवाश्वस्य बहुरत्नसमाकुलाम् ||२३||
ममज्जेव मही तस्य भूरिभारावपीडिता |
हस्त्यश्वरथसम्पूर्णा मनुष्यकलिला भृशम् ||२४||
सुहोत्रे राजनि तदा धर्मतः शासति प्रजाः |
चैत्ययूपाङ्किता चासीद्भूमिः शतसहस्रशः ||२५||
प्रवृद्धजनसस्या च सहदेवा व्यरोचत ||२५||
ऐक्ष्वाकी जनयामास सुहोत्रात्पृथिवीपतेः |
अजमीढं सुमीढं च पुरुमीढं च भारत ||२६||
अजमीढो वरस्तेषां तस्मिन्वंशः प्रतिष्ठितः |
षट्पुत्रान्सोऽप्यजनयत्तिसृषु स्त्रीषु भारत ||२७||
ऋक्षं धूमिन्यथो नीली दुःषन्तपरमेष्ठिनौ |
केशिन्यजनयज्जह्नुमुभौ च जनरूपिणौ ||२८|
तथेमे सर्वपाञ्चाला दुःषन्तपरमेष्ठिनोः |
अन्वयाः कुशिका राजञ्जह्नोरमिततेजसः ||२९||
जनरूपिणयोर्ज्येष्ठमृक्षमाहुर्जनाधिपम् |
ऋक्षात्संवरणो जज्ञे राजन्वंशकरस्तव ||३०||
आर्क्षे संवरणे राजन्प्रशासति वसुन्धराम् |
सङ्क्षयः सुमहानासीत्प्रजानामिति शुश्रुमः ||३१||
व्यशीर्यत ततो राष्ट्रं क्षयैर्नानाविधैस्तथा |
क्षुन्मृत्युभ्यामनावृष्ट्या व्याधिभिश्च समाहतम् ||३२||
अभ्यघ्नन्भारतांश्चैव सपत्नानां बलानि च ||३२||
चालयन्वसुधां चैव बलेन चतुरङ्गिणा |
अभ्ययात्तं च पाञ्चाल्यो विजित्य तरसा महीम् ||३३||
अक्षौहिणीभिर्दशभिः स एनं समरेऽजयत् ||३३||
ततः सदारः सामात्यः सपुत्रः ससुहृज्जनः |
राजा संवरणस्तस्मात्पलायत महाभयात् ||३४||
सिन्धोर्नदस्य महतो निकुञ्जे न्यवसत्तदा |
नदीविषयपर्यन्ते पर्वतस्य समीपतः ||३५||
तत्रावसन्बहून्कालान्भारता दुर्गमाश्रिताः ||३५||
तेषां निवसतां तत्र सहस्रं परिवत्सरान् |
अथाभ्यगच्छद्भरतान्वसिष्ठो भगवानृषिः ||३६||
तमागतं प्रयत्नेन प्रत्युद्गम्याभिवाद्य च |
अर्घ्यमभ्याहरंस्तस्मै ते सर्वे भारतास्तदा ||३७||
निवेद्य सर्वमृषये सत्कारेण सुवर्चसे ||३७||
तं समामष्टमीमुष्टं राजा वव्रे स्वयं तदा |
पुरोहितो भवान्नोऽस्तु राज्याय प्रयतामहे ||३८||
ओमित्येवं वसिष्ठोऽपि भारतान्प्रत्यपद्यत ||३८||
अथाभ्यषिञ्चत्साम्राज्ये सर्वक्षत्रस्य पौरवम् |
विषाणभूतं सर्वस्यां पृथिव्यामिति नः श्रुतम् ||३९||
भरताध्युषितं पूर्वं सोऽध्यतिष्ठत्पुरोत्तमम् |
पुनर्बलिभृतश्चैव चक्रे सर्वमहीक्षितः ||४०||
ततः स पृथिवीं प्राप्य पुनरीजे महाबलः |
आजमीढो महायज्ञैर्बहुभिर्भूरिदक्षिणैः ||४१||
ततः संवरणात्सौरी सुषुवे तपती कुरुम् |
राजत्वे तं प्रजाः सर्वा धर्मज्ञ इति वव्रिरे ||४२||
तस्य नाम्नाभिविख्यातं पृथिव्यां कुरुजाङ्गलम् |
कुरुक्षेत्रं स तपसा पुण्यं चक्रे महातपाः ||४३||
अश्ववन्तमभिष्वन्तं तथा चित्ररथं मुनिम् |
जनमेजयं च विख्यातं पुत्रांश्चास्यानुशुश्रुमः ||४४||
पञ्चैतान्वाहिनी पुत्रान्व्यजायत मनस्विनी ||४४||
अभिष्वतः परिक्षित्तु शबलाश्वश्च वीर्यवान् |
अभिराजो विराजश्च शल्मलश्च महाबलः ||४५||
उच्चैःश्रवा भद्रकारो जितारिश्चाष्टमः स्मृतः |
एतेषामन्ववाये तु ख्यातास्ते कर्मजैर्गुणैः ||४६||
जनमेजयादयः सप्त तथैवान्ये महाबलाः |
परिक्षितोऽभवन्पुत्राः सर्वे धर्मार्थकोविदाः ||४७||
कक्षसेनोग्रसेनौ च चित्रसेनश्च वीर्यवान् |
इन्द्रसेनः सुषेणश्च भीमसेनश्च नामतः ||४८||
जनमेजयस्य तनया भुवि ख्याता महाबलाः |
धृतराष्ट्रः प्रथमजः पाण्डुर्बाह्लीक एव च ||४९||
निषधश्च महातेजास्तथा जाम्बूनदो बली |
कुण्डोदरः पदातिश्च वसातिश्चाष्टमः स्मृतः ||५०||
सर्वे धर्मार्थकुशलाः सर्वे भूतहिते रताः ||५०||
धृतराष्ट्रोऽथ राजासीत्तस्य पुत्रोऽथ कुण्डिकः |
हस्ती वितर्कः क्राथश्च कुण्डलश्चापि पञ्चमः ||५१||
हविःश्रवास्तथेन्द्राभः सुमन्युश्चापराजितः ||५१||
प्रतीपस्य त्रयः पुत्रा जज्ञिरे भरतर्षभ |
देवापिः शन्तनुश्चैव बाह्लीकश्च महारथः ||५२||
देवापिस्तु प्रवव्राज तेषां धर्मपरीप्सया |
शन्तनुश्च महीं लेभे बाह्लीकश्च महारथः ||५३||
भरतस्यान्वये जाताः सत्त्ववन्तो महारथाः |
देवर्षिकल्पा नृपते बहवो राजसत्तमाः ||५४||
एवंविधाश्चाप्यपरे देवकल्पा महारथाः |
जाता मनोरन्ववाये ऐलवंशविवर्धनाः ||५५||
९०
जनमेजय उवाच||
श्रुतस्त्वत्तो मया विप्र पूर्वेषां सम्भवो महान् |
उदाराश्चापि वंशेऽस्मिन्राजानो मे परिश्रुताः ||१||
किं तु लघ्वर्थसंयुक्तं प्रियाख्यानं न मामति |
प्रीणात्यतो भवान्भूयो विस्तरेण ब्रवीतु मे ||२||
एतामेव कथां दिव्यामा प्रजापतितो मनोः |
तेषामाजननं पुण्यं कस्य न प्रीतिमावहेत् ||३||
सद्धर्मगुणमाहात्म्यैरभिवर्धितमुत्तमम् |
विष्टभ्य लोकांस्त्रीनेषां यशः स्फीतमवस्थितम् ||४||
गुणप्रभाववीर्यौजःसत्त्वोत्साहवतामहम् |
न तृप्यामि कथां शृण्वन्नमृतास्वादसंमिताम् ||५||
वैशम्पायन उवाच||
शृणु राजन्पुरा सम्यङ्मया द्वैपायनाच्छ्रुतम् |
प्रोच्यमानमिदं कृत्स्नं स्ववंशजननं शुभम् ||६||
दक्षस्यादितिः |
अदितेर्विवस्वान् |
विवस्वतो मनुः |
मनोरिला |
इलायाः पुरूरवाः |
पुरूरवस आयुः |
आयुषो नहुषः |
नहुषस्य ययातिः | ००७ |
ययातेर्द्वे भार्ये बभूवतुः |
उशनसो दुहिता देवयानी वृषपर्वणश्च दुहिता शर्मिष्ठा नाम |
अत्रानुवंशो भवति | ००८ |
यदुं च तुर्वसुं चैव देवयानी व्यजायत |
द्रुह्युं चानुं च पूरुं च शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी ||९||
तत्र यदोर्यादवाः |
पूरोः पौरवाः | ०१० |
पूरोर्भार्या कौसल्या नाम |
तस्यामस्य जज्ञे जनमेजयो नाम |
यस्त्रीनश्वमेधानाजहार |
विश्वजिता चेष्ट्वा वनं प्रविवेश | ०११ |
जनमेजयः खल्वनन्तां नामोपयेमे माधवीम् |
तस्यामस्य जज्ञे प्राचिन्वान् |
यः प्राचीं दिशं जिगाय यावत्सूर्योदयात् |
ततस्तस्य प्राचिन्वत्वम् | ०१२ |
प्राचिन्वान्खल्वश्मकीमुपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे संयातिः | ०१३ |
संयातिः खलु दृषद्वतो दुहितरं वराङ्गीं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे अहम्पातिः | ०१४ |
अहम्पातिस्तु खलु कृतवीर्यदुहितरमुपयेमे भानुमतीं नाम |
तस्यामस्य जज्ञे सार्वभौमः | ०१५ |
सार्वभौमः खलु जित्वाजहार कैकेयीं सुनन्दां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे जयत्सेनः | ०१६ |
जयत्सेनः खलु वैदर्भीमुपयेमे सुषुवां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे अराचीनः | ०१७ |
अराचीनोऽपि वैदर्भीमेवापरामुपयेमे मर्यादां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे महाभौमः | ०१८ |
महाभौमः खलु प्रासेनजितीमुपयेमे सुयज्ञां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे अयुतनायी |
यः पुरुषमेधानामयुतमानयत् |
तदस्यायुतनायित्वम् | ०१९ |
अयुतनायी खलु पृथुश्रवसो दुहितरमुपयेमे भासां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे अक्रोधनः | ०२० |
अक्रोधनः खलु कालिङ्गीं करण्डुं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे देवातिथिः | ०२१ |
देवातिथिः खलु वैदेहीमुपयेमे मर्यादां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे ऋचः | ०२२ |
ऋचः खल्वाङ्गेयीमुपयेमे सुदेवां नाम |
तस्यां पुत्रमजनयदृक्षम् | ०२३ |
ऋक्षः खलु तक्षकदुहितरमुपयेमे ज्वालां नाम |
तस्यां पुत्रं मतिनारं नामोत्पादयामास | ०२४ |
मतिनारः खलु सरस्वत्यां द्वादशवार्षिकं सत्रमाजहार | ०२५ |
निवृत्ते च सत्रे सरस्वत्यभिगम्य तं भर्तारं वरयामास |
तस्यां पुत्रमजनयत्तंसुं नाम | ०२६ |
अत्रानुवंशो भवति | ०२७ |
तंसुं सरस्वती पुत्रं मतिनारादजीजनत् |
इलिनं जनयामास कालिन्द्यां तंसुरात्मजम् ||२८||
इलिनस्तु रथन्तर्यां दुःषन्ताद्यान्पञ्च पुत्रानजनयत् | ०२९ |
दुःषन्तः खलु विश्वामित्रदुहितरं शकुन्तलां नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे भरतः |
तत्र श्लोकौ भवतः | ०३० |
माता भस्त्रा पितुः पुत्रो येन जातः स एव सः |
भरस्व पुत्रं दुःषन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम् ||३१||
रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात् |
त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला ||३२||
ततोऽस्य भरतत्वम् | ०३३ |
भरतः खलु काशेयीमुपयेमे सार्वसेनीं सुनन्दां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे भुमन्युः | ०३४ |
भुमन्युः खलु दाशार्हीमुपयेमे जयां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे सुहोत्रः | ०३५ |
सुहोत्रः खल्विक्ष्वाकुकन्यामुपयेमे सुवर्णां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे हस्ती |
य इदं हास्तिनपुरं मापयामास |
एतदस्य हास्तिनपुरत्वम् | ०३६ |
हस्ती खलु त्रैगर्तीमुपयेमे यशोधरां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे विकुण्ठनः | ०३७ |
विकुण्ठनः खलु दाशार्हीमुपयेमे सुदेवां नाम |
तस्यामस्य जज्ञेऽजमीढः | ०३८ |
अजमीढस्य चतुर्विंशं पुत्रशतं बभूव कैकेय्यां नागायां गान्धार्यां विमलायामृक्षायां चेति |
पृथक्पृथग्वंशकरा नृपतयः |
तत्र वंशकरः संवरणः | ०३९ |
संवरणः खलु वैवस्वतीं तपतीं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे कुरुः | ०४० |
कुरुः खलु दाशार्हीमुपयेमे शुभाङ्गीं नाम |
तस्यामस्य जज्ञे विडूरथः | ०४१ |
विडूरथस्तु मागधीमुपयेमे सम्प्रियां नाम |
तस्यामस्य जज्ञेऽरुग्वान्नाम | ०४२ |
अरुग्वान्खलु मागधीमुपयेमेऽमृतां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे परिक्षित् | ०४३ |
परिक्षित्खलु बाहुदामुपयेमे सुयशां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे भीमसेनः | ०४४ |
भीमसेनः खलु कैकेयीमुपयेमे सुकुमारीं नाम |
तस्यामस्य जज्ञे पर्यश्रवाः |
यमाहुः प्रतीपं नाम | ०४५ |
प्रतीपः खलु शैब्यामुपयेमे सुनन्दां नाम |
तस्यां पुत्रानुत्पादयामास देवापिं शन्तनुं बाह्लीकं चेति | ०४६ |
देवापिः खलु बाल एवारण्यं प्रविवेश |
शन्तनुस्तु महीपालोऽभवत् |
अत्रानुवंशो भवति | ०४७ |
यं यं कराभ्यां स्पृशति जीर्णं स सुखमश्नुते |
पुनर्युवा च भवति तस्मात्तं शन्तनुं विदुः ||४८||
तदस्य शन्तनुत्वम् | ०४९ |
शन्तनुः खलु गङ्गां भागीरथीमुपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे देवव्रतः |
यमाहुर्भीष्म इति | ०५० |
भीष्मः खलु पितुः प्रियचिकीर्षया सत्यवतीमुदवहन्मातरम् |
यामाहुर्गन्धकालीति | ०५१ |
तस्यां कानीनो गर्भः पराशराद्द्वैपायनः |
तस्यामेव शन्तनोर्द्वौ पुत्रौ बभूवतुः |
चित्राङ्गदो विचित्रवीर्यश्च | ०५२ |
तयोरप्राप्तयौवन एव चित्राङ्गदो गन्धर्वेण हतः |
विचित्रवीर्यस्तु राजा समभवत् | ०५३ |
विचित्रवीर्यः खलु कौसल्यात्मजेऽम्बिकाम्बालिके काशिराजदुहितरावुपयेमे | ०५४ |
विचित्रवीर्यस्त्वनपत्य एव विदेहत्वं प्राप्तः | ०५५ |
ततः सत्यवती चिन्तयामास |
दौःषन्तो वंश उच्छिद्यते इति | ०५६ |
सा द्वैपायनमृषिं चिन्तयामास | ०५७ |
स तस्याः पुरतः स्थितः किं करवाणीति | ०५८ |
सा तमुवाच |
भ्राता तवानपत्य एव स्वर्यातो विचित्रवीर्यः |
साध्वपत्यं तस्योत्पादयेति | ०५९ |
स परमित्युक्त्वा त्रीन्पुत्रानुत्पादयामास धृतराष्ट्रं पाण्डुं विदुरं चेति | ०६० |
तत्र धृतराष्ट्रस्य राज्ञः पुत्रशतं बभूव गान्धार्यां वरदानाद्द्वैपायनस्य | ०६१ |
तेषां धृतराष्ट्रस्य पुत्राणां चत्वारः प्रधाना बभूवुर्दुर्योधनो दुःशासनो विकर्णश्चित्रसेन इति | ०६२ |
पाण्डोस्तु द्वे भार्ये बभूवतुः कुन्ती माद्री चेत्युभे स्त्रीरत्ने | ०६३ |
अथ पाण्डुर्मृगयां चरन्मैथुनगतमृषिमपश्यन्मृग्यां वर्तमानम् |
तथैवाप्लुतमनासादितकामरसमतृप्तं बाणेनाभिजघान | ०६४ |
स बाणविद्ध उवाच पाण्डुम् |
चरता धर्ममिमं येन त्वयाभिज्ञेन कामरसस्याहमनवाप्तकामरसोऽभिहतस्तस्मात्त्वमप्येतामवस्थामासाद्यानवाप्तकामरसः पञ्चत्वमाप्स्यसि क्षिप्रमेवेति | ०६५ |
स विवर्णरूपः पाण्डुः शापं परिहरमाणो नोपासर्पत भार्ये | ०६६ |
वाक्यं चोवाच |
स्वचापल्यादिदं प्राप्तवानहम् |
शृणोमि च नानपत्यस्य लोका सन्तीति | ०६७ |
सा त्वं मदर्थे पुत्रानुत्पादयेति कुन्तीमुवाच | ०६८ |
सा तत्र पुत्रानुत्पादयामास धर्माद्युधिष्ठिरं मारुताद्भीमसेनं शक्रादर्जुनमिति | ०६९ |
स तां हृष्टरूपः पाण्डुरुवाच |
इयं ते सपत्न्यनपत्या |
साध्वस्यामपत्यमुत्पाद्यतामिति | ०७० |
स एवमस्त्वित्युक्तः कुन्त्या | ०७१ |
ततो माद्र्यामश्विभ्यां नकुलसहदेवावुत्पादितौ | ०७२ |
माद्रीं खल्वलङ्कृतां दृष्ट्वा पाण्डुर्भावं चक्रे | ०७३ |
स तां स्पृष्ट्वैव विदेहत्वं प्राप्तः | ०७४ |
तत्रैनं चितास्थं माद्री समन्वारुरोह | ०७५ |
उवाच कुन्तीम् |
यमयोरार्ययाप्रमत्तया भवितव्यमिति | ०७६ |
ततस्ते पञ्च पाण्डवाः कुन्त्या सहिता हास्तिनपुरमानीय तापसैर्भीष्मस्य विदुरस्य च निवेदिताः | ०७७ |
तत्रापि जतुगृहे दग्धुं समारब्धा न शकिता विदुरमन्त्रितेन | ०७८ |
ततश्च हिडिम्बमन्तरा हत्वा एकचक्रां गताः | ०७९ |
तस्यामप्येकचक्रायां बकं नाम राक्षसं हत्वा पाञ्चालनगरमभिगताः | ०८० |
तस्माद्द्रौपदीं भार्यामविन्दन्स्वविषयं चाजग्मुः कुशलिनः | ०८१ |
पुत्रांश्चोत्पादयामासुः |
प्रतिविन्ध्यं युधिष्ठिरः |
सुतसोमं वृकोदरः |
श्रुतकीर्तिमर्जुनः |
शतानीकं नकुलः |
श्रुतकर्माणं सहदेव इति | ०८२ |
युधिष्ठिरस्तु गोवासनस्य शैब्यस्य देविकां नाम कन्यां स्वयंवरे लेभे |
तस्यां पुत्रं जनयामास यौधेयं नाम | ०८३ |
भीमसेनोऽपि काश्यां बलधरां नामोपयेमे वीर्यशुल्काम् |
तस्यां पुत्रं सर्वगं नामोत्पादयामास | ०८४ |
अर्जुनः खलु द्वारवतीं गत्वा भगिनीं वासुदेवस्य सुभद्रां नाम भार्यामुदवहत् |
तस्यां पुत्रमभिमन्युं नाम जनयामास | ०८५ |
नकुलस्तु चैद्यां करेणुवतीं नाम भार्यामुदवहत् |
तस्यां पुत्रं निरमित्रं नामाजनयत् | ०८६ |
सहदेवोऽपि माद्रीमेव स्वयंवरे विजयां नामोपयेमे |
तस्यां पुत्रमजनयत्सुहोत्रं नाम | ०८७ |
भीमसेनस्तु पूर्वमेव हिडिम्बायां राक्षस्यां घटोत्कचं नाम पुत्रं जनयामास | ०८८ |
इत्येते एकादश पाण्डवानां पुत्राः | ०८९ |
विराटस्य दुहितरमुत्तरां नामाभिमन्युरुपयेमे |
तस्यामस्य परासुर्गर्भोऽजायत | ०९० |
तमुत्सङ्गेन प्रतिजग्राह पृथा नियोगात्पुरुषोत्तमस्य वासुदेवस्य |
षाण्मासिकं गर्भमहमेनं जीवयिष्यामीति | ०९१ |
सञ्जीवयित्वा चैनमुवाच |
परिक्षीणे कुले जातो भवत्वयं परिक्षिन्नामेति | ०९२ |
परिक्षित्तु खलु माद्रवतीं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जनमेजयः | ०९३ |
जनमेजयात्तु वपुष्टमायां द्वौ पुत्रौ शतानीकः शङ्कुश्च | ०९४ |
शतानीकस्तु खलु वैदेहीमुपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे पुत्रोऽश्वमेधदत्तः | ०९५ |
इत्येष पूरोर्वंशस्तु पाण्डवानां च कीर्तितः |
पूरोर्वंशमिमं श्रुत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते ||९६||
९१
वैशम्पायन उवाच||
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो राजासीत्पृथिवीपतिः |
महाभिष इति ख्यातः सत्यवाक्सत्यविक्रमः ||१||
सोऽश्वमेधसहस्रेण वाजपेयशतेन च |
तोषयामास देवेन्द्रं स्वर्गं लेभे ततः प्रभुः ||२||
ततः कदाचिद्ब्रह्माणमुपासां चक्रिरे सुराः |
तत्र राजर्षयो आसन्स च राजा महाभिषः ||३||
अथ गङ्गा सरिच्छ्रेष्ठा समुपायात्पितामहम् |
तस्या वासः समुद्धूतं मारुतेन शशिप्रभम् ||४||
ततोऽभवन्सुरगणाः सहसावाङ्मुखास्तदा |
महाभिषस्तु राजर्षिरशङ्को दृष्टवान्नदीम् ||५||
अपध्यातो भगवता ब्रह्मणा स महाभिषः |
उक्तश्च जातो मर्त्येषु पुनर्लोकानवाप्स्यसि ||६||
स चिन्तयित्वा नृपतिर्नृपान्सर्वांस्तपोधनान् |
प्रतीपं रोचयामास पितरं भूरिवर्चसम् ||७||
महाभिषं तु तं दृष्ट्वा नदी धैर्याच्च्युतं नृपम् |
तमेव मनसाध्यायमुपावर्तत्सरिद्वरा ||८||
सा तु विध्वस्तवपुषः कश्मलाभिहतौजसः |
ददर्श पथि गच्छन्ती वसून्देवान्दिवौकसः ||९||
तथारूपांश्च तान्दृष्ट्वा पप्रच्छ सरितां वरा |
किमिदं नष्टरूपाः स्थ कच्चित्क्षेमं दिवौकसाम् ||१०||
तामूचुर्वसवो देवाः शप्ताः स्मो वै महानदि |
अल्पेऽपराधे संरम्भाद्वसिष्ठेन महात्मना ||११||
विमूढा हि वयं सर्वे प्रच्छन्नमृषिसत्तमम् |
सन्ध्यां वसिष्ठमासीनं तमत्यभिसृताः पुरा ||१२||
तेन कोपाद्वयं शप्ता योनौ सम्भवतेति ह |
न शक्यमन्यथा कर्तुं यदुक्तं ब्रह्मवादिना ||१३||
त्वं तस्मान्मानुषी भूत्वा सूष्व पुत्रान्वसून्भुवि |
न मानुषीणां जठरं प्रविशेमाशुभं वयम् ||१४||
इत्युक्ता तान्वसून्गङ्गा तथेत्युक्त्वाब्रवीदिदम् |
मर्त्येषु पुरुषश्रेष्ठः को वः कर्ता भविष्यति ||१५||
वसव ऊचुः||
प्रतीपस्य सुतो राजा शन्तनुर्नाम धार्मिकः |
भविता मानुषे लोके स नः कर्ता भविष्यति ||१६||
गङ्गोवाच||
ममाप्येवं मतं देवा यथावदत मानघाः |
प्रियं तस्य करिष्यामि युष्माकं चैतदीप्शितम् ||१७||
वसव ऊचुः||
जातान्कुमारान्स्वानप्सु प्रक्षेप्तुं वै त्वमर्हसि |
यथा नचिरकालं नो निष्कृतिः स्यात्त्रिलोकगे ||१८||
गङ्गोवाच||
एवमेतत्करिष्यामि पुत्रस्तस्य विधीयताम् |
नास्य मोघः सङ्गमः स्यात्पुत्रहेतोर्मया सह ||१९||
वसव ऊचुः||
तुरीयार्धं प्रदास्यामो वीर्यस्यैकैकशो वयम् |
तेन वीर्येण पुत्रस्ते भविता तस्य चेप्सितः ||२०||
न सम्पत्स्यति मर्त्येषु पुनस्तस्य तु सन्ततिः |
तस्मादपुत्रः पुत्रस्ते भविष्यति स वीर्यवान् ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
एवं ते समयं कृत्वा गङ्गया वसवः सह |
जग्मुः प्रहृष्टमनसो यथासङ्कल्पमञ्जसा ||२२||
९२
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रतीपो राजा स सर्वभूतहिते रतः |
निषसाद समा बह्वीर्गङ्गातीरगतो जपन् ||१||
तस्य रूपगुणोपेता गङ्गा श्रीरिव रूपिणी |
उत्तीर्य सलिलात्तस्माल्लोभनीयतमाकृतिः ||२||
अधीयानस्य राजर्षेर्दिव्यरूपा मनस्विनी |
दक्षिणं शालसङ्काशमूरुं भेजे शुभानना ||३||
प्रतीपस्तु महीपालस्तामुवाच मनस्विनीम् |
करवाणि किं ते कल्याणि प्रियं यत्तेऽभिकाङ्क्षितम् ||४||
स्त्र्युवाच||
त्वामहं कामये राजन्कुरुश्रेष्ठ भजस्व माम् |
त्यागः कामवतीनां हि स्त्रीणां सद्भिर्विगर्हितः ||५||
प्रतीप उवाच||
नाहं परस्त्रियं कामाद्गच्छेयं वरवर्णिनि |
न चासवर्णां कल्याणि धर्म्यं तद्विद्धि मे व्रतम् ||६||
स्त्र्युवाच||
नाश्रेयस्यस्मि नागम्या न वक्तव्या च कर्हिचित् |
भज मां भजमानां त्वं राजन्कन्यां वरस्त्रियम् ||७||
प्रतीप उवाच||
मयातिवृत्तमेतत्ते यन्मां चोदयसि प्रियम् |
अन्यथा प्रतिपन्नं मां नाशयेद्धर्मविप्लवः ||८||
प्राप्य दक्षिणमूरुं मे त्वमाश्लिष्टा वराङ्गने |
अपत्यानां स्नुषाणां च भीरु विद्ध्येतदासनम् ||९||
सव्यतः कामिनीभागस्त्वया स च विवर्जितः |
तस्मादहं नाचरिष्ये त्वयि कामं वराङ्गने ||१०||
स्नुषा मे भव कल्याणि पुत्रार्थे त्वां वृणोम्यहम् |
स्नुषापक्षं हि वामोरु त्वमागम्य समाश्रिता ||११||
स्त्र्युवाच||
एवमप्यस्तु धर्मज्ञ संयुज्येयं सुतेन ते |
त्वद्भक्त्यैव भजिष्यामि प्रख्यातं भारतं कुलम् ||१२||
पृथिव्यां पार्थिवा ये च तेषां यूयं परायणम् |
गुणा न हि मया शक्या वक्तुं वर्षशतैरपि ||१३||
कुलस्य ये वः प्रस्थितास्तत्साधुत्वमनुत्तमम् ||१३||
स मे नाभिजनज्ञः स्यादाचरेयं च यद्विभो |
तत्सर्वमेव पुत्रस्ते न मीमांसेत कर्हिचित् ||१४||
एवं वसन्ती पुत्रे ते वर्धयिष्याम्यहं प्रियम् |
पुत्रैः पुण्यैः प्रियैश्चापि स्वर्गं प्राप्स्यति ते सुतः ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
तथेत्युक्त्वा तु सा राजंस्तत्रैवान्तरधीयत |
पुत्रजन्म प्रतीक्षंस्तु स राजा तदधारयत् ||१६||
एतस्मिन्नेव काले तु प्रतीपः क्षत्रियर्षभः |
तपस्तेपे सुतस्यार्थे सभार्यः कुरुनन्दन ||१७||
तयोः समभवत्पुत्रो वृद्धयोः स महाभिषः |
शान्तस्य जज्ञे सन्तानस्तस्मादासीत्स शन्तनुः ||१८||
संस्मरंश्चाक्षयाँल्लोकान्विजितान्स्वेन कर्मणा |
पुण्यकर्मकृदेवासीच्छन्तनुः कुरुसत्तम ||१९||
प्रतीपः शन्तनुं पुत्रं यौवनस्थं ततोऽन्वशात् |
पुरा मां स्त्री समभ्यागाच्छन्तनो भूतये तव ||२०||
त्वामाव्रजेद्यदि रहः सा पुत्र वरवर्णिनी |
कामयानाभिरूपाढ्या दिव्या स्त्री पुत्रकाम्यया ||२१||
सा त्वया नानुयोक्तव्या कासि कस्यासि वाङ्गने ||२१||
यच्च कुर्यान्न तत्कार्यं प्रष्टव्या सा त्वयानघ |
मन्नियोगाद्भजन्तीं तां भजेथा इत्युवाच तम् ||२२||
एवं संदिश्य तनयं प्रतीपः शन्तनुं तदा |
स्वे च राज्येऽभिषिच्यैनं वनं राजा विवेश ह ||२३||
स राजा शन्तनुर्धीमान्ख्यातः पृथ्व्यां धनुर्धरः |
बभूव मृगयाशीलः सततं वनगोचरः ||२४||
स मृगान्महिषांश्चैव विनिघ्नन्राजसत्तमः |
गङ्गामनुचचारैकः सिद्धचारणसेविताम् ||२५||
स कदाचिन्महाराज ददर्श परमस्त्रियम् |
जाज्वल्यमानां वपुषा साक्षात्पद्मामिव श्रियम् ||२६||
सर्वानवद्यां सुदतीं दिव्याभरणभूषिताम् |
सूक्ष्माम्बरधरामेकां पद्मोदरसमप्रभाम् ||२७||
तां दृष्ट्वा हृष्टरोमाभूद्विस्मितो रूपसम्पदा |
पिबन्निव च नेत्राभ्यां नातृप्यत नराधिपः ||२८||
सा च दृष्ट्वैव राजानं विचरन्तं महाद्युतिम् |
स्नेहादागतसौहार्दा नातृप्यत विलासिनी ||२९||
तामुवाच ततो राजा सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया गिरा |
देवी वा दानवी वा त्वं गन्धर्वी यदि वाप्सराः ||३०||
यक्षी वा पन्नगी वापि मानुषी वा सुमध्यमे |
या वा त्वं सुरगर्भाभे भार्या मे भव शोभने ||३१||
एतच्छ्रुत्वा वचो राज्ञः सस्मितं मृदु वल्गु च |
वसूनां समयं स्मृत्वा अभ्यगच्छदनिन्दिता ||३२||
उवाच चैव राज्ञः सा ह्लादयन्ती मनो गिरा |
भविष्यामि महीपाल महिषी ते वशानुगा ||३३||
यत्तु कुर्यामहं राजञ्शुभं वा यदि वाशुभम् |
न तद्वारयितव्यास्मि न वक्तव्या तथाप्रियम् ||३४||
एवं हि वर्तमानेऽहं त्वयि वत्स्यामि पार्थिव |
वारिता विप्रियं चोक्ता त्यजेयं त्वामसंशयम् ||३५||
तथेति राज्ञा सा तूक्ता तदा भरतसत्तम |
प्रहर्षमतुलं लेभे प्राप्य तं पार्थिवोत्तमम् ||३६||
आसाद्य शन्तनुस्तां च बुभुजे कामतो वशी |
न प्रष्टव्येति मन्वानो न स तां किञ्चिदूचिवान् ||३७||
स तस्याः शीलवृत्तेन रूपौदार्यगुणेन च |
उपचारेण च रहस्तुतोष जगतीपतिः ||३८||
दिव्यरूपा हि सा देवी गङ्गा त्रिपथगा नदी |
मानुषं विग्रहं श्रीमत्कृत्वा सा वरवर्णिनी ||३९||
भाग्योपनतकामस्य भार्येवोपस्थिताभवत् |
शन्तनो राजसिंहस्य देवराजसमद्युतेः ||४०||
सम्भोगस्नेहचातुर्यैर्हावलास्यैर्मनोहरैः |
राजानं रमयामास यथा रेमे तथैव सः ||४१||
स राजा रतिसक्तत्वादुत्तमस्त्रीगुणैर्हृतः |
संवत्सरानृतून्मासान्न बुबोध बहून्गतान् ||४२||
रममाणस्तया सार्धं यथाकामं जनेश्वरः |
अष्टावजनयत्पुत्रांस्तस्याममरवर्णिनः ||४३||
जातं जातं च सा पुत्रं क्षिपत्यम्भसि भारत |
प्रीणामि त्वाहमित्युक्त्वा गङ्गास्रोतस्यमज्जयत् ||४४||
तस्य तन्न प्रियं राज्ञः शन्तनोरभवत्तदा |
न च तां किञ्चनोवाच त्यागाद्भीतो महीपतिः ||४५||
अथ तामष्टमे पुत्रे जाते प्रहसितामिव |
उवाच राजा दुःखार्तः परीप्सन्पुत्रमात्मनः ||४६||
मा वधीः कासि कस्यासि किं हिंससि सुतानिति |
पुत्रघ्नि सुमहत्पापं मा प्रापस्तिष्ठ गर्हिते ||४७||
स्त्र्युवाच||
पुत्रकाम न ते हन्मि पुत्रं पुत्रवतां वर |
जीर्णस्तु मम वासोऽयं यथा स समयः कृतः ||४८||
अहं गङ्गा जह्नुसुता महर्षिगणसेविता |
देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थमुषिटाहं त्वया सह ||४९||
अष्टेमे वसवो देवा महाभागा महौजसः |
वसिष्ठशापदोषेण मानुषत्वमुपागताः ||५०||
तेषां जनयिता नान्यस्त्वदृते भुवि विद्यते |
मद्विधा मानुषी धात्री न चैवास्तीह काचन ||५१||
तस्मात्तज्जननीहेतोर्मानुषत्वमुपागता |
जनयित्वा वसूनष्टौ जिता लोकास्त्वयाक्षयाः ||५२||
देवानां समयस्त्वेष वसूनां संश्रुतो मया |
जातं जातं मोक्षयिष्ये जन्मतो मानुषादिति ||५३||
तत्ते शापाद्विनिर्मुक्ता आपवस्य महात्मनः |
स्वस्ति तेऽस्तु गमिष्यामि पुत्रं पाहि महाव्रतम् ||५४||
एष पर्यायवासो मे वसूनां संनिधौ कृतः |
मत्प्रसूतं विजानीहि गङ्गादत्तमिमं सुतम् ||५५||
.jpeg)
.jpeg)
.jpeg)
0 टिप्पणियाँ
If you have any Misunderstanding Please let me know