मुण्डकोउपनिषद संपूर्ण हिन्दी, संस्कृत, एवं अंग्रेजी में अन्वय के साथ

 

प्रथमो मुण्डकः

प्रथमः खण्डः

ब्रह्मा देवानां प्रथमः सम्बभूव विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता।

स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठामथर्वाय ज्येष्ठपुत्राय प्राह ॥ ।।१।।

Transliteration

brahmā devānāṁ prathamaḥ sambabhūva viśvasya kartā bhuvanasya goptā ।

sa brahmavidyāṁ sarvavidyāpratiṣṭhāmatharvāya jyeṣṭhaputrāya prāha ।।

 

Anvaya

विश्वस्य कर्ता भुवनस्य गोप्ता ब्रह्मा देवानां प्रथमः सम्बभूव सः सर्वविद्याप्रतिष्ठां ब्रह्मविद्यां ज्येष्ठपुत्राय अथर्वाय प्राह ॥

 

Anvaya Transliteration

viśvasya kartā bhuvanasya goptā brahmā devānāṁ prathamaḥ sambabhūva saḥ sarvavidyāpratiṣṭhāṁ brahmavidyāṁ jyeṣṭhaputrāya atharvāya prāha ।।

 

Meaning

Brahma first of the Gods was born, the creator of all, the world's protector; he to Atharvan, his eldest son, declared the God knowledge in which all sciences have their foundation.

Hindi Meaning

देवगणों में प्रथम ब्रह्मा की उत्पत्ति हुई जो सम्पूर्ण विश्व के कर्ता एवं लोक के संरक्षक हैं; उन्होंने अपने ज्येष्ठ पुत्र अथर्वा के प्रति उस ब्रह्मविद्या का कथन किया जिसमें समस्त विद्याओं की प्रतिष्ठा है।

 

Glossary

विश्वस्य कर्ता - viśvasya kartā - the creator of all । भुवनस्य गोप्ता - bhuvanasya goptā - the world's protector । ब्रह्मा - brahmā - Brahma । देवानाम् प्रथमः - devānām prathamaḥ - first of the Gods । सम्बभूव - sambabhūva - was born । सः - saḥ - he । सर्वविद्याप्रतिष्ठाम् - sarvavidyāpratiṣṭhām - in which all sciences have their foundation । ब्रह्मविद्याम् - brahmavidyām - the Godknowledge । ज्येष्ठपुत्राय अथर्वाय - jyeṣṭhaputrāya atharvāya - to Atharvan, his eldest son । प्राह - prāha - declared ।

अथर्वणे यां प्रवदेत ब्रह्माथर्वा तं पुरोवाचाङ्गिरे ब्रह्मविद्याम्‌।

स भारद्वाजाय सत्यवाहाय प्राह भारद्वाजोऽङ्गिरसे परावराम्‌ ॥ ।।२।।

Transliteration

atharvaṇe yāṁ pravadeta brahmātharvā taṁ purovācāṅgire brahmavidyām ।

sa bhāradvājāya satyavāhāya prāha bhāradvājo'ṅgirase parāvarām ।।

 

Anvaya

अथर्वणे ब्रह्मा यं प्रवदेत तां ब्रह्मविद्यां अधर्वा पुरा अङ्गिरे उवाच सः भारद्वाजाय सत्य्वहाय प्राह। भारद्वाजः परावरां अङ्गिरसे प्राह ॥

 

Anvaya Transliteration

atharvaṇe brahmā yaṁ pravadeta tāṁ brahmavidyāṁ adharvā purā aṅgire uvāca saḥ bhāradvājāya satyvahāya prāha। bhāradvājaḥ parāvarāṁ aṅgirase ( prāha ) ।।

 

Meaning

The Godknowledge by Brahma declared to Atharvan, Atharvan of old declared to Angir; he to Satyavaha the Bharadwaja told it, the Bharadwaja to Angiras, both the higher and the lower knowledge.

 

Hindi Meaning

जिस ब्रह्मविद्या का ब्रह्मा ने अथर्वा के प्रति कथन किया था उसका कथन पुराकाल में अथर्वा ने अंगिर के प्रति किया; उसने भारद्वाज सत्यवह के प्रति किया; भारद्वाज ने परा एवं अपरा, दोनों विद्याओं का अंगिरस के प्रति कथन किया।

 

Glossary

अथर्वणे - atharvaṇe - to Atharvan । ब्रह्मा - brahmā - Brahma । यम् ब्रह्मविद्याम् - yam brahmavidyām - the God-knowledge which । प्रवदेत - pravadeta - declared । ताम् - tām - that । अथर्वा - atharvā - Atharvan । पुरा - purā - of old । अङ्गिरे - aṅgire - to Angir । उवाच - uvāca - declared । सः - saḥ - he । सत्य्वहाय भारद्वाजाय - satyvahāya bhāradvājāya - to Satyavaha the Bharadwaja । प्राह - prāha - told it । भारद्वाजः - bhāradvājaḥ - the Bharadwaja । परावराम् - parāvarām - both the higher and the lower knowledge । अङ्गिरसे - aṅgirase - to Angiras ।

शौनको ह वै महाशालोऽङ्गिरसं विधिवदुपसन्नः पप्रच्छ।

कस्मिन् नु भगवो विज्ञाते सर्वमिदं विज्ञातं भवतीति ॥ ।।३।।

Transliteration

śaunako ha vai mahāśālo'ṅgirasaṁ vidhivadupasannaḥ papraccha ।

kasmin nu bhagavo vijñāte sarvamidaṁ vijñātaṁ bhavatīti ।।

 

Anvaya

महाशालः शौनकः ह वै विधिवत् उपसन्नः अङ्गिरसं पप्रच्छ नु भगवः कस्मिन् विज्ञाते सर्वं इदं विज्ञातं भवति इति ॥

 

Anvaya Transliteration

mahāśālaḥ śaunakaḥ ha vai vidhivat upasannaḥ aṅgirasaṁ papraccha nu bhagavaḥ kasmin vijñāte sarvaṁ idaṁ vijñātaṁ bhavati iti ।।

 

Meaning

Shaunaka, the great house-lord, came to Angiras in the due way of the disciple and asked of him, “Lord, by knowing what does all this that is become known?”

 

Hindi Meaning

महाशालाधिपति शौनक अंगिरस के पास विधिवत् शिष्य रूप में आये और उनसे पूछाː "हे भगवन्! क्या है जिसे जान लेने के पश्चात् यह सब कुछ ज्ञात हो जाता है?

 

Glossary

महाशालः शौनकः ह वै - mahāśālaḥ śaunakaḥ ha vai - Shaunaka, the great house-lord । विधिवत् - vidhivat - in the due way of the disciple । उपसन्नः - upasannaḥ - came । अङ्गिरसम् - aṅgirasam - to Angiras । नु पप्रच्छ - nu papraccha - asked of him । भगवः - bhagavaḥ - Lord । कस्मिन् विज्ञाते - kasmin vijñāte - by knowing what । सर्वम् इदम् - sarvam idam - does all this that is । विज्ञातम् भवति इति - vijñātam bhavati iti - become known ।

तस्मै स होवाच - - द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह स्म यद् ब्रह्मविदो वदन्ति परा चैवापरा च ॥ ।।४।।

Transliteration

tasmai sa hovāca - - dve vidye veditavye iti ha sma yad brahmavido vadanti parā caivāparā ca ।।

 

Anvaya

सः तस्मै उवाच ह द्वे विद्ये वेदितव्ये इति ह ब्रह्मविदः वदन्ति स्म यत् परा च अपरा च एव ॥

 

Anvaya Transliteration

saḥ tasmai uvāca ha dve vidye veditavye iti ha brahmavidaḥ vadanti sma yat parā ca aparā ca eva ।।

 

Meaning

To him thus spoke Angiras: Twofold is the knowledge that must be known of which the knowers of the Brahman tell, the higher and the lower knowledge.

 

Hindi Meaning

अंगिरस ने उनसे यह कहाː दो प्रकार की विद्याऐं हैं जो जानने योग्य हैं, जिनके विषय में ब्रह्मविद्-ज्ञानी बताते हैं, परा तथा अपरा।

 

Glossary

सः - saḥ - he, the Rishi Angiras । तस्मै ह - tasmai ha - to him । उवाच - uvāca - thus spoke । द्वे विद्ये ह - dve vidye ha - twofold is the knowledge । वेदितव्ये इति - veditavye iti - that must be known । यत् ब्रह्मविदः वदन्ति स्म - yat brahmavidaḥ vadanti sma - of which the knowers of the Brahman tell । परा च - parā ca - the higher । अपरा च एव - aparā ca eva - and the lower knowledge ।

तत्रापरा ऋग्वेदो यजुर्वेदः सामवेदोऽथर्ववेदः शिक्शा कल्पो व्याकरणं निरुक्तं छन्दो ज्योतिषमिति।

अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ॥ ।।५।।

Transliteration

tatrāparā ṛgvedo yajurvedaḥ sāmavedo'tharvavedaḥ śikśā kalpo vyākaraṇaṁ niruktaṁ chando jyotiṣamiti ।

atha parā yayā tadakṣaramadhigamyate ।।

 

Anvaya

तत्र अपरा ऋग्वेदः यजुर्वेदः सामवेदः अथर्ववेदः शिक्षा कल्पः व्याकरणं निरुक्तम्ं छन्दः ज्योतिषम् इति। अथ परा यया तत् अक्षरम् अधिगम्यते ॥

 

Anvaya Transliteration

tatra aparā ṛgvedaḥ yajurvedaḥ sāmavedaḥ atharvavedaḥ śikṣā kalpaḥ vyākaraṇaṁ niruktamṁ chandaḥ jyotiṣam iti। atha parā yayā tat akṣaram adhigamyate ।।

 

Meaning

Of which the lower, the Rig Veda and the Yajur Veda and the Sama Veda and the Atharva Veda, chanting, ritual, grammar, etymological interpretation, and prosody and astronomy. And then the higher by which is known the Immutable.

 

Hindi Meaning

उसमें अपरा है, ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छन्द तथा ज्योतिष। और परा विद्या वह है जिससे 'अक्षर तत्त्व' का ज्ञान होता है।

 

Glossary

तत्र अपरा - tatra aparā - of which the lower । ऋग्वेदः - ṛgvedaḥ - the Rig Veda । यजुर्वेदः - yajurvedaḥ - the Yajur Veda । सामवेदः - sāmavedaḥ - the Sama Veda । अथर्ववेदः - atharvavedaḥ - the Atharva Veda । शिक्षा - śikṣā - chanting । कल्पः - kalpaḥ - ritual । व्याकरणम् - vyākaraṇam - grammar । निरुक्तम् - niruktam - etymological interpretation । छन्दः - chandaḥ - prosody । ज्योतिषम् इति - jyotiṣam iti - astronomy । अथ परा - atha parā - and then the higher । यया तत् अक्षरम् - yayā tat akṣaram - by which the Immutable । अधिगम्यते - adhigamyate - is known ।

यत् तदद्रेश्यमग्राह्यमगोत्रमवर्णमचक्षुःश्रोत्रं तदपाणिपादम्‌।

नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तदव्ययं यद् भूतयोनिं परिपश्यन्ति धीराः ॥ ।।६।।

Transliteration

yat tadadreśyamagrāhyamagotramavarṇamacakṣuḥśrotraṁ tadapāṇipādam ।

nityaṁ vibhuṁ sarvagataṁ susūkṣmaṁ tadavyayaṁ yad bhūtayoniṁ paripaśyanti dhīrāḥ ।।

 

Anvaya

यत् तत् अद्रैश्यम् अग्राह्यम् अगोत्रम् अवर्णम् अचक्षुः श्रोत्रम्। तत् अपाणिपादं नित्यं विभुं सर्वगतं सुसूक्ष्मं तत् अव्ययं यत् धीराः भूतयोनिं परिपश्यन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

yat tat adraiśyam agrāhyam agotram avarṇam acakṣuḥ śrotram। tat apāṇipādaṁ nityaṁ vibhuṁ sarvagataṁ susūkṣmaṁ tat avyayaṁ yat dhīrāḥ bhūtayoniṁ paripaśyanti ।।

 

Meaning

That the invisible, that the unseizable, without connections, without hue, without eye or ear, that which is without hands or feet, eternal, pervading, which is in all things and impalpable, that which is Imperishable, that which is the womb of creatures sages behold everywhere.

 

Hindi Meaning

'वह' जो अदृश्य है, अग्राह्य है, सम्बन्धहीन (अगोत्र) है। अवर्ण है, चक्षु तथा श्रोत्र रहित है, जो अपाणिपाद (हाथ-पाँव रहित) है, नित्य है, विभु है, सर्वगत है, सब में ओतप्रोत है, अतिसूक्ष्म है, अव्यय है, जो समस्त प्राणियों की उत्पत्ति का उद्गम-स्थल (योनि) है, ज्ञानीजन (धीरजन) सर्वत्र उसका दर्शन करते हैं।

 

Glossary

यत् तत् अद्रैश्यम् - yat tat adraiśyam - that the invisible । अग्राह्यम् - agrāhyam - that the unseizable । अगोत्रम् - agotram - without connections । अवर्णम् - avarṇam - without hue । अचक्षुः श्रोत्रम् - acakṣuḥ śrotram - without eye or ear । तत् अपाणिपादम् - tat apāṇipādam - that which is without hands or feet । नित्यम् - nityam - eternal । विभुम् - vibhum - pervading । सर्वगतम् - sarvagatam - which is in all things । सुसूक्ष्मम् - susūkṣmam - impalpable । तत् अव्ययम् - tat avyayam - that which is Imperishable । यत् - yat - that । धीराः - dhīrāḥ - sages । भूतयोनिम् - bhūtayonim - that which is the womb of creatures । परिपश्यन्ति - paripaśyanti - behold everywhere ।

यथोर्णनाभिः सृजते गृह्णते च यथा पृथिव्यामोषधयः संभवन्ति।

यथा सतः पुरुषात्‌ केशलोमानि तथाऽक्षरात्‌ संभवतीह विश्वम्‌ ॥ ।।७।।

Transliteration

yathorṇanābhiḥ sṛjate gṛhṇate ca yathā pṛthivyāmoṣadhayaḥ saṁbhavanti ।

yathā sataḥ puruṣāt keśalomāni tathā'kṣarāt saṁbhavatīha viśvam ।।

 

Anvaya

यथा ऊर्णनाभिः तन्तून् सृजते गृह्णते च यथा पृथिवीम् ओषधयः सम्भवन्ति यथा सतः पुरुषात् केशलोमानि सम्भवन्ति तथा इह अक्षरात् विश्वम् सम्भवति ॥

 

Anvaya Transliteration

yathā ūūrṇanābhiḥ ( tantūn ) sṛjate gṛhṇate ca yathā pṛthivīm oṣadhayaḥ sambhavanti yathā sataḥ puruṣāt keśalomāni ( sambhavanti ) tathā iha akṣarāt viśvam sambhavati ।।

 

Meaning

As the spider puts out and gathers in, as herbs spring up upon the earth, as hair of head and body grow from a living man, so here all is born from the Immutable.

 

Hindi Meaning

जिस प्रकार मकड़ी अपने (जाले का) सर्जन करती है तथा उसे अपने में समेट लेती है, जिस प्रकार पृथ्वी पर औषधियाँ उत्पन्न होती हैं, जिस प्रकार जीवित मनुष्य के शरीर के रोम तथा सिर के बाल बढ़ते हैं, उसी प्रकार 'अक्षर तत्त्व' से यही सब कुछ उत्पन्न होता है।

 

Glossary

यथा - yathā - as । ऊर्णनाभिः - ūūrṇanābhiḥ - the spider । सृजते - sṛjate - puts out । गृह्णते च - gṛhṇate ca - and gathers in । यथा पृथिवीम् - yathā pṛthivīm - as upon the earth । ओषधयः - oṣadhayaḥ - herbs । सम्भवन्ति - sambhavanti - spring up । यथा सतः पुरुषात् - yathā sataḥ puruṣāt - as from a living man । केशलोमानि - hair of head and body grow - । तथा इह - tathā iha - so here । अक्षरात् - akṣarāt - from the Immutable । विश्वम् सम्भवति - viśvam sambhavati - all is born ।

तपसा चीयते ब्रह्म ततोऽन्नमभिजायते।

अन्नात्‌ प्राणो मनः सत्यं लोकाः कर्मसु चामृतम्‌ ॥ ।।८।।

Transliteration

tapasā cīyate brahma tato'nnamabhijāyate ।

annāt prāṇo manaḥ satyaṁ lokāḥ karmasu cāmṛtam ।।

 

Anvaya

ब्रह्म तपसा चीयते। ततः अन्नम् अभिजायते। अन्नात् प्राणः मनः सत्यं लोकाः तथा कर्मसु अमृतं च ॥

 

Anvaya Transliteration

brahma tapasā cīyate। tataḥ annam abhijāyate। annāt prāṇaḥ manaḥ satyaṁ lokāḥ ( tathā ) karmasu amṛtaṁ ca ।।

 

Meaning

Brahman grows by his energy at work, and then from Him is Matter born, and out of Matter life, and mind and truth and the worlds, and in works immortality.

 

Hindi Meaning

'ब्रह्म' तपःक्रिया से संवर्धित होता है, तत्पश्चात् 'उससे' 'अन्न' की उत्पत्ति होती है। 'अन्न' से प्राण, मन, सत्य तथा लोकों की, तथा कर्म में अमृतत्व की।

 

Glossary

ब्रह्म - brahma - Brahman । तपसा - tapasā - by his energy at work । चीयते - cīyate - grows । ततः - tataḥ - then from Him । अन्नम् अभिजायते - annam abhijāyate - is Matter born । अन्नात् - annāt - out of Matter । प्राणः - prāṇaḥ - life । मनः - manaḥ - mind । सत्यम् - satyam - truth । लोकाः - lokāḥ - the worlds । कर्मसु अमृतम् च - karmasu amṛtam ca - in works immortality ।

यः सर्वज्ञः सर्वविद् यस्य ज्ञानमयं तपः।

तस्मादेतद् ब्रह्म नाम रूपमन्नं च जायाते ॥ ।।९।।

Transliteration

yaḥ sarvajñaḥ sarvavid yasya jñānamayaṁ tapaḥ ।

tasmādetad brahma nāma rūpamannaṁ ca jāyāte ।।

 

Anvaya

यः सर्वज्ञः यः सर्ववित् यस्य ज्ञानमयं तपः तस्मात् एतत् ब्रह्म नाम रुपम् अन्नं च जायते ॥

 

Anvaya Transliteration

yaḥ sarvajñaḥ ( yaḥ ) sarvavit yasya jñānamayaṁ tapaḥ tasmāt etat brahma nāma rupam annaṁ ca jāyate ।।

 

Meaning

He who is the Omniscient, the allwise, He whose energy is all made of knowledge, from Him is born this that is Brahman here, this Name and Form and Matter.

 

Hindi Meaning

जो 'सर्वज्ञ' है, सर्वविद् है, 'वह' जिसका तप ज्ञानमय है, 'उससे' ही यह 'ब्रह्म', यह 'नाम' 'रूप' एवं 'अन्न' उत्पन्न होते हैं।

 

Glossary

यः सर्वज्ञः - yaḥ sarvajñaḥ - he who is the Omniscient । सर्ववित् - sarvavit - the all-wise । यस्य - yasya - whose । ज्ञानमयम् तपः - jñānamayam tapaḥ - energy is all made of knowledge । तस्मात् - tasmāt - from Him । एतत् ब्रह्म - etat brahma - this that is Brahman here । नाम - nāma - this Name । रुपम् - rupam - Form । अन्नम् च - annam ca - and Matter । जायते - jāyate - is born ।

द्वितीयः खण्डः

तदेतत्‌ सत्यं मन्त्रेषु कर्माणि कवयो यान्यपश्यंस्तानि त्रेतायां बहुधा संततानि।

तान्याचरथ नियतं सत्यकामा एष वः पन्थाः सुकृतस्य लोके ॥ ।।१।।

Transliteration

tadetat satyaṁ mantreṣu karmāṇi kavayo yānyapaśyaṁstāni tretāyāṁ bahudhā saṁtatāni ।

tānyācaratha niyataṁ satyakāmā eṣa vaḥ panthāḥ sukṛtasya loke ।।

 

Anvaya

कवयः मन्त्रेषु यानि कर्माणि अपश्यन् तत् एतत् सत्यम्। त्रेतायाम् तानि बहुधा सन्ततानि। सत्यकामाः नियतम् तानि आचरथ। सुकृतस्य लोके वः एषः पन्थाः ॥

 

Anvaya Transliteration

kavayaḥ mantreṣu yāni karmāṇi apaśyan tat etat satyam। tretāyām tāni bahudhā santatāni। satyakāmāḥ niyatam tāni ācaratha। sukṛtasya loke vaḥ eṣaḥ panthāḥ ।।

 

Meaning

This is That, the Truth of things: works which the sages beheld in the Mantras were in the Treta manifoldly extended. Works do ye perform religiously with one passion for the Truth; this is your road to the heaven of good deeds.

 

Hindi Meaning

यह है 'वह' पदार्थों का 'सत्यतत्त्व'ː कवि-द्रष्टाओं ने मन्त्रों१ में जिन कर्म को देखा, वे त्रेतायुग२ में बहुधा विस्तारित हुए। उन कर्मों का एकनिष्ठ होकर 'सत्य' के लिए कामना करते हुए तुम नियमित आचरण करो; पुण्य कर्म-लोक (सुकृत-लोक) के लिए यही तुम्हारा पन्थ है।

 

Glossary

तत् एतत् सत्यम् - tat etat satyam - this is That, the Truth of things । कवयः - kavayaḥ - the sages । मन्त्रेषु - mantreṣu - in the Mantras । यानि कर्माणि - yāni karmāṇi - works which । अपश्यन् - apaśyan - beheld । त्रेतायाम् - tretāyām - in the Treta । तानि - tāni - those । त्रेतायाम् - tretāyām - in the Treta । बहुधा - bahudhā - manifoldly । सन्ततानि - santatāni - were extended । सत्यकामाः - satyakāmāḥ - । नियतम् - niyatam - religiously with one passion for the Truth । तानि आचरथ - tāni ācaratha - works do ye perform । सुकृतस्य लोके - sukṛtasya lok - to the heaven of good deeds । वः एषः पन्थाः - vaḥ eṣaḥ panthāḥ - this is your road ।

यदा लेलायते ह्यर्चिः समिद्धे हव्यवाहने।

तदाज्यभागावन्तरेणाहुतीः प्रतिपादयेत्‌ ॥ ।।२।।

Transliteration

yadā lelāyate hyarciḥ samiddhe havyavāhane ।

tadājyabhāgāvantareṇāhutīḥ pratipādayet ।।

 

Anvaya

यदा समिद्धे हव्यवाहने अर्चिः लेलायते तदा आज्यभागौ अन्तरेण आहुतीः प्रतिपादयेत् ॥

 

Anvaya Transliteration

yadā samiddhe havyavāhane arciḥ lelāyate tadā ājyabhāgau antareṇa āhutīḥ pratipādayet ।।

 

Meaning

When the fire of the sacrifice is kindled and the flame sways and quivers, then between the double pourings of butter cast therein with faith thy offerings.

 

Hindi Meaning

जब यज्ञाग्नि प्रज्वलित हो जाये ओर उसकी ज्वालाएँ ऊँची-ऊँची होकर लपलपाने लगें, तब घृत की दो आहुतियों (आज्यभागों) के बीच अपनी आहुतियों को श्रद्धा से समर्पित करो।

 

Glossary

यदा - yadā - when । समिद्धे हव्यवाहने - samiddhe havyavāhane - the fire of the sacrifice is kindled । अर्चिः - arciḥ - the flame । लेलायते - lelāyate - sways and quivers । तदा - tadā - then । आज्यभागौ अन्तरेण - ājyabhāgau antareṇa - between the double pourings of butter । आहुतीः - āhutīḥ - thy offerings । प्रतिपादयेत् - pratipādayet - cast therein with faith ।

यस्याग्निहोत्रमदर्शमपौर्णमास-मचातुर्मास्यमनाग्रयणमतिथिवर्जितं च।

अहुतमवैश्वदेवमविधिना हुत-मासप्तमांस्तस्य लोकान्‌ हिनस्ति ॥ ।।३।।

Transliteration

yasyāgnihotramadarśamapaurṇamāsa-macāturmāsyamanāgrayaṇamatithivarjitaṁ ca ।

ahutamavaiśvadevamavidhinā huta-māsaptamāṁstasya lokān hinasti ।।

 

Anvaya

यस्य अग्निहोत्रम् अदर्शम् अपौर्णमासम् अचातुर्मास्यम् अनाग्रयणम् अतिथिवर्जितम् अहुतम् अवैश्वदेवम् अविधिना हुतम् च तस्य आसप्तमान् लोकान् हिनस्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

yasya agnihotram adarśam apaurṇamāsam acāturmāsyam anāgrayaṇam atithivarjitam ahutam avaiśvadevam avidhinā hutam ca tasya āsaptamān lokān hinasti ।।

 

Meaning

For he whose altarfires are empty of the newmoon offering and the fullmoon offering and the offering of the rains and the offering of the first fruits, or unfed, or fed without right ritual, or without guests or without the dues to the VishwaDevas, destroys his hope of all the seven worlds.

 

Hindi Meaning

जिसकी यज्ञाग्नि (अग्निहोत्र) अमावस्या को दी जाने वाली आहुति से रहित है, पूर्णिमा को दी जाने वाली आहुति से रहित है, वर्षाकाल की (चातुर्मास्य) आहुति तथा प्रथम फल-अन्नादि के समय दी जाने वाली आहुति से रहित है, वह अहुत है अथवा अविधिपूर्वक हुत है अथवा अतिथि-यज्ञ-विहीन है, अथवा विश्व-देवों को दी जाने वाली आहुतियों से रहित है, वह अपने सातों लोकों की पुण्य-प्रत्याशा को नष्ट कर देता है।

 

Glossary

यस्य - yasya - he whose । अग्निहोत्रम् - agnihotram - altar-fires । अदर्शम् - adarśam - are empty of the newmoon offering । अपौर्णमासम् - apaurṇamāsam - are empty of the fullmoon offering । अचातुर्मास्यम् - acāturmāsyam - are empty of the offering of the rains । अनाग्रयणम् - anāgrayaṇam - are empty of the offering of the first fruits । अतिथिवर्जितम् - atithivarjitam - without guests । अवैश्वदेवम् - avaiśvadevam - without the dues to the VishwaDevas । अहुतम् - ahutam - unfed । अविधिना हुतम् च - avidhinā hutam ca - or fed without right ritual । तस्य - tasya - his । आसप्तमान् लोकान् - āsaptamān lokān - hope of all the seven worlds । हिनस्ति - hinasti - destroys ।

काली कराली च मनोजवा च सुलोहिता या च सुधूम्रवर्णा।

स्फुलिङ्गिनी विश्वरुची च देवी लेलायमाना इति सप्त जिह्वाः ॥ ।।४।।

Transliteration

kālī karālī ca manojavā ca sulohitā yā ca sudhūmravarṇā ।

sphuliṅginī viśvarucī ca devī lelāyamānā iti sapta jihvāḥ ।।

 

Anvaya

काली कराली मनोजवा सुलोहिता सुधुम्रवर्णा स्फुलिङ्गिनी विश्वरूचि देवी च इति लेलायमानाः सप्त जिह्वाः ॥

 

Anvaya Transliteration

kālī karālī manojavā sulohitā sudhumravarṇā sphuliṅginī viśvarūci devī ca iti lelāyamānāḥ sapta jihvāḥ ।।

 

Meaning

kälé karälé manojavä sulohitä sudhümravarëä sphuliìginé viçvarücé devé ca iti leläyamänäù sapta jihväù ।।

 

Hindi Meaning

'काली-श्यामवर्णा, 'कराली'-भयंकरी, 'मनोजवा'-मन की गति के समान द्रुत वेगवाली, 'सुलोहिता'-रक्तवर्णा, 'सुधूम्रवर्णा'-धुएँ के सदृश वर्णवाली, 'स्फुलिङ्गिनी'-स्फुर्लिगों को बिखेरने वाली, 'विश्वरुचि'-सर्व-सुन्दरी, ये हैं अग्नि की लपलपाती सप्त जिह्वाएँ ।

१वेदों के मन्त्र।

२चतुर्युगों में द्वितीय युग।

 

Glossary

काली - kālī - Kali, the black । कराली - karālī - Karali, the terrible । मनोजवा - manojavā - Manojava, thoughtswift । सुलोहिता - sulohitā - Sulohita, bloodred । सुधुम्रवर्णा - sudhumravarṇā - Sudhumravarna, smokehued । स्फुलिङ्गिनी - sphuliṅginī - Sphulingini, scattering sparks । विश्वरूचि देवी च - viśvarūci devī ca - Vishwaruché, the allbeautiful । सप्त लेलायमानाः जिह्वाः इति - sapta lelāyamānāḥ jihvāḥ iti - these are the seven swaying tongues of the fire ।

एतेषु यश्चरते भ्राजमानेषु यथाकालं चाहुतयो ह्याददायन्‌।

तं नयन्त्येताः सूर्यस्य रश्मयो यत्र देवानां पतिरेकोऽधिवासः ॥ ।।५।।

Transliteration

eteṣu yaścarate bhrājamāneṣu yathākālaṁ cāhutayo hyādadāyan ।

taṁ nayantyetāḥ sūryasya raśmayo yatra devānāṁ patireko'dhivāsaḥ ।।

 

Anvaya

यः भ्राजमानेषु एतेषु यथाकालम् आहुतयः आददायन् चरते तम् एताः सूर्यस्य रश्मयः भूत्वा यत्र एकः देवानाम् पतिः अधिवासः तत्र नयन्ति हि ।।

 

Anvaya Transliteration

yaḥ bhrājamāneṣu eteṣu yathākālam āhutayaḥ ādadāyan carate tam etāḥ sūryasya raśmayaḥ ( bhūtvā ) yatra ekaḥ devānām patiḥ adhivāsaḥ ( tatra ) nayanti hi ।।

 

Meaning

He who in these when they are blazing bright performs the rites, in their due season, him his fires of sacrifice take and they lead him, these rays of the Sun, there where the Overlord of the gods is the Inhabitant on high.

 

Hindi Meaning

इनके तीव्र जाज्वल्यमान हो जाने पर जो याचक यथोचित काल में यज्ञानुष्ठानों को करता है, उसे उसकी यज्ञाग्नि, ये सूर्य की रश्मियाँ वहां ले जाती हैं जहां देवों के 'अधीश्वर' ही ऊर्ध्वलोक के एकमात्र 'अधिवासी' हैं।

 

Glossary

यः - yaḥ - he who । एतेषु भ्राजमानेषु - eteṣu bhrājamāneṣu - in these when they are blazing bright । यथाकालम् - yathākālam - in their due season । चरते - carate - performs the rites । तम् - tam - him । आददायन् - ādadāyan - taking along । आहुतयः - āhutayaḥ - fires of sacrifice । एताः सूर्यस्य रश्मयः - etāḥ sūryasya raśmayaḥ - these rays of the Sun । यत्र - yatra - where । एकः - ekaḥ - one and only । देवानाम् पतिः - devānām patiḥ - the Overlord of the gods । अधिवासः - adhivāsaḥ - is the Inhabitant on high । नयन्ति हि - nayanti hi - they lead there ।

एह्येहीति तमाहुतयः सुवर्चसः सूर्यस्य रश्मिभिर्यजमानं वहन्ति।

प्रियां वाचमभिवदन्त्योऽर्चयन्त्य एष वः पुण्यः सुकृतो ब्रह्मलोकः ॥ ।।६।।

Transliteration

ehyehīti tamāhutayaḥ suvarcasaḥ sūryasya raśmibhiryajamānaṁ vahanti ।

priyāṁ vācamabhivadantyo'rcayantya eṣa vaḥ puṇyaḥ sukṛto brahmalokaḥ ।।

 

Anvaya

सुबर्चसः आहुतयः एहि एहि एषः वः सुकृतः पुण्यः ब्रह्मलोकः इति प्रियां वाचम् अभिवदन्त्यः अर्चयन्त्यः च तं यजमानं सूर्यस्य रश्मिभिः वहन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

subarcasaḥ āhutayaḥ ehi ehi eṣaḥ vaḥ sukṛtaḥ puṇyaḥ brahmalokaḥ iti priyāṁ vācam abhivadantyaḥ arcayantyaḥ ca taṁ yajamānaṁ sūryasya raśmibhiḥ vahanti ।।

 

Meaning

“Come with us”, “Come with us”, they cry to him, these luminous fires of sacrifice, and they bear him by the rays of the Sun speaking to him pleasant words of sweetness, doing him homage, “This is your holy world of Brahman and the heaven of your righteousness.”

 

Hindi Meaning

ये दीप्तिमयी हुताग्नियाँ उस यजमान को ''आओ, हमारे साथ आओ'' पुकार कर कहती हैं तथा प्रियवाणी के द्वारा उसका अभिवादन करते हुए, उसकी पूजा अर्चना करते हुए, सूर्य की रश्मियों के माध्यम से उसका वहन करती हैं; "यही है तुम्हारा पुण्य ब्रह्मलोक, तुम्हारा सुकृत-लभ्य स्वर्ग।''

 

Glossary

सुबर्चसः आहुतयः - subarcasaḥ āhutayaḥ - these luminous fires of sacrifice । एहि एहि - ehi ehi - (cry to him) “Come with us”, “Come with us” । एषः - eṣaḥ - this is । वः - vaḥ - your । सुकृतः - sukṛtaḥ - heaven of your righteousness । पुण्यः ब्रह्मलोकः - puṇyaḥ brahmalokaḥ - and the holy world of Brahman । इति - iti - thus । प्रियाम् वाचम् - priyām vācam - pleasant words of sweetness । अभिवदन्त्यः - abhivadantyaḥ - speaking to him । अर्चयन्त्यः - arcayantyaḥ - doing homage । च - ca - and । तम् - tam - him । यजमानम् - yajamānam - the । सूर्यस्य - sūryasya - of the Sun । रश्मिभिः - raśmibhiḥ - by the rays । वहन्ति - vahanti - they bear ।

प्लवा ह्येते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशोक्तमवरं येषु कर्म।

एतच्छ्रेयो येऽभिनन्दन्ति मूढा जरामृत्युं ते पुनरेवापि यन्ति ॥ ।।७।।

Transliteration

plavā hyete adṛḍhā yajñarūpā aṣṭādaśoktamavaraṁ yeṣu karma ।

etacchreyo ye'bhinandanti mūḍhā jarāmṛtyuṁ te punarevāpi yanti ।।

 

Anvaya

एते हि अष्टादश यज्ञरूपाः प्लबाः अदृढाः येषु अवरं कर्म उक्त्वम्। ये मूढाः एतत् श्रेयः इति अभिनन्दन्ति ते पुनः अपि जरामृत्युं यन्ति एव ॥

 

Anvaya Transliteration

ete hi aṣṭādaśa yajñarūpāḥ plabāḥ adṛḍhāḥ yeṣu avaraṁ karma uktvam। ye mūḍhāḥ etat śreyaḥ ( iti ) abhinandanti te punaḥ api jarāmṛtyuṁ yanti eva ।।

 

Meaning

But frail are the ships of sacrifice, frail these forms of sacrifice, all the eighteen of them, in which are declared the lower works; fools are they who hail them as the highest good and they come yet again to this world of age and death.

 

Hindi Meaning

किन्तु ये यज्ञरूपी नौकाएँ अतिजर्जर हैं, ये अठारह के अठारह ये अदृढ हैं जिनमें अवरकर्मो (निम्न-कर्मो) के विधान का कथन किया गया है; मूढ हैं वे जन, जो इनको श्रेय मानकर अभिनन्दन करते हैं, वे इस जरा-मृत्यु के लोक में पुनरावर्तन करते हैं।

 

Glossary

एते हि - ete hi - all these । अष्टादश - aṣṭādaśa - eighteen । यज्ञरूपाः - yajñarūpāḥ - forms of sacrifice । प्लबाः - plabāḥ - ships । अदृढाः - adṛḍhāḥ - frail । येषु - yeṣu - in which । अवरम् कर्म - avaram karma - the lower works । उक्त्वम् - uktvam - are declared । ये मूढाः - ye mūḍhāḥ - fools are they who । एतत् श्रेयः - etat śreyaḥ - as the highest good । अभिनन्दन्ति - abhinandanti - hail them । ते - te - they । पुनः अपि - punaḥ api - yet again । जरामृत्युम् - jarāmṛtyum - to this world of age and death । यन्ति एव - yanti eva - come ।

अविद्यायामन्तरे वर्तमानाः स्वयं धीराः पण्डितं मन्य७मानाः।

जङ्घन्यमानाः परियन्ति मूढा अन्धेनैव नीयमाना यथान्धाः ॥ ।।८।।

Transliteration

avidyāyāmantare vartamānāḥ svayaṁ dhīrāḥ paṇḍitaṁ manya7mānāḥ ।

jaṅghanyamānāḥ pariyanti mūḍhā andhenaiva nīyamānā yathāndhāḥ ।।

 

Anvaya

अविद्यायाम् अन्तरे वर्तमानः स्वयं धीराः पण्डितं मन्यमानः जङ्घन्यमानाः मूढाः अन्धेन एव नीयामानाः अन्धाः यथा परियन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

avidyāyām antare vartamānaḥ svayaṁ dhīrāḥ paṇḍitaṁ manyamānaḥ jaṅghanyamānāḥ mūḍhāḥ andhena eva nīyāmānāḥ andhāḥ yathā pariyanti ।।

 

Meaning

They who dwell shut within the Ignorance and they hold themselves for learned men thinking “We, even we are the wise and the sages”-fools are they and they wander around beaten and stumbling like blind men led by the blind.

 

Hindi Meaning

'अविद्या' के अन्दर बन्द रहने वाले ये लोग जो स्वयं को विद्वान् मानकर सोचते हैː ''हम भी विद्वान् तथा पण्डित हैं'', वस्तुतः मूढ हैं, तथा वे उसी प्रकार चोटें तथा ठोकरें खाते हुए भटकते हैं जैसे अन्धे के द्वारा ले जाया गया अन्धा।

 

Glossary

अविद्यायाम् - avidyāyām - the Ignorance । अन्तरे - antare - within । वर्तमानः - vartamānaḥ - dwelling । स्वयम् - svayam - themselves । धीराः - dhīrāḥ - the wise । पण्डितम् - paṇḍitam - learned men । मन्यमानः - manyamānaḥ - holding or thinking । जङ्घन्यमानाः - jaṅghanyamānāḥ - beaten and stumbling । मूढाः - mūḍhāḥ - fools are they and । अन्धेन एव - andhena eva - by the blind । नीयामानाः अन्धाः - nīyāmānāḥ andhāḥ - blind men led । परियन्ति - pariyanti - they wander around ।

अविद्यायां बहुधा वर्तमाना वयं कृतार्था इत्यभिमन्यन्ति बालाः।

यत्‌ कर्मिणो न प्रवेदयन्ति रागात्‌ तेनातुराः क्षीणलोकाश्च्यवन्ते ॥ ।।९।।

Transliteration

avidyāyāṁ bahudhā vartamānā vayaṁ kṛtārthā ityabhimanyanti bālāḥ ।

yat karmiṇo na pravedayanti rāgāt tenāturāḥ kṣīṇalokāścyavante ।।

 

Anvaya

अविद्यायां बहुधा वर्तमानाः बालाः वयं कृतार्थाः इति अभिमन्यन्ति। यत् कर्मिणः रागात् न प्रवेदयन्ति तेन क्षीणलोकाः आतुराः च्यवन्ते ॥

 

Anvaya Transliteration

avidyāyāṁ bahudhā vartamānāḥ bālāḥ vayaṁ kṛtārthāḥ iti abhimanyanti। yat karmiṇaḥ rāgāt na pravedayanti tena kṣīṇalokāḥ āturāḥ cyavante ।।

 

Meaning

They dwell in many bonds of the Ignorance, children thinking, “We have achieved our aim of Paradise”; for when the men of works are held by their affections, and arrive not at the Knowledge, then they are overtaken by anguish, then their Paradise wastes by enjoying and they fall from their heavens.

 

Hindi Meaning

ये 'अविद्या' के बहुविध बन्धनों में रहते हैं तथा बालकों के समान गर्ववशात् सोचते हैं, "हमने अपने 'स्वर्ग' के लक्ष्य को प्राप्त कर लिया''; क्योंकि जब कर्मनिष्ठ व्यक्ति अपनी आसक्ति (राग) के कारण 'ज्ञान' लाभ नहीं कर पाते तब वे दुःख तथा आतुरता के वश में हो जाते हैं, तब उनका 'स्वर्ग', भोग के कारण क्षीण हो जाता है तथा वे स्वयं अपने स्वर्ग से पतित हो जाते हैं।

 

Glossary

अविद्यायाम् - avidyāyām - of the Ignorance । बहुधा - bahudhā - many bonds । वर्तमानाः - vartamānāḥ - dwelling in । बालाः - bālāḥ - children । वयम् कृतार्थाः इति - vayam kṛtārthāḥ iti - “We have achieved our aim of Paradise” । अभिमन्यन्ति - abhimanyanti - they think । यत् - yat - for when । कर्मिणः - karmiṇaḥ - the men of works । रागात् - rāgāt - held by their affections । न प्रवेदयन्ति - na pravedayanti - arrive not at the Knowledge । तेन - tena - then / because of that । क्षीणलोकाः - kṣīṇalokāḥ - when the Paradise wastes by enjoying । आतुराः - āturāḥ - overtaken by anguish । च्यवन्ते - cyavante - they fall (from their heavens) ।

इष्टापूर्तं मन्यमाना वरिष्ठं नान्यच्छ्रेयो वेदयन्ते प्रमूढाः।

नाकस्य पृष्ठे ते सुकृतेऽनुभूत्वेमं लोकं हीनतरं वा विशन्ति ॥ ।।१०।।

Transliteration

iṣṭāpūrtaṁ manyamānā variṣṭhaṁ nānyacchreyo vedayante pramūḍhāḥ ।

nākasya pṛṣṭhe te sukṛte'nubhūtvemaṁ lokaṁ hīnataraṁ vā viśanti ।।

 

Anvaya

इष्टापूर्तं वरिष्ठं मन्यमानाः प्रमूढाः अन्यत् श्रेयः अस्ति इति न वेदयन्ते ते सुकृते नाकस्य पृष्ठे अनुभूत्वा इमं लोकं हीनतरं वा विशन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

iṣṭāpūrtaṁ variṣṭhaṁ manyamānāḥ pramūḍhāḥ anyat śreyaḥ ( asti iti ) na vedayante te sukṛte nākasya pṛṣṭhe anubhūtvā imaṁ lokaṁ hīnataraṁ vā viśanti ।।

 

Meaning

Minds bewildered who hold the oblation offered and the well dug for the greatest righteousness and know not any other highest good, on the back of heaven they enjoy the world won by their righteousness and enter again this or even a lower world.

 

Hindi Meaning

मोहग्रस्त ये लोग जो यज्ञयागादि कर्मों तथा कूपादि खनन के कार्यों को ही सर्वश्रेष्ठ (वरिष्ठ) सत्कर्म समझते हैं तथा अन्य किसी श्रेय को नहीं जानते, वे स्वर्ग-पृष्ठ में सुकृत-लोक की अनुभूति करके इस लोक में अथवा इससे भी हीनतर लोक में प्रवेश करते हैं।

 

Glossary

इष्टापूर्तम् - iṣṭāpūrtam - the oblation offered and the well dug । वरिष्ठम् - variṣṭham - for the greatest righteousness । मन्यमानाः - manyamānāḥ - hold । प्रमूढाः - pramūḍhāḥ - minds bewildered । अन्यत् श्रेयः - anyat śreyaḥ - any other highest good । न वेदयन्ते - na vedayante - know not । ते - te - they । सुकृते - sukṛte - the world won by their righteousness । नाकस्य पृष्ठे - nākasya pṛṣṭhe - on the back of heaven । अनुभूत्वा - anubhūtvā - enjoying । इमम् लोकम् - imam lokam - this world । हीनतरम् - hīnataram - even a lower world । वा - vā - or । विशन्ति - viśanti - and enter again ।

तपःश्रद्धे ये ह्युपवसन्त्यरण्ये शान्ता विद्वांसो भैक्ष्यचर्यां चरन्तः।

सूर्यद्वारेण ते विरजाः प्रयान्ति यत्रामृतः स पुरुषो ह्यव्ययात्मा ॥ ।।११।।

Transliteration

tapaḥśraddhe ye hyupavasantyaraṇye śāntā vidvāṁso bhaikṣyacaryāṁ carantaḥ ।

sūryadvāreṇa te virajāḥ prayānti yatrāmṛtaḥ sa puruṣo hyavyayātmā ।।

 

Anvaya

ये हि शान्ताः विद्वांसः भैक्षचर्यां चरन्तः अरण्ये तपःश्रद्धे उपवसन्ति ते विरजाः सन्तः सूर्यद्वारेण यत्र सः अमृतः अव्ययात्मा पुरुषः तत्र प्रयान्ति हि ॥

 

Anvaya Transliteration

ye hi śāntāḥ vidvāṁsaḥ bhaikṣacaryāṁ carantaḥ araṇye tapaḥśraddhe upavasanti te virajāḥ ( santaḥ ) sūryadvāreṇa yatra saḥ amṛtaḥ avyayātmā puruṣaḥ ( tatra ) prayānti hi ।।

 

Meaning

But they who in the forest follow after faith and self-discipline, calm and full of knowledge, living upon alms, cast from them the dust of their passions, and through the gate of the Sun they pass on there where is the Immortal, the Spirit, the Self undecaying and imperishable.

 

Hindi Meaning

किन्तु जो अरण्य में अपनी श्रद्धा एवं तपश्चर्या का पालन करते हुए शान्त-चित्त एवं ज्ञाननिष्ठ भाव से भिक्षावृत्ति के द्वारा जीवनयापन करते हैं, वे अपनी कामनाओं की धूलि (रज) से मुक्त होकर सूर्य के द्वार से निकलकर वहाँ पहुँच जाते हैं जहाँ 'अव्ययात्मा', 'अमृत-पुरुष' विद्यमान है।

 

Glossary

ये हि - ye hi - they who । शान्ताः - śāntāḥ - calm । विद्वांसः - vidvāṁsaḥ - full of knowledge । भैक्षचर्याम् चरन्तः - bhaikṣacaryām carantaḥ - living upon alms । अरण्ये - araṇye - in the forest । तपःश्रद्धे - tapaḥśraddhe - faith and self-discipline । उपवसन्ति - upavasanti - follow after । ते - te - they । विरजाः - virajāḥ - cast from them the dust of their passions, । सूर्यद्वारेण - sūryadvāreṇa - through the gate of the Sun । यत्र - yatra - where is the, the, । सः - saḥ - that । अमृतः - amṛtaḥ - the Immortal । अव्ययात्मा - avyayātmā - the Self undecaying and imperishable । पुरुषः - puruṣaḥ - the Spirit । तत्र हि - tatra hi - there । प्रयान्ति - prayānti - they pass on ।

परीक्ष्य लोकान्‌ कर्मचितान्‌ ब्राह्मणो निर्वेदमायान्नास्त्यकृतः कृतेन।

तद्विज्ञानार्थं स गुरुमेवाभिगच्छेत्‌ समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठम्‌ ॥ ।।१२।।

Transliteration

parīkṣya lokān karmacitān brāhmaṇo nirvedamāyānnāstyakṛtaḥ kṛtena ।

tadvijñānārthaṁ sa gurumevābhigacchet samitpāṇiḥ śrotriyaṁ brahmaniṣṭham ।।

 

Anvaya

कर्मचितान् लोकान् परीक्ष ब्राह्मणः निर्वेदम् आयात्। कृतेन अकृतः न अस्ति तत् - विज्ञानार्थं सः समित्पाणिः श्रोत्रियं ब्रह्मनिष्ठं गुरुम् एव अभिगच्छेत् ॥

 

Anvaya Transliteration

karmacitān lokān parīkṣa brāhmaṇaḥ nirvedam āyāt। kṛtena akṛtaḥ na asti tat - vijñānārthaṁ saḥ samitpāṇiḥ śrotriyaṁ brahmaniṣṭhaṁ gurum eva abhigacchet ।।

 

Meaning

The seeker of the Brahman, having put to the test the worlds piled up by works, arrives at world-distaste, for not by work done is reached He who is Uncreated. For the knowledge of That, let him approach, fuel in hand, a Guru, one who is learned in the Veda and is devoted to contemplation of the Brahman.

 

Hindi Meaning

ब्रह्म-जिज्ञासु (ब्राह्मण) कर्म-संचित लोकों की परीक्षा करके संसार के फीकेपन (निर्वेद) का अनुभव करता है, क्योंकि कर्मों को करने से ही 'उस' की उपलब्धि नहीं हो सकती जो 'अकृत'३ है। उस 'परतत्त्व' के ज्ञान के लिए वह (ब्राह्मण) हाथ में समिधा धारण करके वेदविद् (श्रोत्रिय) एवं ब्रह्मनिष्ठ गुरु के पास जाये । ३ अथवा, '''वह' जो असृष्ट है, सृष्ट पर आधारित नहीं है।" शाब्दिक अनुवादː ''कृत के द्वारा (अथवा, बनाये गया के द्वारा) 'अकृत' ('यह' जो असृष्ट है) नहीं।"

 

Glossary

ब्राह्मणः - brāhmaṇaḥ - the seeker of the Brahman । कर्मचितान् लोकान् - karmacitān lokān - the worlds piled up by works । परीक्ष - parīkṣa - having put to the test । निर्वेदम् - nirvedam - world-distaste । आयात् - āyāt - arrives at । न कृतेन - na kṛtena - for not by work done । अकृतः अस्ति - akṛtaḥ asti - the Uncreated is reached । तत् विज्ञानार्थम् - tat vijñānārtham - for the knowledge of That । सः - saḥ - he । समित्पाणिः - samitpāṇiḥ - fuel in hand । श्रोत्रियम् - śrotriyam - one who is learned in the Veda । ब्रह्मनिष्ठम् - brahmaniṣṭham - devoted to contemplation of the Brahman । गुरुम् एव - gurum eva - a Guru । अभिगच्छेत् - abhigacchet - let him approach ।

तस्मै स विद्वानुपसन्नाय सम्यक्‌ प्रशान्तचित्ताय शमान्विताय।

येनाक्षरं पुरुषं वेद सत्यं प्रोवाच तां तत्त्वतो ब्रह्मविद्याम्‌ ॥ ।।१३।।

Transliteration

tasmai sa vidvānupasannāya samyak praśāntacittāya śamānvitāya ।

yenākṣaraṁ puruṣaṁ veda satyaṁ provāca tāṁ tattvato brahmavidyām ।।

 

Anvaya

सः विद्वान् प्रशान्तचित्ताय शमन्विताय सम्यक् उपसन्नाय तस्मै जिज्ञासवे येन सत्यम् अक्षरम् पुरुषं वेद तां ब्रह्मविद्यां तत्वतः प्रोवाच ॥

 

Anvaya Transliteration

saḥ vidvān praśāntacittāya śamanvitāya samyak upasannāya tasmai ( jijñāsave ) yena satyam akṣaram puruṣaṁ veda tāṁ brahmavidyāṁ tatvataḥ provāca ।।

 

Meaning

To him because he has taken entire refuge with him, with a heart tranquillised and a spirit at peace, that man of knowledge declares in its principles the science of the Brahman by which one comes to know the Immutable Spirit, the True and Real.

 

Hindi Meaning

उसके प्रति जो पूर्णरूप से शरण में आ गया है, जो शान्तचित्त हो गया है, जिसकी आत्मा में शान्ति विराजती है, विद्वान् उस ब्रह्मविद्या का तत्त्वतः प्रवचन करता है जिससे 'अक्षर पुरुष' को, 'परमसत्य' तथा 'सत्तत्त्व' को जाना जाता है।

 

Glossary

सः विद्वान् - saḥ vidvān - that man of knowledge । प्रशान्तचित्ताय - praśāntacittāya - to the one with a heart tranquillised । शमन्विताय - śamanvitāya - to the one with a spirit at peace । सम्यक् उपसन्नाय - samyak upasannāya - him who has taken entire refuge with । तस्मै - tasmai - to him । येन - yena - by which । सत्यम् - satyam - the True and Real । अक्षरम् पुरुषम् - akṣaram puruṣam - the Immutable Spirit । वेद - veda - one comes to know । ताम् ब्रह्मविद्याम् - tām brahmavidyām - the science of the Brahman । तत्वतः - tatvataḥ - in its principles । प्रोवाच - provāca - declares ।

द्वितीयो मुण्डकः

प्रथमः खण्डः

तदेतत्‌ सत्यं यथा सुदीप्तात्‌ पावकाद् विस्फुलिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते सरूपाः।

तथाक्षराद् विविधाः सोम्य भावाः प्रजायन्ते तत्र चैवापि यन्ति ॥ ।।१।।

Transliteration

tadetat satyaṁ yathā sudīptāt pāvakād visphuliṅgāḥ sahasraśaḥ prabhavante sarūpāḥ ।

tathākṣarād vividhāḥ somya bhāvāḥ prajāyante tatra caivāpi yanti ।।

 

Anvaya

तत् एतत् सत्यं यथा सुदीप्तात् पावकात् सरूपाः विस्फुलिङ्गाः सहस्रशः प्रभवन्ते ह सौम्य विविधाः भावाः अक्षरात् प्रजायन्ते तत्र एव अपि यन्ति च ॥

 

Anvaya Transliteration

tat etat satyaṁ yathā sudīptāt pāvakāt sarūpāḥ visphuliṅgāḥ sahasraśaḥ prabhavante ( ha ) saumya vividhāḥ bhāvāḥ akṣarāt prajāyante tatra eva api yanti ca ।।

 

Meaning

This is That, the Truth of things: as from one highkindled fire thousands of different sparks are born and all have the same form of fire, so, O fair son, from the immutable manifold becomings are born and even into that they depart.

 

Hindi Meaning

हे सौम्य! यह है 'वह' पदार्थों का 'सत्यतत्त्व' जिस प्रकार सुदीप्त अग्नि से सहस्रों स्फुर्लिंग उत्पन्न होते हैं तथा वे सभी अग्नि के समान रूप वाले होते हैं, उसी प्रकार अक्षर-तत्त्व से अनेकानेक भावों का (सम्भूतियों का) उद्भव होता है तथा उसी में वे सब चले जाते हैं।

 

Glossary

तत् एतत् - tat etat - this is That । सत्यम् - satyam - the Truth of things । यथा - yathā - as । सुदीप्तात् पावकात् - sudīptāt pāvakāt - from one high-kindled fire । सरूपाः विस्फुलिङ्गाः - sarūpāḥ visphuliṅgāḥ - different sparks all having the same form of fire । प्रभवन्ते - prabhavante - are born । तथा - so - tathā । हे सौम्य - he saumya - O fair son, । विविधाः भावाः - vividhāḥ bhāvāḥ - manifold becomings । अक्षरात् - akṣarāt - from the immutable । प्रजायन्ते - prajāyante - are born । तत्र एव अपि - tatra eva api - even into that । यन्ति च - yanti ca - they depart ।

दिव्यो ह्यमूर्तः पुरुषः स बाह्याभ्यन्तरो ह्यजः।

अप्राणो ह्यमनाः शुभ्रो ह्यक्षरात्‌ परतः परः ॥ ।।२।।

Transliteration

divyo hyamūrtaḥ puruṣaḥ sa bāhyābhyantaro hyajaḥ ।

aprāṇo hyamanāḥ śubhro hyakṣarāt parataḥ paraḥ ।।

 

Anvaya

दिव्यः अमृतः अजः शुभ्रः पुरुषः सबाह्याभ्यन्तरः हि हि अप्राणः अमनाः सः अक्षरात् परतः ह ॥

 

Anvaya Transliteration

divyaḥ amṛtaḥ ajaḥ śubhraḥ puruṣaḥ sabāhyābhyantaraḥ hi hi aprāṇaḥ amanāḥ ( saḥ ) akṣarāt parataḥ ha ।।

 

Meaning

He, the divine, the formless Spirit, even he is the outward and the inward and he the Unborn; he is beyond life, beyond mind, luminous, Supreme beyond the immutable.

 

Hindi Meaning

वह दिव्य अमूर्त 'पुरुष', वही बाह्य तथा आन्तर (सत्य) है एवं वह 'अज' है; वह प्राणों से परे (अप्राण) एवं मन से परे (अमन) है, वह शुभ्र ज्योतिर्मय एवं अक्षर से भी परे 'परमात्मतत्त्व' है।

 

Glossary

दिव्यः - divyaḥ - the divine । अमृतः - amṛtaḥ - the formless । अजः - ajaḥ - the Unborn । शुभ्रः - śubhraḥ - the Unborn । पुरुषः - puruṣaḥ - Spirit । सबाह्याभ्यन्तरः - sabāhyābhyantaraḥ - the outward and the inward । अप्राणः - aprāṇaḥ - beyond life । अमनाः - amanāḥ - beyond mind । अक्षरात् परतः - akṣarāt parataḥ - Supreme beyond the immutable । ह - ha - indeed ।

एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेन्द्रियाणि च।

खं वायुर्ज्योतिरापः पृथिवी विश्वस्य धारिणी ॥ ।।३।।

Transliteration

etasmājjāyate prāṇo manaḥ sarvendriyāṇi ca ।

khaṁ vāyurjyotirāpaḥ pṛthivī viśvasya dhāriṇī ।।

 

Anvaya

एतस्मात् प्राणः मनः सर्वेन्द्रियाणि खं वायौः ज्योतिः आपः विश्वस्य धारिणी पृथिवी च जायते ॥

 

Anvaya Transliteration

etasmāt prāṇaḥ manaḥ sarvendriyāṇi khaṁ vāyauḥ jyotiḥ āpaḥ viśvasya dhāriṇīi pṛthivī ca jāyate ।।

 

Meaning

Life and mind and the senses are born from Him and the sky, and the wind, and light, and the waters and earth upholding all that is.

 

Hindi Meaning

इसी 'परमात्म-तत्त्व' से प्राण, मन तथा समस्त इन्द्रियों का जन्म होता है; तथा आकाश, वायु, अग्नि, जल तथा सभी को धारण करने वाली पृथ्वी का भी जन्म होता है।

 

Glossary

एतस्मात् - etasmāt - from Him । प्राणः - prāṇaḥ - life । मनः - manaḥ - mind । सर्वेन्द्रियाणि - sarvendriyāṇi - the senses । खम् - kham - the sky । वायौः - vāyauḥ - the wind । ज्योतिः - jyotiḥ - the light । आपः - āpaḥ - the waters । विश्वस्य धारिणी - viśvasya dhāriṇīi - upholding all that is । पृथिवी - pṛthivī - earth । च - ca - and । जायते - jāyate - are born ।

अग्नीर्मूर्धा चक्षुषी चन्द्रसूर्यौ दिशः श्रोत्रे वाग्‌ विवृताश्च वेदाः।

वायुः प्राणो हृदयं विश्वमस्य पद्‌भ्यां पृथिवी ह्येष सर्वभूतान्तरात्मा ॥ ।।४।।

Transliteration

agnīrmūrdhā cakṣuṣī candrasūryau diśaḥ śrotre vāg vivṛtāśca vedāḥ ।

vāyuḥ prāṇo hṛdayaṁ viśvamasya padbhyāṁ pṛthivī hyeṣa sarvabhūtāntarātmā ।।

 

Anvaya

अस्य च अग्निः मूर्धा चन्द्रसूर्यौ चक्षुषी दिशः श्रोत्रे विवृताः वेदाः वाक् वायुः प्राणः हृदयम् विश्वं अस्य पदभ्यां पृथिवी जाता एषः सर्वभूतान्तरात्मा हि ॥

 

Anvaya Transliteration

( asya ca ) agniḥ mūrdhā candrasūryau cakṣuṣī diśaḥ śrotre vivṛtāḥ vedāḥ vāk vāyuḥ prāṇaḥ hṛdayam viśvaṁ asya padabhyāṁ pṛthivī ( jātā ) eṣaḥ sarvabhūtāntarātmā hi ।।

 

Meaning

Fire is the head of Him and his eyes are the Sun and Moon, the quarters his organs of hearing and the revealed Vedas are his voice, air is his breath, the universe is his heart, Earth lies at his feet. He is the inner Self in all beings.

 

Hindi Meaning

अग्नि 'उसका' मस्तक (मूर्धा) है, चन्द्रमा तथा सूर्य उसके नेत्र हैं, दिशाएँ उसकी श्रवणेन्द्रियाँ (श्रोत्र) हैं तथा प्रकट हुए वेद उसकी वाणी हैं, वायु उसका प्राण है, विश्व उसका हृदय है, उसके चरणों में पृथ्वी आसीन है, 'वह' समस्त उद्भूत सत्ताओं का 'अन्तरात्मा' है।

 

Glossary

अग्निः - agniḥ - fire । मूर्धा - mūrdhā - the head । चन्द्रसूर्यौ - candrasūryau - Sun and Moon । चक्षुषी - cakṣuṣī - the eyes । दिशः - diśaḥ - the quarters । श्रोत्रे - śrotre - are organs of hearing । विवृताः वेदाः - vivṛtāḥ vedāḥ - the revealed Vedas । वाक् - vāk - the voice । वायुः - vāyuḥ - air । प्राणः - prāṇaḥ - is his breath । हृदयम् - hṛdayam - । विश्वम् - viśvam - the universe is his heart । अस्य पदभ्याम् - asya padabhyām - at his feet । पृथिवी - pṛthivī - Earth lies । एषः हि - eṣaḥ hi - he indeed । सर्वभूतान्तरात्मा - sarvabhūtāntarātmā - is the inner Self in all beings ।

तस्मादग्निः समिधो यस्य सूर्यः सोमात्‌ पर्जन्य ओषधयः पृथिव्याम्‌।

पुमान्‌ रेतः सिञ्चति योषितायां बह्वीः प्रजाः पुरुषात्‌ संप्रसूताः ॥ ।।५।।

Transliteration

tasmādagniḥ samidho yasya sūryaḥ somāt parjanya oṣadhayaḥ pṛthivyām ।

pumān retaḥ siñcati yoṣitāyāṁ bahvīḥ prajāḥ puruṣāt saṁprasūtāḥ ।।

 

Anvaya

तस्मात् अग्निः जातः सूर्यः यस्य समिधः सोमात् पर्जन्यः सम्भवति पृथिव्याम् ओषधयः सम्भवन्ति पुमान् योषितायां रेतः सिञ्चति एवम् क्रमेण पुरुषात् बह्वीः प्रजाः सम्प्रसूताः ॥

 

Anvaya Transliteration

tasmāt agniḥ ( jātaḥ ) sūryaḥ yasya samidhaḥ somāt parjanyaḥ ( sambhavati ) pṛthivyām oṣadhayaḥ ( sambhavanti ) pumān yoṣitāyāṁ retaḥ siñcati ( evam krameṇa ) puruṣāt bahvīḥ prajāḥ samprasūtāḥ ।।

 

Meaning

From Him is fire, of which the Sun is the fuel, then rain from the Soma, herbs upon the earth, and the male casts his seed into woman: thus are these many peoples born from the Spirit.

 

Hindi Meaning

'उसी' से अग्नि उत्पन्न होती है जिसकी समिधा है 'सूर्य', 'सोम' से वर्षा तथा पृथ्वी पर औषधियाँ (वनस्पतियाँ) उत्पन्न होती हैं, पुरुष स्त्री में वीर्य-सिंचन करता हैː इस प्रकार नानाविध प्रज्ञा उस 'परमात्म-तत्त्व' से उद्धूत हैं।

 

Glossary

तस्मात् - tasmāt - from Him । अग्निः - agniḥ - is fire । यस्य - yasya - of which । सूर्यः - sūryaḥ - the Sun । समिधः - samidhaḥ - is the fuel । सोमात् - somāt - from the Soma । पर्जन्यः - parjanyaḥ - then rain । पृथिव्याम् - pṛthivyām - upon the earth । ओषधयः - oṣadhayaḥ - herbs । पुमान् - pumān - the male: । योषितायाम् - yoṣitāyām - into woman । रेतः - retaḥ - his seed । सिञ्चति - siñcati - casts । पुरुषात् - puruṣāt - from the Spirit । बह्वीः प्रजाः - bahvīḥ prajāḥ - many peoples । सम्प्रसूताः - samprasūtāḥ - are born ।

तस्मादृचः साम यजूंषि दीक्षा यज्ञाश्च सर्वे क्रतवो दक्षिणाश्च।

संवत्सरश्च यजमानश्च लोकाः सोमो यत्र पवते यत्र सूर्यः ॥ ।।६।।

Transliteration

tasmādṛcaḥ sāma yajūṁṣi dīkṣā yajñāśca sarve kratavo dakṣiṇāśca ।

saṁvatsaraśca yajamānaśca lokāḥ somo yatra pavate yatra sūryaḥ ।।

 

Anvaya

तस्मात् ऋचः सामानि यजुंषि दीक्षाः सर्वे यज्ञाः च क्रतवः दक्षिणाः च सम्वत्सरः यजमानः लोकाः च उत्पन्नाः यत्र सोमः पवते यत्र सूर्यः पवते ॥

 

Anvaya Transliteration

tasmāt ṛcaḥ sāmāni yajuṁṣi dīkṣāḥ sarve yajñāḥ ca kratavaḥ dakṣiṇāḥ ca samvatsaraḥ yajamānaḥ lokāḥ ca ( utpannāḥ ) yatra somaḥ pavate yatra sūryaḥ ( pavate )

 

Meaning

From Him are the hymns of the Rig Veda, the Sama and the Yajur, initiation, and all sacrifices and works of sacrifice, and dues given, the year and the giver of the sacrifice and the worlds, on which the moon shines and the sun.

 

Hindi Meaning

उसी 'परमात्म-तत्त्व' से ऋग्वेद की, सामवेद तथा यजुर्वेद की ऋचाएँ तथा मन्त्रगान हैं, दीक्षाएँ, समस्त यज्ञ तथा योग-कर्म और दान-दक्षिणाएँ हैं, उसी से संवत्सर हैं, यजमान हैं, लोक-लोकान्तर हैं जिनमें चन्द्रमा तथा सूर्य प्रकाश फैलाते हैं।

 

Glossary

तस्मात् - tasmāt - from Him । ऋचः - ṛcaḥ - the hymns of the Rig Veda । सामानि - sāmāni - the Sama । यजुंषि - yajuṁṣi - the Yajur । दीक्षाः - dīkṣāḥ - initiation । सर्वे यज्ञाः - sarve yajñāḥ - all sacrifices । क्रतवः च - kratavaḥ ca - and works of sacrifice । दक्षिणाः च - dakṣiṇāḥ ca - and dues given । सम्वत्सरः - samvatsaraḥ - the year । यजमानः - yajamānaḥ - the giver of the sacrifice । लोकाः - lokāḥ - the worlds । च - ca - and । यत्र - yatra - on which । सोमः - somaḥ - the moon । पवते - pavate - shines । यत्र - yatra - । सूर्यः च - sūryaḥ ca - and the sun ।

तस्माच्च देवा बहुधा संप्रसूताः साध्या मनुष्याः पशवो वयांसि।

प्राणापानौ व्रीहियवौ तपश्च श्रद्ध सत्यं ब्रह्मचर्यं विधिश्च ॥ ।।७।।

Transliteration

tasmācca devā bahudhā saṁprasūtāḥ sādhyā manuṣyāḥ paśavo vayāṁsi ।

prāṇāpānau vrīhiyavau tapaśca śraddha satyaṁ brahmacaryaṁ vidhiśca ।।

 

Anvaya

तस्मात् च देवाः बहुधा सम्प्रसूताः साध्याः मनुष्याः पशवः वयांसि प्राणापानौ ब्रीहियवौ तपः च श्रद्धा सत्यं ब्रह्मचर्यम् विधि च सम्प्रसूताः ॥

 

Anvaya Transliteration

tasmāt ca devāḥ bahudhā samprasūtāḥ sādhyāḥ manuṣyāḥ paśavaḥ vayāṁsi prāṇāpānau brīhiyavau tapaḥ ca śraddhā satyaṁ brahmacaryam vidhi ca ( samprasūtāḥ ) ।।

 

Meaning

And from Him have issued many gods, and demigods and men and beasts and birds, the main breath and downward breath, and rice and barley, and askesis and faith and Truth, and chastity and rule of right practice.

 

Hindi Meaning

तथा 'उसी' से अनेकानेक देवगण उत्पन्न हुए हैं, उसी से साधुगण, मनुष्य तथा पशु-पक्षी उत्पन्न हुए हैं, प्राण तथा अपान वायु, धान तथा जौ (अन्न), तप, श्रद्धा, सत्य, ब्रह्मचर्य तथा विधि-विधानों का प्रादुर्भाव 'उसी' से हुआ है।

 

Glossary

तस्मात् च - tasmāt ca - and from Him । बहुधा देवाः - bahudhā devāḥ - many gods । सम्प्रसूताः - samprasūtāḥ - have issued । साध्याः - sādhyāḥ - demigods । मनुष्याः - manuṣyāḥ - men । पशवः - paśavaḥ - and beasts । वयांसि - vayāṁsi - and birds । प्राणापानौ - prāṇāpānau - the main breath and downward breath । ब्रीहियवौ - brīhiyavau - and rice and barley । तपः च - tapaḥ ca - and askesis, । श्रद्धा - śraddhā - and faith । सत्यम् - satyam - and Truth । ब्रह्मचर्यम् - brahmacaryam - and chastity । विधि च - vidhi ca - and rule of right practice ।

सप्त प्राणाः प्रभवन्ति तस्मात्‌ सप्तार्चिषः समिधः सप्त होमाः।

सप्त इमे लोका येषु चरन्ति प्राणा गुहाशया निहिताः सप्त सप्त ॥ ।।८।।

Transliteration

sapta prāṇāḥ prabhavanti tasmāt saptārciṣaḥ samidhaḥ sapta homāḥ ।

sapta ime lokā yeṣu caranti prāṇā guhāśayā nihitāḥ sapta sapta ।।

 

Anvaya

तस्मात् सप्त प्राणाः सप्त अर्चिषः सप्त समिधा होमाः इमे सप्त लोकाः प्रभवन्ति सप्त सप्त येषु निहिताः गुहाशयाः प्राणाः चरन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

tasmāt sapta prāṇāḥ sapta arciṣaḥ sapta samidhā homāḥ ime sapta lokāḥ prabhavanti sapta sapta yeṣu nihitāḥ guhāśayāḥ prāṇāḥ caranti ।।

 

Meaning

The seven breaths are born from Him and the seven lights and kinds of fuel and the seven oblations and these seven worlds in which move the lifebreaths set within with the secret heart for their dwellingplace, seven and seven.

 

Hindi Meaning

'उसी' से सप्त प्राणों का जन्म हुआ है, सप्त ज्वालाएँ, विभिन्न समिधाएँ सप्त होम तथा ये सन्त लोक जिनमें प्राण हृदय-गुहा को अपना बना कर विचरण करते हैं, 'उसी' से उत्पन्न हैं; सभी सात-सात के समूहों में हैं।

 

Glossary

तस्मात् - tasmāt - from Him । सप्त प्राणाः - sapta prāṇāḥ - the seven breaths । सप्त अर्चिषः - sapta arciṣaḥ - the seven lights । सप्त समिधा होमाः - sapta samidhā homāḥ - the seven kinds of fuel and the seven oblations । इमे सप्त लोकाः - ime sapta lokāḥ - these seven worlds । प्रभवन्ति - prabhavanti - । सप्त सप्त - sapta sapta - seven and seven. । येषु - yeṣu - in which । निहिताः - nihitāḥ - set within । गुहाशयाः - guhāśayāḥ - with the secret heart for their dwelling place । प्राणाः - prāṇāḥ - the life breaths । चरन्ति - caranti - move ।

अतः समुद्रा गिरयश्च सर्वेऽस्मात्‌ स्यन्दन्ते सिन्धवः सर्वरूपाः।

अतश्च सर्वा ओषधयो रसाश्च येनैष भूतैस्तिष्ठते ह्यन्तरात्मा ॥ ।।९।।

Transliteration

ataḥ samudrā girayaśca sarve'smāt syandante sindhavaḥ sarvarūpāḥ ।

ataśca sarvā oṣadhayo rasāśca yenaiṣa bhūtaistiṣṭhate hyantarātmā ।।

 

Anvaya

अतः सर्वे समुद्राः गिरयः च उत्पन्नाः अस्मात् सर्वरूपाः सिन्धवः स्यन्दते। अतः च सर्वाः ओषधयः रसः च सम्भवन्ति येन एषः अन्तरात्मा भूतैः परिबेष्ठितः तिष्ठते हि ॥

 

Anvaya Transliteration

ataḥ sarve samudrāḥ girayaḥ ca ( utpannāḥ ) asmāt sarvarūpāḥ sindhavaḥ syandate। ataḥ ca sarvāḥ oṣadhayaḥ rasaḥ ca ( sambhavanti ) yena eṣaḥ antarātmā bhūtaiḥ ( paribeṣṭhitaḥ ) tiṣṭhate hi ।।

 

Meaning

From Him are the oceans and all these mountains and from Him flow rivers of all forms, and from Him are all plants, and sensible delight which makes the soul to abide with the material elements.

 

Hindi Meaning

'उसी' से सारे समुद्र तथा ये सारे पर्वत, ये सब प्रकार की नदियाँ 'उसी' से प्रवाहित होती हैं; 'उसी' से समस्त वनस्पतियां तथा रसादि हैं जिनकी रसानुभूति से यह अन्तरात्मा भौतिक तत्त्वों के साथ निवास करती है।

 

Glossary

अतः - ataḥ - from Him । सर्वे समुद्राः - sarve samudrāḥ - are the oceans । गिरयः च - girayaḥ ca - and all these mountains । अस्मात् - asmāt - from Him । सर्वरूपाः सिन्धवः - sarvarūpāḥ sindhavaḥ - rivers of all forms । स्यन्दते - syandate - flow । अतः च - ataḥ ca - and from Him । सर्वाः ओषधयः - sarvāḥ oṣadhayaḥ - are all plants । रसः च - rasaḥ ca - and sensible delight । येन - yena - by which । एषः अन्तरात्मा - eṣaḥ antarātmā - the soul । भूतैः - bhūtaiḥ - with the material elements । तिष्ठते हि - tiṣṭhate hi - abides ।

पुरुष एवेदं विश्वं कर्म तपो ब्रह्म परामृतम्‌।

एतद्यो वेद निहितं गुहायां सोऽविद्याग्रन्थिं विकिरतीह सोम्य ॥ ।।१०।।

Transliteration

puruṣa evedaṁ viśvaṁ karma tapo brahma parāmṛtam ।

etadyo veda nihitaṁ guhāyāṁ so'vidyāgranthiṁ vikiratīha somya ।।

 

Anvaya

इदं विश्वं कर्म तपः च पुरुषः एव गुहायाम् निहितं परामृतम् एतत् ब्रह्म यः वेद हे सौम्य सः अविद्याग्रन्थिं इह विकिरति ॥

 

Anvaya Transliteration

idaṁ viśvaṁ karma tapaḥ ( ca ) puruṣaḥ eva guhāyām nihitaṁ parāmṛtam etat brahma yaḥ veda ( he ) saumya saḥ avidyāgranthiṁ iha vikirati ।।

 

Meaning

The Spirit is all this universe; He is works and askesis and the Brahman, supreme and immortal. O fair son, he who knows this hidden in the secret heart, scatters even here in this world the knot of the Ignorance.

 

Hindi Meaning

यह 'पुरुष-तत्त्व' ही सम्पूर्ण विश्व है; 'वही' कर्म है, 'वही' तप है तथा 'वही' परम तथा अमृतरूप 'ब्रह्म' है। हे सौम्य, जो हृद्गुहा में निहित इस तत्त्व को जानता है वह यहीं, इसी लोक में अविद्या-ग्रन्थि का उच्छेदन कर देता है।

 

Glossary

पुरुषः एव - puruṣaḥ eva - the Spirit is । इदम् विश्वम् - idam viśvam - all this universe । कर्म - karma - works । तपः - tapaḥ - askesis । परामृतम् ब्रह्म - parāmṛtam brahma - the Brahman, supreme and immortal । सौम्य - saumya - O fair son, । एतत् - etat - this । गुहायाम् - guhāyām - in the secret heart । निहितम् - nihitam - hidden । यः वेद - yaḥ veda - who knows । सः - saḥ - he । अविद्याग्रन्थिम् - avidyāgranthim - the knot of the Ignorance । इह - iha - even here in this world । विकिरति - vikirati - scatters ।

द्वितीयः खण्डः

आविः सन्निहितं गुहाचरं नाम महत् पदमत्रैतत्‌ समर्पितम्‌।

एजत् प्राणन्निमिषच्च यदेतज्जानथ सदस-द्वरेण्यं परं विज्ञानाद्यद्वरिष्ठं प्रजानाम्‌ ॥ ।।१।।

Transliteration

āviḥ sannihitaṁ guhācaraṁ nāma mahat padamatraitat samarpitam ।

ejat prāṇannimiṣacca yadetajjānatha sadasa-dvareṇyaṁ paraṁ vijñānādyadvariṣṭhaṁ prajānām ।।

 

Anvaya

अविः सन्निहितं गुहाचरं नाम यत् महत् पदम् अत्र एजत् प्राणत् निमिषत् च एतत् सर्वं समर्पितम् एतत् जानथ यत् सत् असत् वरेण्यम् वरिष्ठं तथा प्रजानां विज्ञानात् परम् ॥

 

Anvaya Transliteration

aviḥ sannihitaṁ guhācaraṁ nāma yat mahat padam atra ejat prāṇat nimiṣat ca etat ( sarvaṁ ) samarpitam etat jānatha yat sat asat vareṇyam variṣṭhaṁ ( tathā ) prajānāṁ vijñānāt param ।।

 

Meaning

Manifested, it is here set close within, moving in the secret heart, this is the mighty foundation and into it is consigned all that moves and breathes and sees. This that is that great foundation here, know, as the Is and Is not, the supremely desirable, greatest and the Most High, beyond the knowledge of creatures.

 

Hindi Meaning

स्वयं आविर्भूत परम तत्त्व यहाँ सन्निहित है, यह हृद्गुहा में विचरने वाला महान् पद है, इसमें ही यह सब समर्पित है जो गतिमान् है, प्राणवान् है तथा जो दृष्टिमान् है। यह जो यही महान् पद है, उसको ही 'सत्' तथा 'असत्' जानो, जो परम वरेण्य है, महत्तम एवं 'सर्वोच्च' (वरिष्ठ) है, तथा जो प्राणियों (प्रजाओं) के ज्ञान से परे है।

 

Glossary

अविः - aviḥ - manifested । सन्निहितम् - sannihitam - it is here set close within । गुहाचरम् नाम - guhācaram nāma - moving in the secret heart । अत्र यत् महत् पदम् - atra yat mahat padam - this is the mighty foundation here । एजत् - ejat - all that moves । प्राणत् - prāṇat - breathes । निमिषत् च - nimiṣat ca - and sees । एतत् समर्पितम् - etat samarpitam - into it is consigned This that is । एतत् जानथ - etat jānatha - know this, the mighty foundation here । यत् - yat - that which is । सत् - sat - Is । असत् - asat - Is not । वरेण्यम् - vareṇyam - the supremely desirable । वरिष्ठम् - variṣṭham - greatest and the Most High । प्रजानाम् - prajānām - of creatures । विज्ञानात् - vijñānāt - the knowledge । परम् - param - beyond ।

यदर्चिमद्यदणुभ्योऽणु च यस्मिंल्लोका निहिता लोकिनश्च।

तदेतदक्षरं ब्रह्म स प्राणस्तदु वाङ् मनः तदेतत् सत्यं तदमृतं तद् वेद्धव्यं सोम्य विद्धि ॥ ।।२।।

Transliteration

yadarcimadyadaṇubhyo'ṇu ca yasmiṁllokā nihitā lokinaśca ।

tadetadakṣaraṁ brahma sa prāṇastadu vāṅ manaḥ tadetat satyaṁ tadamṛtaṁ tad veddhavyaṁ somya viddhi ।।

 

Anvaya

यत् अर्चिमत् यत् अणुभ्यः अपि अणु च यस्मिन् लोकाः लोकिनः च निहिताः तत् एतत् अक्षरं ब्रह्म सः प्राणः तत् उ वाक् मनः तत् एतत् सत्यम् तत् अमृतम् तत् मनसा वेद्धव्यं सौम्य तत् विद्धि ॥

 

Anvaya Transliteration

yat arcimat yat aṇubhyaḥ ( api ) aṇu ca yasmin lokāḥ lokinaḥ ca nihitāḥ tat etat akṣaraṁ brahma saḥ prāṇaḥ tat u vāk manaḥ tat etat satyam tat amṛtam tat ( manasā ) veddhavyaṁ saumya ( tat ) viddhi ।।

 

Meaning

That which is the Luminous, that which is smaller than the atoms, that in which are set the worlds and their peoples, That is This,-it is Brahman immutable: life is That, it is speech and mind. That is This, the True and Real, it is That which is immortal: it is into That that thou must pierce, O fair son, into That penetrate.

 

Hindi Meaning

यह जो 'ज्योतिर्मान्' है, जो अणुओं से भी सूक्ष्मतर है, जिसके अन्दर समस्त लोक-लोकान्तर एवं उनके लोकवासी सन्निहित हैं, 'वही' है 'यह'-यह अक्षर 'ब्रह्म' प्राणतत्त्व 'वही' है, 'वही' वाणी तथा मन है। 'वही' है 'यह' 'परम सत्य' तथा 'सत्तत्त्व', 'वही' है अमृत तत्त्व तुम्हारे द्वारा 'वही' है वेधनीय, है सौम्य! 'उसी' का वेधन करो (उसमें प्रवेश करो)।

 

Glossary

यत् अर्चिमत् - yat arcimat - that which is the Luminous । यत् अणुभ्यः अणु च - yat aṇubhyaḥ aṇu ca - and that which is smaller than the atoms । यस्मिन् - yasmin - that in which । लोकाः - lokāḥ - the worlds । लोकिनः च - lokinaḥ ca - and the peoples of the worlds । निहिताः - nihitāḥ - are set । तत् एतत् - tat etat - That is This । अक्षरम् ब्रह्म - akṣaram brahma - it is Brahman immutable । सः प्राणः - saḥ prāṇaḥ - life is That । तत् उ - tat u - it is । वाक् - vāk - speech । मनः - manaḥ - mind । तत् एतत् - tat etat - That is This । सत्यम् - satyam - the True and Real । तत् अमृतम् - tat amṛtam - it is That which is immortal । तत् वेद्धव्यम् - tat veddhavyam - it is into That that thou must pierce । सौम्य - saumya - O fair son! । विद्धि - viddhi - into That penetrate ।

 

धनुर्गृहीत्वौपनिषदं महास्त्रं शरं ह्युपासानिशितं सन्धयीत।

आयम्य तद् भावगतेन चेतसा लक्श्यं तदेवाक्षरं सोम्य विद्धि ॥ ।।३।।

Transliteration

dhanurgṛhītvaupaniṣadaṁ mahāstraṁ śaraṁ hyupāsāniśitaṁ sandhayīta ।

āyamya tad bhāvagatena cetasā lakśyaṁ tadevākṣaraṁ somya viddhi ।।

 

Anvaya

औपनिषदं महास्त्रं धनुः गृहित्वा उपासानिशितम् हि शरं सन्धयीत सौम्य तद्भावगतेन चेतसा आयम्य तत् एव अक्षरं लक्ष्यं विद्धि ॥

 

Anvaya Transliteration

aupaniṣadaṁ mahāstraṁ dhanuḥ gṛhitvā upāsāniśitam hi śaraṁ sandhayīta saumya tadbhāvagatena cetasā āyamya tat eva akṣaraṁ lakṣyaṁ viddhi ।।

 

Meaning

Take up the bow of the Upanishad, that mighty weapon, set to it an arrow sharpened by adoration, draw the bow with a heart wholly devoted to the contemplation of That, and O fair son, penetrate into That as thy target, even into the Immutable.

 

Hindi Meaning

उपनिषदीय धनुष रूपी महाअश्व को ग्रहण करो, उपासना के द्वारा सुतीक्ष्ण किये हुए बाण को उस पर स्थापित करो, उस 'परतत्त्व' में चित्त को पूर्णतया एकनिष्ठ करके धनुष को खींचो तथा हे सौम्य! उस 'अक्षर ब्रह्म' को लक्ष्य करके, 'उसे' वेधो।

 

Glossary

औपनिषदम् - aupaniṣadam - of the Upanishad । महास्त्रम् - mahāstram - the mighty weapon । धनुः - dhanuḥ - the bow । गृहित्वा - gṛhitvā - taking up । उपासानिशितम् हि - upāsāniśitam hi - sharpened by adoration । शरम् सन्धयीत - śaram sandhayīta - set to it an arrow । सौम्य - saumya - O fair son । तद्भावगतेन चेतसा - tadbhāvagatena cetasā - with a heart wholly devoted to the contemplation of That । आयम्य - āyamya - drawing the bow । अक्षरम् - akṣaram - into the Immutable । लक्ष्यम् - lakṣyam - as thy target । विद्धि - viddhi - penetrate into That ।

प्रणवो धनुः शरो ह्यात्मा ब्रह्म तल्लक्ष्यमुच्यते।

अप्रमत्तेन वेद्धव्यं शरवत्‌ तन्मयो भवेत्‌ ॥ ।।४।।

Transliteration

praṇavo dhanuḥ śaro hyātmā brahma tallakṣyamucyate ।

apramattena veddhavyaṁ śaravat tanmayo bhavet ।।

 

Anvaya

प्रणवः धनुः शरः हि आत्मा ब्रह्म तत् लक्ष्यम् उच्यते अप्रमत्तेन तत् लक्ष्यं वेद्धव्यं शरवत् तन्मयः भवेत् ॥

 

Anvaya Transliteration

praṇavaḥ dhanuḥ śaraḥ hi ātmā brahma tat lakṣyam ucyate apramattena ( tat lakṣyaṁ ) veddhavyaṁ śaravat tanmayaḥ bhavet ।।

 

Meaning

OM is the bow and the soul is the arrow, and That, even the Brahman, is spoken of as the target. That must be pierced with an unfaltering aim; one must be absorbed into That as an arrow is lost in its target.

 

Hindi Meaning

ॐ (प्रणव) है धनुष तथा आत्मा है बाण, और 'वह', अर्थात् 'ब्रह्म' को लक्ष्य के रूप में कहा गया है। 'उसका' प्रमाद रहित होकर वेधन करना चाहिये; जिस प्रकार शर अर्थात् बाण अपने लक्ष्य में विलुप्त हो जाता है उसी प्रकार मनुष्य को 'उस' में (ब्रह्म में) तन्मय हो जाना चाहिये।

 

Glossary

प्रणवः धनुः - praṇavaḥ dhanuḥ - OM is the bow । शरः हि आत्मा - śaraḥ hi ātmā - the soul is the arrow । ब्रह्म - brahma - the Brahman । तत् लक्ष्यम् - tat lakṣyam - as the target । उच्यते - ucyate - is spoken of । अप्रमत्तेन - apramattena - with an unfaltering aim । वेद्धव्यम् - veddhavyam - that must be pierced । शरवत् - śaravat - as an arrow (lost in its target) । तन्मयः - tanmayaḥ - absorbed into That । भवेत् - bhavet - one must be ।

यस्मिन्‌ द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतं मनः सह प्राणैश्च सर्वैः।

तमेवैकं जानथ आत्मानमन्या वाचो विमुञ्चथामृतस्यैष सेतुः ॥ ।।५।।

Transliteration

yasmin dyauḥ pṛthivī cāntarikṣamotaṁ manaḥ saha prāṇaiśca sarvaiḥ ।

tamevaikaṁ jānatha ātmānamanyā vāco vimuñcathāmṛtasyaiṣa setuḥ ।।

 

Anvaya

यस्मिन् द्यौः पृथिवी अन्तरिक्षं च सर्वैः प्राणैः सह मनः च ओतं तम् एकं आत्मानम् इति एव जानथ अन्याः वाचः विमुञ्चत। एषः अमृतस्य सेतुः ॥

 

Anvaya Transliteration

yasmin dyauḥ pṛthivī antarikṣaṁ ca sarvaiḥ prāṇaiḥ saha manaḥ ca otaṁ tam ekaṁ ātmānam ( iti ) eva jānatha anyāḥ vācaḥ vimuñcata। eṣaḥ amṛtasya setuḥ ।।

 

Meaning

He in whom are inwoven heaven and earth and the midregion, and mind with all the life currents, Him know to be the one Self; other words put away from you: this is the bridge to immortality.

 

Hindi Meaning

'वह', जिसमें द्युलोक, पृथ्वी एवं अन्तरिक्ष, मन तथा प्राण की समस्त गलियां अन्तर्भूत हैं, ओत-प्रोत हैं, 'उसको' तुम एकमेव 'आत्मरूप' जानो; इससे भिन्न अन्य वचनों का सर्वथा त्याग कर दो, यही है अमृत का सेतु।

 

Glossary

यस्मिन् - yasmin - in whom । द्यौः - dyauḥ - heaven । पृथिवी - pṛthivī - earth । अन्तरिक्षम् च - antarikṣam ca - and the midregion । सर्वैः प्राणैः सह - sarvaiḥ prāṇaiḥ saha - with all the life currents । मनः च - manaḥ ca - and mind । ओतम् - otam - are inwoven । तम् - tam - Him । एकम् आत्मानम् एव - ekam ātmānam eva - to be the one Self । जानथ - jānatha - know । अन्याः वाचः - anyāḥ vācaḥ - other words । विमुञ्चत - vimuñcata - put away from you । एषः - eṣaḥ - this । अमृतस्य - amṛtasya - to immortality । सेतुः - setuḥ - is the bridge ।

अरा इव रथनाभौ संहता यत्र नाड्यः स एषोऽन्तश्चरते बहुधा जायमानः।

ओमित्येवं ध्यायथ आत्मानं स्वस्ति वः पाराय तमसः परस्तात्‌ ॥ ।।६।।

Transliteration

arā iva rathanābhau saṁhatā yatra nāḍyaḥ sa eṣo'ntaścarate bahudhā jāyamānaḥ ।

omityevaṁ dhyāyatha ātmānaṁ svasti vaḥ pārāya tamasaḥ parastāt ।।

 

Anvaya

रथनाभौ अराः इव यत्र नाड्यः संहताः बहुधा जायमानः स एषः आत्मा अन्तः चरते आत्मानं ॐ इति एवं ध्यायथ वः तमसः परस्तात् पाराय स्वस्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

rathanābhau arāḥ iva yatra nāḍyaḥ saṁhatāḥ bahudhā jāyamānaḥ sa eṣaḥ ( ātmā ) antaḥ carate ātmānaṁ om iti evaṁ dhyāyatha vaḥ tamasaḥ parastāt pārāya svasti ।।

 

Meaning

Where the nerves are brought close together like the spokes in the nave of a chariot-wheel, this is He that moves within, -there is He manifoldly born. Meditate on the Self as OM and happy be your passage to the other shore beyond the darkness.

 

Hindi Meaning

रथ के चक्र की नाभि में जुडे़ हुए अरों की भाँति जहाँ नाड़ियाँ एकत्रित हो जाती हैं, 'वह' ही है जो अन्तर में विचरण करता है,- 'वही' बहुविध रूप में जन्म लेता है। 'आत्मा' का 'ओम्', के रूप में ध्यान करो, तथा अन्धतमस् से परे उस पार जाने का तुम्हारा मार्ग मंगलमय (स्वस्ति) हो।

 

Glossary

रथनाभौ - rathanābhau - in the nave of a chariot-wheel । अराः इव - arāḥ iva - like the spokes । यत्र - yatra - where । नाड्यः - nāḍyaḥ - the nerves । संहताः - saṁhatāḥ - are brought close together । बहुधा जायमानः - bahudhā jāyamānaḥ - manifoldly born । स एषः - sa eṣaḥ - this is He that । अन्तः - antaḥ - within । चरते - carate - moves । आत्मानम् - ātmānam - on the Self । ॐ इति - om iti - as OM । एवम् - evam - thus । ध्यायथ - dhyāyatha - meditate । वः - vaḥ - your । तमसः - tamasaḥ - the darkness । परस्तात् - parastāt - beyond । पाराय - pārāya - passage to the other shore । स्वस्ति - svasti - happy be ।

यः सर्वज्ञः सर्वविद्‌ यस्यैष महिमा भुवि।

दिव्ये ब्रह्मपुरे ह्येष व्योम्न्यात्मा प्रतिष्ठितः ॥ ।।७।।

Transliteration

yaḥ sarvajñaḥ sarvavid yasyaiṣa mahimā bhuvi ।

divye brahmapure hyeṣa vyomnyātmā pratiṣṭhitaḥ ।।

 

Anvaya

यः सर्वज्ञः सर्ववित् भुवि यस्य एषः महिमा एषः आत्मा दिव्ये ब्रह्मपुरे व्योम्नि प्रतिष्ठितः हि ।

 

Anvaya Transliteration

yaḥ sarvajñaḥ sarvavit bhuvi yasya eṣaḥ mahimā eṣaḥ ātmā divye brahmapure vyomni pratiṣṭhitaḥ hi ।

 

Meaning

The Omniscient, the All-wise, whose is this might and majesty upon the earth, is this self enthroned in the divine city of the Brahman, in his ethereal heaven.

 

Hindi Meaning

जो 'सर्वज्ञ' है 'सर्वविद्' है जिसकी पृथ्वी पर यह सब महिमा है यह 'आत्मा' ही है जो इस दिव्य ब्रह्मपुरी में, इस व्योम में प्रतिष्ठित है।

 

Glossary

यः सर्वज्ञः - yaḥ sarvajñaḥ - the Omniscient । सर्ववित् - sarvavit - the All-wise । यस्य - yasya - whose । भुवि - bhuvi - upon the earth । एषः महिमा - eṣaḥ mahimā - is this might and majesty । एषः आत्मा - eṣaḥ ātmā - is this self । दिव्ये ब्रह्मपुरे - divye brahmapure - in the divine city of the Brahman । व्योम्नि हि - vyomni hi - in the ethereal heaven । प्रतिष्ठितः - pratiṣṭhitaḥ - enthroned ।

मनोमयः प्राणशरीरनेता प्रतिष्ठितोऽन्ने हृदयं सन्निधाय।

तद्‌ विज्ञानेन परिपश्यन्ति धीरा आनन्दरूपममृतं यद्‌ विभाति ॥ ।।८।।

Transliteration

manomayaḥ prāṇaśarīranetā pratiṣṭhito'nne hṛdayaṁ sannidhāya ।

tad vijñānena paripaśyanti dhīrā ānandarūpamamṛtaṁ yad vibhāti ।।

 

Anvaya

मनोमयः प्राणशरीरनेता सः हृदयम् सन्निधाय अन्ने प्रतिष्ठितः धीराः यत् आनन्दरूपम् अमृतं विभाति विज्ञानेन तत् परिपश्यन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

manomayaḥ prāṇaśarīranetā ( saḥ ) hṛdayam sannidhāya anne pratiṣṭhitaḥ dhīrāḥ yat ānandarūpam amṛtaṁ vibhāti vijñānena tat paripaśyanti ।।

 

Meaning

A mental being, leader of the life and the body, has set a heart in matter, in matter he has taken his firm foundation. By its knowing the wise see everywhere around them That which shines in its effulgence, a shape of Bliss and immortal.

 

Hindi Meaning

वह मनोमय है, प्राण एवं शरीर का नेता है, जिसने जड़तत्त्व (अन्न) में हृदय को स्थापित कर दिया है, जो स्वयं जड़तत्त्व (अन्न) में सुप्रतिष्ठित है। उसे जानने से ज्ञानीजन (धीर पुरुष) अपने चारों ओर 'उस' (आत्मतत्त्व) का दर्शन करते हैं जिसकी ज्योति सर्वत्र भासित होती है, जो 'आनन्दरूप' एवं अमृत-स्वरूप है।

 

Glossary

मनोमयः - manomayaḥ - a mental being । प्राणशरीरनेता - prāṇaśarīranetā - leader of the life and the body । हृदयम् - hṛdayam - a heart । सन्निधाय - sannidhāya - having set । अन्ने - anne - in matter । प्रतिष्ठितः - pratiṣṭhitaḥ - he has taken his firm foundation । धीराः - dhīrāḥ - the wise, । यत् - yat - that which । आनन्दरूपम् अमृतम् - ānandarūpam amṛtam - a shape of Bliss and immortal । विभाति - vibhāti - That which shines in its effulgence । तत् विज्ञानेन - tat vijñānena - by its knowing । परिपश्यन्ति - paripaśyanti - see everywhere around ।

भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः।

क्शीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन्‌ दृष्टे परावरे ॥ ।।९।।

Transliteration

bhidyate hṛdayagranthiśchidyante sarvasaṁśayāḥ ।

kśīyante cāsya karmāṇi tasmin dṛṣṭe parāvare ।।

 

Anvaya

तस्मिन् परावरे दृष्टे अस्य हृदयग्रन्थि भिद्यते सर्वसंशयाः छिद्यन्ते कर्माणि क्षीयन्ते च ॥

 

Anvaya Transliteration

tasmin parāvare dṛṣṭe asya hṛdayagranthi bhidyate sarvasaṁśayāḥ chidyante karmāṇi kṣīyante ca ।।

 

Meaning

The knot of the heartstrings is rent, cut away are all doubts, and a man's works are spent and perish, when is seen That which is at once the being below and the Supreme.

 

Hindi Meaning

हृदय की सारी ग्रथियाँ खुल जाती हैं, समस्त संशय छिन्न-भिन्न हो जाते हैं, तथा मनुष्य के कर्मों का क्षय हो जाता है, जब उस 'परतत्त्व' का दर्शन हो जाता है, जो एक साथ ही अपरा सत्ता एवं 'परम सत्ता' है।

 

Glossary

तस्मिन् परावरे - tasmin parāvare - that which is at once the being below and the Supreme । दृष्टे - dṛṣṭe - when is seen । अस्य - asya - । हृदयग्रन्थि - hṛdayagranthi - the knot of the heartstrings । भिद्यते - bhidyate - is rent । सर्वसंशयाः - sarvasaṁśayāḥ - all doubts । छिद्यन्ते - chidyante - cut away । अस्य कर्माणि च - asya karmāṇi ca - and a man's works । क्षीयन्ते - kṣīyante - are spent and perish ।

हिरण्मये परे कोशे विरजं ब्रह्म निष्कलम्‌।

तच्छुभ्रं ज्योतिषां ज्योतिस्तद्‌ यदात्मविदो विदुः ॥ ।।१०।।

Transliteration

hiraṇmaye pare kośe virajaṁ brahma niṣkalam ।

tacchubhraṁ jyotiṣāṁ jyotistad yadātmavido viduḥ ।।

 

Anvaya

हिरण्मये परे कोशे विरजं निष्कलं ब्रह्म वर्तते तत् शुभ्रं तत् ज्योतिषां ज्योतिः आत्मविदः यत् विदुः ॥

 

Anvaya Transliteration

hiraṇmaye pare kośe virajaṁ niṣkalaṁ brahma ( vartate ) tat śubhraṁ ( tat ) jyotiṣāṁ jyotiḥ ātmavidaḥ yat viduḥ ।।

 

Meaning

In a supreme golden sheath the Brahman lies, stainless, without parts. A Splendour is That, It is the Light of Lights, It is That which the self-knowers know.

 

Hindi Meaning

उस परम हिरण्मय कोश में निष्कलंक, निरवयव 'ब्रह्म' निवास करता है 'वह' 'शुभ्र-भास्वर' है, वह 'ज्योतियों' की 'ज्योति' है, 'वही' है जिसे आत्म-ज्ञानी जानते हैं।

 

Glossary

हिरण्मये परे कोशे - hiraṇmaye pare kośe - in a supreme golden sheath । विरजम् - virajam - stainless । निष्कलम् - niṣkalam - without parts । ब्रह्म - brahma - the Brahman lies । तत् शुभ्रम् - tat śubhram - a Splendour । ज्योतिषाम् ज्योतिः - jyotiṣām jyotiḥ - It is the Light of Lights । आत्मविदः - ātmavidaḥ - the self-knowers । यत् - yat - It is That which । विदुः - viduḥ - know ।

न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः।

तमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ॥ ।।११।।

Transliteration

na tatra sūryo bhāti na candratārakaṁ nemā vidyuto bhānti kuto'yamagniḥ ।

tameva bhāntamanubhāti sarvaṁ tasya bhāsā sarvamidaṁ vibhāti ।।

 

Anvaya

तत्र सूर्यः न भाति चन्द्रतारकम् च न इमाः विद्युतः न भान्ति अयं अग्निः कुतः तत् प्रकाशयेत् तं भान्तम् एव सर्वम् अनुभाति। तस्य भासा इदं सर्वम् विभाति ॥

 

Anvaya Transliteration

tatra sūryaḥ na bhāti candratārakam ( ca ) na imāḥ vidyutaḥ na bhānti ayaṁ agniḥ kutaḥ ( tat prakāśayet ) taṁ bhāntam eva sarvam anubhāti। tasya bhāsā idaṁ sarvam vibhāti ।।

 

Meaning

There the sun shines not and the moon has no splendour and the stars are blind; there these lightnings flash not, how then shall burn this earthly fire? All that shines is but the shadow of his shining; all this universe is effulgent with his light.

 

Hindi Meaning

वहां न सूर्य प्रकाशित होता है और चन्द्र आभाहीन हो जाता है तथा तारे बुझ जाते हैं; वहां ये विद्युत् भी नहीं चमकतीं, तब यह पार्थिव अग्नि भी कैसे जल पायेगी? जो कुछ भी चमकता है, वह उसकी आभा से अनुभासित होता है, यह सम्पूर्ण विश्व उसी के प्रकाश से प्रकाशित एवं भासित हो रहा है।

 

Glossary

तत्र - tatra - there । सूर्यः - sūryaḥ - the sun । न भाति - na bhāti - shines not । न चन्द्रतारकम् - na candratārakam - and the moon has no splendour and the stars are blind । इमाः विद्युतः - imāḥ vidyutaḥ - there these lightnings । न भान्ति - na bhānti - flash not । कुतः - kutaḥ - how then? । अयम् अग्निः - ayam agniḥ - this earthly fire shall burn । तम् भान्तम् एव - tam bhāntam eva - when he shines । सर्वम् अनुभाति - sarvam anubhāti - all that is shines after that । तस्य भासा - tasya bhāsā - with his light । इदम् सर्वम् - idam sarvam - all this universe । विभाति - vibhāti - is effulgent ।

ब्रह्मैवेदममृतं पुरस्ताद्‌ ब्रह्म पश्चाद्‌ ब्रह्म दक्शिणतश्चोत्तरेण।

अधश्चोर्ध्वं च प्रसृतं ब्रह्मैवेदं विश्वमिदं वरिष्ठम्‌ ॥ ।।१२।।

Transliteration

brahmaivedamamṛtaṁ purastād brahma paścād brahma dakśiṇataścottareṇa ।

adhaścordhvaṁ ca prasṛtaṁ brahmaivedaṁ viśvamidaṁ variṣṭham ।।

 

Anvaya

इदम् अमृतं ब्रह्म एव ब्रह्म पुरस्तात् ब्रह्म पश्चात् ब्रह्म दक्षिणतः उत्तरेण च अधः ऊर्ध्वं च प्रसृतम् इदं विश्वं वरिष्ठम् ब्रह्म एव ॥

 

Anvaya Transliteration

idam amṛtaṁ brahma eva brahma purastāt brahma paścāt brahma dakṣiṇataḥ uttareṇa ca adhaḥ ūrdhvaṁ ca prasṛtam idaṁ viśvaṁ variṣṭham brahma eva ।।

 

Meaning

All this is Brahman immortal, naught else; Brahman is in front of us, Brahman behind us, and to the south of us and to the north of us4 and below us and above us; it stretches everywhere. All this is Brahman alone, all this magnificent universe.

 

Hindi Meaning

यह सब कुछ अमृतस्वरूप 'ब्रह्म' ही है, इसके अतिरिक्त अन्य कुछ नहीं; 'ब्रह्म' ही हमारे सम्मुख है, 'ब्रह्म' ही पश्चात् है, हमारे दक्षिण में भी हमारे उत्तर में भी४, हमारे नीचे तथा हमारे ऊपर भी, यह सर्वत्र व्याप्त है। यह सम्पूर्ण अद्भुत विश्व केवल 'ब्रह्म' ही है।

 

Glossary

इदम् अमृतम् ब्रह्म एव - idam amṛtam brahma eva - all this is Brahman immortal, naught else । ब्रह्म पुरस्तात् - brahma purastāt - Brahman is in front of us । ब्रह्म पश्चात् - brahma paścāt - Brahman behind us । ब्रह्म दक्षिणतः - brahma dakṣiṇataḥ - and to the south of us is Brahman । उत्तरेणच - uttareṇaca - and to the north of us is Brahman । अधः - adhaḥ - and below us । ऊर्ध्वम् च - ūrdhvam ca - and above us । प्रसृतम् - prasṛtam - it stretches everywhere । इदम् वरिष्ठम् विश्वम् - idam variṣṭham viśvam - all this magnificent universe । ब्रह्म एव - brahma eva - all this is Brahman alone ।

तृतीयो मुण्डकः

प्रथमः खण्डः

द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषस्वजाते।

तयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्त्यनश्नन्नन्यो अभिचाकशीति ॥ ।।१।।

Transliteration

dvā suparṇā sayujā sakhāyā samānaṁ vṛkṣaṁ pariṣasvajāte ।

tayoranyaḥ pippalaṁ svādvattyanaśnannanyo abhicākaśīti ।।

 

Anvaya

सयुजा सखाया द्वा सुपर्णा समानं वृक्षं परिषस्वजाते। तयोः अन्यः पिप्पलं स्वादु अत्ति। अन्यः तु अनश्नन् अभिचाकशीति ॥

 

Anvaya Transliteration

sayujā sakhāyā dvā suparṇā samānaṁ vṛkṣaṁ pariṣasvajāte। tayoḥ anyaḥ pippalaṁ svādu atti। anyaḥ ( tu ) anaśnan abhicākaśīti ।।

 

Meaning

Two birds, beautiful of wing, close companions, cling to one common tree: of the two one eats the sweet fruit of the tree, the other eats not but watches his fellow.

 

Hindi Meaning

दो सुन्दर पंखों वाले पक्षी, घनिष्ठ सखा, समान वृक्ष पर ही रहते हैं; उनमें से एक वृक्ष के स्वादिष्ट फलों को खाता है, अन्य खाता नहीं अपितु अपने सखा को देखता है।

 

Glossary

सयुजा सखाया - sayujā sakhāyā - close companions । द्वा सुपर्णा - dvā suparṇā - two birds, beautiful of wing । समानम् वृक्षम् - samānam vṛkṣam - one common tree । परिषस्वजाते - pariṣasvajāte - clinging to । तयोः - tayoḥ - of the two । अन्यः - anyaḥ - one । स्वादु पिप्पलम् - svādu pippalam - the sweet fruit of the tree । अत्ति - atti - eats । अन्यः - anyaḥ - the other । अनश्नन् - anaśnan - eats not । अभिचाकशीति - abhicākaśīti - but watches his fellow ।

समाने वृक्षे पुरुषो निमग्नोऽनिशया शोचति मुह्यमानः।

जुष्टं यदा पश्यत्यन्यमीशमस्य महिमानमिति वीतशोकः ॥ ।।२।।

Transliteration

samāne vṛkṣe puruṣo nimagno'niśayā śocati muhyamānaḥ ।

juṣṭaṁ yadā paśyatyanyamīśamasya mahimānamiti vītaśokaḥ ।।

 

Anvaya

समाने वृक्षे निमग्नः पुरुषः मुह्यमानः अनीशया शोचति हि। सः यदा अन्यं जुष्टम् ईशम् अस्य इति महिमानम् पश्यति तदा सः वीतशोकः भवति ॥

 

Anvaya Transliteration

samāne vṛkṣe nimagnaḥ puruṣaḥ muhyamānaḥ anīśayā śocati hi। ( saḥ ) yadā anyaṁ juṣṭam īśam asya iti mahimānam paśyati ( tadā saḥ ) vītaśokaḥ ( bhavati ) ।।

 

Meaning

The soul is the bird that sits immersed on the one common tree; but because he is not lord he is bewildered and has sorrow. But when he sees that other who is the Lord and beloved, he knows that all is His greatness and his sorrow passes away from him.

 

Hindi Meaning

'पुरुष' (आत्मा) ही वह पक्षी है जो समान वृक्ष पर बैठकर (आस्वाद लेने में) निमग्न है; क्योंकि वह 'अनीश' है (स्वयं का ईश नहीं है) वह मोह के वशीभूत होकर शोक करता है। किन्तु जब वह उस अन्य को देखता है जो 'ईश' है, प्रेमी है, तब वह जान जाता है कि जो कुछ भी है, वह 'उसकी' महिमा है, और वह शोकमुक्त हो जाता है।

४अथवा, "हमारे दायें भी और बायें भी।''

 

Glossary

समाने वृक्षे - samāne vṛkṣe - on the one common tree । निमग्नः - nimagnaḥ - sitting immersed । पुरुषः - puruṣaḥ - the soul, that is the bird । मुह्यमानः - muhyamānaḥ - is bewildered । अनीशया - anīśayā - because he is not lord । हि शोचति - hi śocati - and has sorrow । यदा - yadā - but when । अन्यम् - anyam - that other । जुष्टम् - juṣṭam - the beloved । ईशम् - īśam - the Lord । अस्य महिमानम् - asya mahimānam - (he knows that all is) His greatness । पश्यति - paśyati - he sees । वीतशोकः इति - vītaśokaḥ iti - and his sorrow passes away from him ।

यदा पश्यः पश्यते रुक्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्‌।

तदा विद्वान्‌ पुण्यपापे विधूय निरञ्जनः परमं साम्यमुपैति ॥ ।।३।।

Transliteration

yadā paśyaḥ paśyate rukmavarṇaṁ kartāramīśaṁ puruṣaṁ brahmayonim ।

tadā vidvān puṇyapāpe vidhūya nirañjanaḥ paramaṁ sāmyamupaiti ।।

 

Anvaya

यदा पश्यः रुक्मवर्णं ब्रह्मयोनिम् कर्तारम् ईशं पुरुषं पश्यते तदा पुण्यपापे विधूय विद्वान् निरञ्जनः परमं साम्यम् उषैति ॥

 

Anvaya Transliteration

yadā paśyaḥ rukmavarṇaṁ brahmayonim kartāram īśaṁ puruṣaṁ paśyate tadā puṇyapāpe vidhūya vidvān nirañjanaḥ paramaṁ sāmyam uṣaiti ।।

 

Meaning

When, a seer, he sees the Golden-hued, the maker, the Lord, the Spirit who is the source of Brahman, then he becomes the knower and shakes from his wings sin and virtue; pure of all stain he reaches the supreme identity.

 

Hindi Meaning

जब द्रष्टा उस 'स्वर्णवर्ण', कर्ता 'ईश', 'पुरुष' को देखता है जो 'ब्रह्म' की योनि५ है तब वह ज्ञाता बनकर अपने पंखों से पाप एवं पुण्य को झटकार कर, 'निरंजन', निष्कलंक होकर परम तादात्म्य (साम्य) का६ लाभ करता है।

 

Glossary

यदा - yadā - when । पश्यः - paśyaḥ - a seer । रुक्मवर्णम् - rukmavarṇam - the Golden-hued । ब्रह्मयोनिम् - brahmayonim - who is the source of Brahman । कर्तारम् - kartāram - the maker । ईशम् - īśam - the Lord । पुरुषम् - puruṣam - the Spirit । पश्यते - paśyate - he sees । तदा - tadā - then । पुण्यपापे - puṇyapāpe - sin and virtue । विधूय - vidhūya - shakes । विद्वान् - vidvān - the knower । निरञ्जनः - nirañjanaḥ - pure of all stain । परमम् साम्यम् - paramam sāmyam - the supreme identity । उपैति - upaiti - he reaches ।

प्राणो ह्येष यः सर्वभूतैर्विभाति विजानन्‌ विद्वान्‌ भवते नातिवादी।

आत्मक्रीड आत्मरतिः क्रियावानेष ब्रह्मविदां वरिष्ठः ॥ ।।४।।

Transliteration

prāṇo hyeṣa yaḥ sarvabhūtairvibhāti vijānan vidvān bhavate nātivādī ।

ātmakrīḍa ātmaratiḥ kriyāvāneṣa brahmavidāṁ variṣṭhaḥ ।।

 

Anvaya

यः हि प्राणः एषः सर्वभूतैः विभाति इति विजानम् विद्वान् भवते अतिवादी न भवते । एषः आत्मक्रीडः आत्मरतिः क्रियावान् ब्रह्मविदां वरिष्ठः ॥

 

Anvaya Transliteration

yaḥ hi prāṇaḥ eṣaḥ sarvabhūtaiḥ vibhāti ( iti ) vijānam vidvān bhavate ativādī na ( bhavate )। eṣaḥ ātmakrīḍaḥ ātmaratiḥ kriyāvān brahmavidāṁ variṣṭhaḥ ।।

 

Meaning

This is the life in things that shines manifested by all these beings; a man of knowledge coming wholly to know this, draws back from creeds and too much disputings. In the Self his delight, at play in the Self, doing works,-the best is he among the knowers of the Eternal.

 

Hindi Meaning

यह प्राण ही है जो समस्त भूतपदार्थों के द्वारा अभिव्यक्त होकर उद्भासित होता है; विद्वान् व्यक्ति इसे पूर्णतया जानते हुए, मतमतान्तर एवं विवादों (अतिवाद) से बचता है। 'आत्मा' में उसकी रति होती है तथा 'आत्मा' में ही क्रीड़ारत रहकर कर्म करता रहता है,-ब्रह्मवेत्ताओं में वह सर्वश्रेष्ठः वरिष्ठ है।

 

Glossary

यः हि - yaḥ hi - that which । एषः प्राणः - eṣaḥ prāṇaḥ - this the life in things । सर्वभूतैः - sarvabhūtaiḥ - manifested by all these beings । विभाति - vibhāti - that shines । इति विजानन् - iti vijānan - coming wholly to know this । विद्वान् - vidvān - a man of knowledge । अतिवादी न भवते - ativādī na bhavate - draws back from creeds and too much disputings । एषः - eṣaḥ - । आत्मक्रीडः - ātmakrīḍaḥ - at play in the Self । आत्मरतिः - ātmaratiḥ - in the Self his delight, , , । क्रियावान् - kriyāvān - doing works । ब्रह्मविदाम् - brahmavidām - among the knowers of the Eternal । वरिष्ठः - variṣṭhaḥ - the best is he ।

सत्येन लभ्यस्तपसा ह्येष आत्मा सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण नित्यम्‌।

अन्तःशरीरे ज्योतिर्मयो हि शुभ्रो यं पश्यन्ति यतयः क्षीणदोषाः ॥ ।।५।।

Transliteration

satyena labhyastapasā hyeṣa ātmā samyagjñānena brahmacaryeṇa nityam ।

antaḥśarīre jyotirmayo hi śubhro yaṁ paśyanti yatayaḥ kṣīṇadoṣāḥ ।।

 

Anvaya

यं क्षीणदोषाः यतयः पश्यन्ति एषः ज्योतिर्मयः शुभ्रः आत्मा अन्तःशरीरे हि सः नित्यम् सत्येन तपसा सम्यग्ज्ञानेन ब्रह्मचर्येण च लभ्यः हि ॥

 

Anvaya Transliteration

yaṁ kṣīṇadoṣāḥ yatayaḥ paśyanti eṣaḥ jyotirmayaḥ śubhraḥ ātmā antaḥśarīre hi ( saḥ ) nityam satyena tapasā samyagjñānena brahmacaryeṇa ( ca ) labhyaḥ hi ।।

 

Meaning

The Self can always be won by truth, by self-discipline, by integral knowledge, by a life of purity,-this Self that is in the inner body, radiant, made all of light whom by the perishing of their blemishes the doers of askesis behold.

 

Hindi Meaning

यह 'आत्मा' सत्य से, आत्म-संयम (तप) से, सम्पूर्ण एवं सम्यक् ज्ञान से, ब्रह्मचर्य से सर्वदा लभ्य है यह 'आत्मा' जो अन्तःशरीर में है शुभ एवं ज्योतिर्मय है जिसे वे तपस्वीजन (यतिजन) देखते हैं जो दोषमुक्त हो चुके हैं।

 

Glossary

यम् - yam - whom । क्षीणदोषाः - kṣīṇadoṣāḥ - by the perishing of their blemishes । यतयः - yatayaḥ - the doers of askesis । पश्यन्ति - paśyanti - behold । एषः - eṣaḥ - this । ज्योतिर्मयः - jyotirmayaḥ - made all of light । शुभ्रः - śubhraḥ - radiant । आत्मा हि - ātmā hi - Self । अन्तःशरीरे - antaḥśarīre - that is in the inner body । नित्यम् - nityam - always । सत्येन - satyena - by truth । तपसा - tapasā - by self-discipline । सम्यग्ज्ञानेन - samyagjñānena - by integral knowledge । ब्रह्मचर्येण हि - brahmacaryeṇa hi - by a life of purity । लभ्यः - labhyaḥ - the Self can be won ।

सत्यमेव जयते नानृतं सत्येन पन्था विततो देवयानः।

येनाक्रमन्त्यृषयो ह्याप्तकामा यत्र तत्‌ सत्यस्य परमं निधानम्‌ ॥ ।।६।।

Transliteration

satyameva jayate nānṛtaṁ satyena panthā vitato devayānaḥ ।

yenākramantyṛṣayo hyāptakāmā yatra tat satyasya paramaṁ nidhānam ।।

 

Anvaya

सत्यम् एव जयते अनृतं न सत्येन देवयानः पन्थाः विततः। येन आप्तकामाः ऋषयः आक्रमन्ति हि यत्र सत्यस्य तत् परमम् निधानम् अस्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

satyam eva jayate anṛtaṁ na satyena devayānaḥ panthāḥ vitataḥ। yena āptakāmāḥ ṛṣayaḥ ākramanti hi yatra satyasya tat paramam nidhānam ( asti ) ।।

 

Meaning

It is Truth that conquers and not falsehood; by Truth was stretched out the path of the journey of the gods, by which the sages winning their desire ascend there where Truth has its supreme abode.

 

Hindi Meaning

'सत्य' की ही विजय होती है असत्य की नहीं; 'सत्य' के द्वारा ही देवों का यात्रा-पथ विस्तीर्ण हुआ, जिसके द्वारा आप्तकाम ऋषिगण वहां आरोहण करते हैं जहाँ 'सत्य' का परम धाम है।

५अथवा, जिसकी योनि है 'ब्रह्म' '', शंकर ने दूसरे अर्थ को एक विकल्प के रूप में स्वीकार किया है, किन्तु इसकी व्याख्या की है ''अपर ब्रह्म की योनि है।''

६अथवा, ''वह निष्कलंक होकर परम समत्व को प्राप्त करता है।

 

Glossary

सत्यम् एव - satyam eva - it is Truth । जयते - jayate - that conquers । न अनृतम् - na anṛtam - not falsehood । सत्येन - satyena - by Truth । देवयानः पन्थाः - devayānaḥ panthāḥ - the path of the journey of the gods । विततः - vitataḥ - was stretched out । येन हि - yena hi - by which । आप्तकामाः - āptakāmāḥ - winning their desire । ऋषयः - ṛṣayaḥ - the sages । तत् आक्रमन्ति - tat ākramanti - ascend that or there । यत्र - yatra - where । सत्यस्य परमम् निधानम् - satyasya paramam nidhānam - Truth has its supreme abode ।

बृहच्च तद्‌ दिव्यमचिन्त्यरूपं सूक्ष्माच्च तत्‌ सूक्ष्मतरं विभाति।

दूरात्‌ सुदूरे तदिहान्तिके च पश्यन्त्विहैव निहितं गुहायाम्‌ ॥ ।।७।।

Transliteration

bṛhacca tad divyamacintyarūpaṁ sūkṣmācca tat sūkṣmataraṁ vibhāti ।

dūrāt sudūre tadihāntike ca paśyantvihaiva nihitaṁ guhāyām ।।

 

Anvaya

तत् बृहत् दिव्यम् अचिन्त्यरूपं च बिभाति। तत् सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरं च तत् दूरात् सुदूरे इह अन्तिके इह एव पश्यत्सु गुहायां निहितं च ॥

 

Anvaya Transliteration

tat bṛhat divyam acintyarūpaṁ ca bibhāti। tat sūkṣmāt sūkṣmataraṁ ca tat dūrāt sudūre iha antike iha eva paśyatsu guhāyāṁ nihitaṁ ca ।।

 

Meaning

Vast is That, divine, its form unthinkable; it shines out subtler than the subtle: very far and farther than farness, it is here close to us, for those who have vision it is even here in this world; it is here, hidden in the secret heart.

 

Hindi Meaning

वह 'परतत्त्व' अतिविस्तृत (वृहत्) है, दिव्य है, इसका रूप अचिन्त्य है; यह सूक्ष्म से भी सूक्ष्मतर आभासित होता हैː दूरता से भी दूरतर अतिदूर है, यह यही हमारे अतिसमीप है, सत्यद्रष्टाओं के लिए वह यहीं, इसी जगत् में है; यह यहीं हृद्गुहा में निहित है।

 

Glossary

तत् बृहत् - tat bṛhat - Vast is That । दिव्यम् - divyam - divine । अचिन्त्यरूपम् च - acintyarūpam ca - and its form unthinkable । तत् - tat - it । सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरम् - sūkṣmāt sūkṣmataram - subtler than the subtle । बिभाति - bibhāti - shines out । दूरात् सुदूरे - dūrāt sudūre - very far and farther than farness । तत् इह अन्तिके - tat iha antike - it is here close to us । इह एव - iha eva - it is even here in this world । पश्यत्सु - paśyatsu - for those who have vision । गुहायाम् - guhāyām - in the secret heart । निहितम् च - nihitam ca - hidden ।

न चक्षुषा गृह्यते नापि वाचा नान्यैर्देवैस्तपसा कर्मण वा।

ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्त्वस्ततस्तु तं पश्यते निष्कलं ध्यायमानः ॥ ।।८।।

Transliteration

na cakṣuṣā gṛhyate nāpi vācā nānyairdevaistapasā karmaṇa vā ।

jñānaprasādena viśuddhasattvastatastu taṁ paśyate niṣkalaṁ dhyāyamānaḥ ।।

 

Anvaya

तत् आत्मतत्वं चक्षुषा न गृह्यते। वाचा अपि न। अनैः देवैः न। तपसा कर्मणा वा न ज्ञानप्रसादेन विशुद्धसत्वः भवति ततः तु ध्यायमानः निष्कलं तं पश्यते ॥

 

Anvaya Transliteration

( tat ātmatatvaṁ ) cakṣuṣā na gṛhyate। vācā api na। anaiḥ devaiḥ na। tapasā karmaṇā vā ( na ) jñānaprasādena viśuddhasatvaḥ ( bhavati ) tataḥ tu dhyāyamānaḥ niṣkalaṁ taṁ paśyate ।।

 

Meaning

Eye cannot seize, speech cannot grasp Him, nor these other godheads; not by austerity can he be held nor by works: only when the inner being is purified by a glad serenity of knowledge, then indeed, meditating, one beholds the Spirit indivisible.

 

Hindi Meaning

'उसे' न चक्षु ग्रहण कर पाते हैं न वाणी, न अन्य देवता उसे ग्रहण कर पाते हैं; उसे न तपस्या से ग्रहण किया जा सकता है न कर्मों के द्वाराː जब अन्तर सत्ता ज्ञान के प्रसाद से विशुद्ध हो जाती है, केवल तभी ध्यान की अवस्था में उस अखण्ड 'परमात्म तत्त्व' को देखा जाता है।

 

Glossary

चक्षुषा न गृह्यते - cakṣuṣā na gṛhyate - eye cannot seize । वाचा अपि न - vācā api na - । अनैः देवैः न - anaiḥ devaiḥ na - nor by these other godheads it is seized । तपसा कर्मणा वा न - tapasā karmaṇā vā na - not by austerity can he be held nor by works । ज्ञानप्रसादेन - jñānaprasādena - by a glad serenity of knowledge । विशुद्धसत्वः - viśuddhasatvaḥ - only when the inner being is purified । ततः तु - tataḥ tu - then indeed । ध्यायमानः - dhyāyamānaḥ - meditating । तम् निष्कलम् - tam niṣkalam - the Spirit indivisible । पश्यते - paśyate - one beholds ।

एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्यो यस्मिन्‌ प्राणः पञ्चधा संविवेश।

प्राणैश्चित्तं सर्वमोतं प्रजानां यस्मिन्‌ विशुद्धे विभवत्येष आत्मा ॥ ।।९।।

Transliteration

eṣo'ṇurātmā cetasā veditavyo yasmin prāṇaḥ pañcadhā saṁviveśa ।

prāṇaiścittaṁ sarvamotaṁ prajānāṁ yasmin viśuddhe vibhavatyeṣa ātmā ।।

 

Anvaya

एषः अणुः आत्मा चेतसा तस्मिन् शरीरे वेदितव्यः यस्मिन् प्राणः पञ्चधा संविवेश। प्राणैः प्रजानाम् सर्वं चित्तम् ओतं यस्मिन् विशुद्धे एषः आत्मा विभवति ॥

 

Anvaya Transliteration

eṣaḥ aṇuḥ ātmā cetasā ( tasmin śarīre ) veditavyaḥ yasmin prāṇaḥ pañcadhā saṁviveśa। prāṇaiḥ prajānām sarvaṁ cittam otaṁ yasmin viśuddhe eṣaḥ ātmā vibhavati ।।

 

Meaning

This Self is subtle and has to be known by a thought-mind into which the life-force has made its fivefold entry: all the conscious heart of creatures is shot through and inwoven with the currents of the life-force and only when it is purified can this Self manifest its power.

 

Hindi Meaning

यह 'आत्मा' अणुवत् सूक्ष्म है तथा इसे विचारात्मक मन (चित्त) के द्वारा जाना जाता है जिसमें प्राण ने पञ्चविध प्रवेश किया हैː प्राणियों का सचेतन मन (चित्त) प्राणों से ओत-प्रोत है जिसके विशुद्ध हो जाने पर ही यह 'आत्मा' अपनी शक्ति को अभिव्यक्त कर सकती है।८

 

Glossary

एषः आत्मा - eṣaḥ ātmā - this Self । अणुः - aṇuḥ - is subtle । चेतसा - cetasā - by a thought-mind । वेदितव्यः - veditavyaḥ - has to be known । यस्मिन् - yasmin - into which । प्राणः - prāṇaḥ - the life-force । पञ्चधा संविवेश - pañcadhā saṁviveśa - has made its fivefold entry । प्राणैः - prāṇaiḥ - with the currents of the life-force । प्रजानाम् - prajānām - of creatures । सर्वम् चित्तम् - sarvam cittam - all the conscious heart । ओतम् - otam - is shot through and inwoven । यस्मिन् विशुद्धे - yasmin viśuddhe - only when it is purified । एषः आत्मा - eṣaḥ ātmā - this Self । विभवति - vibhavati - can manifest its power ।

यं यं लोकं मनसा संविभाति विशुद्धसत्त्वः कामयते यांश्च कामान्‌।

तं तं लोकं जयते तांश्च कामां-स्तस्मादात्मज्ञं ह्यर्चयेत्‌ भूतिकामः ॥ ।।१०।।

Transliteration

yaṁ yaṁ lokaṁ manasā saṁvibhāti viśuddhasattvaḥ kāmayate yāṁśca kāmān ।

taṁ taṁ lokaṁ jayate tāṁśca kāmāṁ-stasmādātmajñaṁ hyarcayet bhūtikāmaḥ ।।

 

Anvaya

विशुद्धसत्त्वः यं यं लोकं मनसा सम्बिभाति यान् कामान् कामयते च तं तं लोकं तान् कामान् च जयते तस्मात् भूतिकामः आत्मज्ञं अर्चयेत् हि ॥

 

Anvaya Transliteration

viśuddhasattvaḥ yaṁ yaṁ lokaṁ manasā sambibhāti yān kāmān kāmayate ca taṁ taṁ lokaṁ tān kāmān ca jayate tasmāt bhūtikāmaḥ ātmajñaṁ arcayet hi ।।

 

Meaning

Whatever world the man whose inner being is purified sheds the light of his mind upon, and whatsoever desires he cherishes, that world he takes by conquest, and those desires. Then, let whosoever seeks for success and wellbeing approach with homage a self-knower.

 

Hindi Meaning

जिस मनुष्य की अन्तर सत्ता विशुद्ध हो चुकी है (विशुद्धसत्त्व) वह जिस-जिस लोक पर अपने मन का प्रकाश डालता है, तथा जिन-जिन कामनाओं की वह इच्छा करता है, उस-उस लोक को वह जीत लेता है तथा उन-उन कामनाओं को जीत लेता है। अतः जो भी सफलता एवं कुशलता की अभीप्सा करता है वह आत्मज्ञानी की ही अभ्यर्चना करे।

७अथवा, लघु से भी लघुतर।''

८यही 'विभवति' क्रियापद में अर्थ-वैविध्य प्रतीत होता है और उसका अर्थ है ː "अपनी सम्पूर्ण शक्ति की अभिव्यक्ति एवं सर्वव्यापी उपस्थिति।''

 

Glossary

विशुद्धसत्त्वः - viśuddhasattvaḥ - the man whose inner being is purified । यम् यम् लोकम् - yam yam lokam - whatever world । मनसा सम्बिभाति - manasā sambibhāti - sheds the light of his mind upon । यान् कामान् च - yān kāmān ca - and whatsoever desires । कामयते - kāmayate - he cherishes । तम् तम् लोकम् - tam tam lokam - that world । तान् कामान् च - tān kāmān ca - that world । जयते - jayate - he takes by conquest । तस्मात् - tasmāt - then । भूतिकामः - bhūtikāmaḥ - let whosoever seeks for success and wellbeing । आत्मज्ञम् हि - ātmajñam hi - a self-knower । अर्चयेत् - arcayet - approach with homage ।

द्वितीयः खण्डः

स वेदैतत्‌ परमं ब्रह्म धाम यत्र विश्वं निहितं भाति शुभ्रम्‌।

उपासते पुरुषं ये ह्यकामास्ते शुक्रमेतदतिवर्तन्ति धीराः ॥ ।।१।।

Transliteration

sa vedaitat paramaṁ brahma dhāma yatra viśvaṁ nihitaṁ bhāti śubhram ।

upāsate puruṣaṁ ye hyakāmāste śukrametadativartanti dhīrāḥ ।।

 

Anvaya

सः एतत् परमं ब्रह्म धाम वेद यत्र विश्वं निहितं यं च शुभ्रं भाति। ये अकामाः पुरुषम् उपासते ते धीराः एतत् शुक्रं अतिवर्तन्ति हि ॥

 

Anvaya Transliteration

saḥ etat paramaṁ brahma dhāma veda yatra viśvaṁ nihitaṁ ( yaṁ ca ) śubhraṁ bhāti । ye akāmāḥ puruṣam upāsate te dhīrāḥ etat śukraṁ ativartanti hi ।।

 

Meaning

He knows this supreme Brahman as the highest abiding place in which shines out, inset, the radiant world. The wise who are without desire and worship the Spirit pass beyond this sperm.

 

Hindi Meaning

वह इस परम 'ब्रह्म' को परम धाम के रूप में जानता है, जिसमें ज्योतिर्मय विश्व निहित है एवं आभासित होता है, कामना से मुक्त जो विद्वान् उस 'परम पुरुष' की उपासना करते हैं, वे इस शुक्र१ से परे चले जाते है।

 

Glossary

सः - saḥ - he । एतत् ब्रह्म - etat brahma - this supreme Brahman । परमम् धाम - paramam dhāma - as the highest abiding place । वेद - veda - knows । यत्र - yatra - in which । निहितम् - nihitam - inset । शुभ्रम् विश्वम् - śubhram viśvam - the radiant world । भाति - bhāti - shines out । ये अकामाः - ye akāmāḥ - who are without desire । पुरुषम् - puruṣam - the Spirit । उपासते - upāsate - worship । ते धीराः - te dhīrāḥ - the wise । एतत् शुक्रम् - etat śukram - pass beyond । अतिवर्तन्ति हि - ativartanti hi - this sperm ।

कामान्‌ यः कामयते मन्यमानः स कामभिर्जायते तत्र तत्र।

पर्याप्तकामस्य कृतात्मनस्तु इहैव सर्वे प्रविलीयन्ति कामाः ॥ ।।२।।

Transliteration

kāmān yaḥ kāmayate manyamānaḥ sa kāmabhirjāyate tatra tatra ।

paryāptakāmasya kṛtātmanastu ihaiva sarve pravilīyanti kāmāḥ ।।

 

Anvaya

यः मन्यमानः कामान् कामयते सः कामभिः तत्र तत्र जायते। पर्याप्तकामस्य कृतात्मनः सर्वे कामाः इह एव प्रविलीयन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

yaḥ manyamānaḥ kāmān kāmayate saḥ kāmabhiḥ tatra tatra jāyate । paryāptakāmasya kṛtātmanaḥ sarve kāmāḥ iha eva pravilīyanti ।।

 

Meaning

He who cherishes desires and his mind dwells with his longings, is by his desires born again wherever they lead him, but the man who has won all his desire and has found his soul, for him even here in this world vanish away all desires.

 

Hindi Meaning

जो कामनाओं की अभिलाषा करता है तथा जिसका मन उन कामनाओं में लीन रहता है, वह उन कामनाओं के द्वारा प्रेरित वहीं-वहीं जन्म ग्रहण करता है, किन्तु जिसने अपनी कामनाओं को जीत लिया है१० तथा अपनी आत्मा को प्राप्त कर लिया है, ऐसे 'कृतात्मा' जन की यहीं, इसी लोक में समस्त कामनाएँ विलुप्त हो जाती हैं।

 

Glossary

यः मन्यमानः - yaḥ manyamānaḥ - whose mind dwells with his longings । कामान् कामयते - kāmān kāmayate - cherishes desires । सः - saḥ - he । कामभिः - kāmabhiḥ - by desires । तत्र तत्र - tatra tatra - wherever the desires lead । जायते - jāyate - born again । पर्याप्तकामस्य - paryāptakāmasya - but the man who has won all his । कृतात्मनः - kṛtātmanaḥ - has found his soul । सर्वे कामाः - sarve kāmāḥ - even here in this world । इह एव - iha eva - even here in this world । प्रविलीयन्ति - pravilīyanti - vanish away ।

नायमात्मा प्रवचनेन लभ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन।

यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूं स्वाम्‌ ॥ ।।३।।

Transliteration

nāyamātmā pravacanena labhyo na medhayā na bahunā śrutena ।

yamevaiṣa vṛṇute tena labhyastasyaiṣa ātmā vivṛṇute tanūṁ svām ।।

 

Anvaya

अयम् आत्मा प्रवचनेन न लभ्यः न मेधया न बहुना श्रुतेन यम् एव एषः वृणुते। तेन लभ्यः तस्य एषः आत्मा स्वां तनुं विवृणुते ॥

 

Anvaya Transliteration

ayam ātmā pravacanena na labhyaḥ na medhayā na bahunā śrutena yam eva eṣaḥ vṛṇute । tena labhyaḥ tasya eṣaḥ ātmā svāṁ tanuṁ vivṛṇute ।।

 

Meaning

This Self is not won by exegesis, nor by brainpower, nor by much learning of Scripture. Only by him whom It chooses can It be won; to him this Self unveils its own body.

 

Hindi Meaning

यह 'आत्मा' प्रवचन द्वारा लभ्य नहीं हैं, न ही मेधा-शक्ति और न शास्त्रों को बहुत अधिक जानने-सुनने से प्राप्य है। केवल वही 'उसे' प्राप्त कर सकता है जिसका 'यह वरण करता है; केवल उसके प्रति ही यह 'आत्मा' अपने स्वरूप का उद्घाटन करता है।

९शंकर ने इसे वीर्य के अर्थ में ग्रहण किया है, वीर्य, जो कि जगत् में जन्म का कारण है। किन्तु सम्भव है कि इसका अर्थ यह होː ''इस ज्योतिर्मय जगत् से परे चले जाते हैं'', यह ज्योतिर्मय जगत् जिसका अभी-अभी उल्लेख हुआ है इससे परे महत्तर 'प्रकाश' में चले जाते हैं, जो स्वयं 'परम ब्रह्म' है तथा जो उसका धाम एवं उसकी योनि (उत्पत्ति स्थल) है।

१०अथवा, ''कामनाओं को समाप्त कर लिया है।"

 

Glossary

अयम् आत्मा - ayam ātmā - this Self । प्रवचनेन - pravacanena - by exegesis । न लभ्यः - na labhyaḥ - is not won । न मेधया - na medhayā - nor by brainpower । न बहुना श्रुतेन - na bahunā śrutena - nor by much learning of Scripture । यम् एव - yam eva - whom । एषः वृणुते - eṣaḥ vṛṇute - it chooses । तेन लभ्यः - tena labhyaḥ - only by him can It be won । तस्य - tasya - to him । एषः आत्मा - eṣaḥ ātmā - this Self । स्वाम् तनुम् - svām tanum - its own body । विवृणुते - vivṛṇute - unveils ।

नायमात्मा बलहीनेन लभ्यो न च प्रमादात्‌ तपसो वाप्यलिङ्गात्‌।

एतैरुपायैर्यतते यस्तु विद्वांस्तस्यैष आत्मा विशते ब्रह्मधाम ॥ ।।४।।

Transliteration

nāyamātmā balahīnena labhyo na ca pramādāt tapaso vāpyaliṅgāt ।

etairupāyairyatate yastu vidvāṁstasyaiṣa ātmā viśate brahmadhāma ।।

 

Anvaya

अयम् आत्मा बलहीनेन न लभ्यः प्रमादात् च न वा अलिङ्गात् तपसः अपि न लभ्यः यः विद्वान् एतैः उपायैः यतते तस्य एषः आत्मा ब्रह्मधाम विशते ॥

 

Anvaya Transliteration

ayam ātmā balahīnena na labhyaḥ pramādāt ca na vā aliṅgāt tapasaḥ api ( na labhyaḥ ) yaḥ vidvān etaiḥ upāyaiḥ yatate tasya eṣaḥ ātmā brahmadhāma viśate ।।

 

Meaning

This Self cannot be won by any who is without strength, nor with error in the seeking, nor by an askesis without the true mark: but when a man of knowledge strives by these means his self enters into Brahman, his abiding place.

 

Hindi Meaning

यह 'परमात्मा' बलहीन व्यक्ति के द्वारा लभ्य नहीं है, न ही प्रमादपूर्ण प्रयास से, और न ही लक्षणहीन तपस्या के द्वारा प्राप्य है, किन्तु जब कोई विद्वान् इन उपायों के द्वारा प्रयत्न करता है तो उसका आत्मा ब्रह्म-धाम में प्रवेश कर जाता है।

 

Glossary

अयम् आत्मा - ayam ātmā - this Self । बलहीनेन - balahīnena - the one who is without strength । न लभ्यः - na labhyaḥ - cannot be won । न च प्रमादात् वा - na ca pramādāt vā - nor with error in the seeking । अलिङ्गात् तपसः अपि - aliṅgāt tapasaḥ api - nor even by an askesis without the true mark । यः विद्वान् - yaḥ vidvān - but when a man of knowledge । एतैः उपायैः - etaiḥ upāyaiḥ - by these means । यतते - yatate - strives । तस्य एषः आत्मा - tasya eṣaḥ ātmā - his self । ब्रह्मधाम - brahmadhāma - into Brahman, his abiding place । विशते - viśate - enters ।

संप्राप्यैनमृषयो ज्ञानतृप्ताः कृतात्मानो वीतरागाः प्रशान्ताः

ते सर्वगं सर्वतः प्राप्य धीरा युक्तात्मानः सर्वमेवाविशन्ति ॥ ।।५।।

Transliteration

saṁprāpyainamṛṣayo jñānatṛptāḥ kṛtātmāno vītarāgāḥ praśāntāḥ

te sarvagaṁ sarvataḥ prāpya dhīrā yuktātmānaḥ sarvamevāviśanti ।।

 

Anvaya

एनम् सम्प्राप्य ऋषयः ज्ञानतृप्ताः कृतात्मानः वीतरागाः प्रशान्ताः भवन्ति ते युक्तात्मानः धीराः सर्वगं सर्वतः प्राप्य सर्वम् एव आविशन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

enam samprāpya ṛṣayaḥ jñānatṛptāḥ kṛtātmānaḥ vītarāgāḥ praśāntāḥ ( bhavanti ) te yuktātmānaḥ dhīrāḥ sarvagaṁ sarvataḥ prāpya sarvam eva āviśanti ।।

 

Meaning

Attaining to him, seers glad with fullness of knowledge, perfected in the Self, all passions cast from them, tranquillised, -these, the wise, come to the all-pervading from every side, and, uniting themselves with him, enter utterly the All.

 

Hindi Meaning

'उसे' प्राप्त करके, ज्ञान की पूर्णता से संतृप्त ऋषिगण जिन्होंने 'आत्मा' की पूर्णता प्राप्त कर ली है, जो समस्त कामनाओं से मुक्त (वीतराग) हैं, प्रशान्त हैं, उस सर्वव्यापी को सब ओर से प्राप्त करते हैं तथा उससे स्वयं को युक्त करके ये विद्वान् उस 'सर्वात्म-रूप' में पूर्णरूप से प्रवेश कर जाते हैं।

 

Glossary

एनम् सम्प्राप्य - enam samprāpya - attaining to him । ऋषयः - ṛṣayaḥ - seers । ज्ञानतृप्ताः - jñānatṛptāḥ - glad with fullness of knowledge । कृतात्मानः - kṛtātmānaḥ - perfected in the Self । वीतरागाः - vītarāgāḥ - all passions cast from them । प्रशान्ताः - praśāntāḥ - tranquillised । ते धीराः - te dhīrāḥ - these, the wise, । सर्वगम् - sarvagam - to the all-pervading । सर्वतः - sarvataḥ - from every side । प्राप्य - prāpya - having come । युक्तात्मानः - yuktātmānaḥ - uniting themselves with him । सर्वम् एव - sarvam eva - the All । आविशन्ति - āviśanti - enter utterly ।

वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः संन्यासयोगाद्‌ यतयः शुद्धसत्त्वाः।

ते ब्रह्मलोकेषु परान्तकाले परामृताः परिमुच्यन्ति सर्वे ॥ ।।६।।

Transliteration

vedāntavijñānasuniścitārthāḥ saṁnyāsayogād yatayaḥ śuddhasattvāḥ ।

te brahmalokeṣu parāntakāle parāmṛtāḥ parimucyanti sarve ।।

 

Anvaya

वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः सन्न्यासयोगात् शुद्धसत्त्वाः ते सर्वे यतयः परान्तकाले ब्रह्मलोकेषु परामृताः परिमुच्यन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

vedāntavijñānasuniścitārthāḥ sannyāsayogāt śuddhasattvāḥ te sarve yatayaḥ parāntakāle brahmalokeṣu parāmṛtāḥ parimucyanti ।।

 

Meaning

Doers of askesis who have made sure of the aim of the whole knowledge of Vedanta, the inner being purified by the Yoga of renunciation, all in the hour of their last end passing beyond death are released into the worlds of the Brahman.

 

Hindi Meaning

वे तपस्वीजन जिन्होंने वेदान्त के समग्रज्ञान (विज्ञान) के लक्ष्य११ को निश्चित रूप से जान लिया है, संन्यासयोग के द्वारा जिनकी अन्तर सत्ता पूर्णतः परिशुद्ध हो चुकी है, वे सब अपने अन्तकाल में, मृत्यु के परे जाकर ब्रह्मलोक में सर्वथा मुक्त हो जाते हैं।

 

Glossary

वेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाः - vedāntavijñānasuniścitārthāḥ - who have made sure of the aim of the whole knowledge of Vedanta । यतयः - yatayaḥ - doers of askesis । सन्न्यासयोगात् - sannyāsayogāt - by the Yoga of renunciation । शुद्धसत्त्वाः - śuddhasattvāḥ - whose inner being is purified । ते सर्वे - te sarve - they all । परान्तकाले - parāntakāle - in the hour of their last end । ब्रह्मलोकेषु - brahmalokeṣu - into the worlds of the Brahman । परामृताः - parāmṛtāḥ - passing beyond death । परिमुच्यन्ति - parimucyanti - are released ।

गताः कलाः पञ्चदश प्रतिष्ठा देवाश्च सर्वे प्रतिदेवतासु।

कर्माणि विज्ञानमयश्च आत्मा परेऽव्यये सर्वे एकीभवन्ति ॥ ।।७।।

Transliteration

gatāḥ kalāḥ pañcadaśa pratiṣṭhā devāśca sarve pratidevatāsu ।

karmāṇi vijñānamayaśca ātmā pare'vyaye sarve ekībhavanti ।।

 

Anvaya

तेषां पञ्चदश कलाः प्रतिष्ठाः गताः भवन्ति सर्वे देवाः च प्रतिदेवतासु गताः भवन्ति तेषाम् कर्माणि विज्ञानमयः आत्मा च सर्वे परे अव्यये एकीभवन्ति ॥

 

Anvaya Transliteration

( teṣāṁ ) pañcadaśa kalāḥ pratiṣṭhāḥ gatāḥ ( bhavanti ) sarve devāḥ ca pratidevatāsu ( gatāḥ bhavanti ) ( teṣām ) karmāṇi vijñānamayaḥ ātmā ca sarve pare avyaye ekībhavanti ।।

 

Meaning

The fifteen parts return into their foundations, and all the gods pass into their proper godheads, works and the Self of Knowledge,-all become one in the Supreme and Imperishable.

 

Hindi Meaning

पन्द्रह कलाएँ अपनी-अपनी प्रतिष्ठा (आधारभूत स्थिति) में लौट जाती हैं, तथा समस्त देवगण अपने-अपने देवत्व में चले जाते हैं, कर्म तथा 'विज्ञानमय आत्मा'-सभी उस 'परम' 'अविनाशी' 'परमात्मा' में हो जाते हैं।

११अथवा, ''अर्थ''

 

Glossary

पञ्चदश कलाः - pañcadaśa kalāḥ - the fifteen parts । प्रतिष्ठाः गताः - pratiṣṭhāḥ gatāḥ - return into their foundations । सर्वे देवाः च - sarve devāḥ ca - all the gods । प्रतिदेवतासु - pratidevatāsu - pass into their proper godheads । कर्माणि - karmāṇi - works । विज्ञानमयः आत्मा च - vijñānamayaḥ ātmā ca - and the Self of Knowledge । सर्वे - sarve - all । परे अव्यये - pare avyaye - in the Supreme and Imperishable । एकीभवन्ति - ekībhavanti - become one ।

यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रेऽस्तं गच्छन्ति नामरूपे विहाय।

तथा विद्वान्‌ नामरूपाद् विमुक्तः परात्परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌ ॥ ।।८।।

Transliteration

yathā nadyaḥ syandamānāḥ samudre'staṁ gacchanti nāmarūpe vihāya ।

tathā vidvān nāmarūpād vimuktaḥ parātparaṁ puruṣamupaiti divyam ।।

 

Anvaya

यथा स्यन्दमानाः नद्यः नामरूपे विहाय समुद्रे अस्तं गच्छ्नति तथा विद्वान् नामरूपात् विमुक्तः परात् परं दिव्यं पुरुषम् उपैति ॥

 

Anvaya Transliteration

yathā syandamānāḥ nadyaḥ nāmarūpe vihāya samudre astaṁ gacchnati tathā vidvān nāmarūpāt vimuktaḥ parāt paraṁ divyaṁ puruṣam upaiti ।।

 

Meaning

As rivers in their flowing reach their home in the ocean and cast off their names and forms, even so one who knows is delivered from name and form and reaches the Supreme beyond the Most High, even the Divine Person.

 

Hindi Meaning

जिस प्रकार प्रवाहित होती हुई नदियां अपने धाम, समुद्र में पहुँच जाती हैं१२ और अपने नाम तथा रूप को छोड़ देती हैं, उसी प्रकार विद्वान नाम तथा रूप से मुक्त होकर 'परात्पर' 'परम दिव्यपुरुष' को प्राप्त हो जाता है।

 

Glossary

यथा - yathā - as । स्यन्दमानाः नद्यः - syandamānāḥ nadyaḥ - rivers in their flowing । नामरूपे विहाय - nāmarūpe vihāya - casting off names and forms । समुद्रे - samudre - in the ocean । अस्तम् गच्छ्नति - astam gacchnati - reach their home । तथा - tathā - even so । विद्वान् - vidvān - one who knows । नामरूपात् विमुक्तः - nāmarūpāt vimuktaḥ - is delivered from name and form । परात् परम् - parāt param - the Supreme beyond the Most High । दिव्यम् पुरुषम् - divyam puruṣam - even the Divine Person । उपैति - upaiti - and reaches ।

स यो ह वै तत्‌ परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवति नास्याब्रह्मवित् कुले भवति।

तरति शोकं तरति पाप्मानं गुहाग्रन्थिभ्यो विमुक्तोऽमृतो भवति ॥ ।।९।।

Transliteration

sa yo ha vai tat paramaṁ brahma veda brahmaiva bhavati nāsyābrahmavit kule bhavati ।

tarati śokaṁ tarati pāpmānaṁ guhāgranthibhyo vimukto'mṛto bhavati ।।

 

Anvaya

यः ह वै तत् परमं ब्रह्म वेद सः ब्रह्म एव भवति अस्य कुले अब्रह्मवित् न भवति। सः शोकं तरति पाप्मानं तरति गुहाग्रन्थिभ्यः विमुक्तः अमृतः भवति ॥

 

Anvaya Transliteration

yaḥ ha vai tat paramaṁ brahma veda saḥ brahma eva bhavati asya kule abrahmavit na bhavati। saḥ śokaṁ tarati pāpmānaṁ tarati guhāgranthibhyaḥ vimuktaḥ amṛtaḥ bhavati ।।

 

Meaning

He, verily, who knows that Supreme Brahman becomes himself Brahman; in his lineage none is born who knows not the Brahman. He crosses beyond sorrow, he crosses beyond sin, he is delivered from the knotted cord of the secret heart and becomes immortal.

 

Hindi Meaning

वस्तुतः वह जो कि उस 'परम ब्रह्म' को जानता है वह स्वयं 'ब्रह्म' बन जाता है; उसके कुल में 'ब्रह्म' को न मानने वाला पैदा नहीं होता। वह शोक से पार हो जाता है, वह पापों से तर जाता है, वह हृद्गुहा की ग्रंथियों से मुक्त होकर अमर हो जाता है।

 

Glossary

यः ह वै - yaḥ ha vai - he who, verily । तत् परमम् ब्रह्म - tat paramam brahma - that Supreme Brahman । वेद - veda - knows । सः - saḥ - he । ब्रह्म एव भवति - brahma eva bhavati - becomes himself Brahman । अस्य कुले - asya kule - in his lineage । अब्रह्मवित् न भवति - abrahmavit na bhavati - none is born who knows not the Brahman । सः - saḥ - he । शोकम् तरति - śokam tarati - crosses beyond sorrow । पाप्मानम् तरति - pāpmānam tarati - crosses beyond sin । गुहाग्रन्थिभ्यः - guhāgranthibhyaḥ - from the knotted cord of the secret heart । विमुक्तः - vimuktaḥ - he is delivered । अमृतः भवति - amṛtaḥ bhavati - becomes immortal ।

तदेतदृचाऽभ्युक्तम्‌ - -क्रियावन्तः श्रोत्रिया ब्रह्मनिष्ठाः स्वयं जुह्वत एकर्षिं श्रद्धयन्तः।

तेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां वदेत शिरोव्रतं विधिवद्‌ यैस्तु चीर्णम्‌ ॥ ।।१०।।

Transliteration

tadetadṛcā'bhyuktam - -kriyāvantaḥ śrotriyā brahmaniṣṭhāḥ svayaṁ juhvata ekarṣiṁ śraddhayantaḥ ।

teṣāmevaitāṁ brahmavidyāṁ vadeta śirovrataṁ vidhivad yaistu cīrṇam ।।

 

Anvaya

तत् एतत् ऋचा अभ्युक्तम्। ये क्रियावन्तः श्रोत्रियाः ब्रह्मनिष्ठाः श्रद्धयन्तः एकर्षिं जुह्वते यैः तु विधिवत् शिरोव्रतं चीर्णं तेषाम् एव एताम् ब्रह्मविद्यां वदेत ॥

 

Anvaya Transliteration

tat etat ṛcā abhyuktam। ( ye ) kriyāvantaḥ śrotriyāḥ brahmaniṣṭhāḥ śraddhayantaḥ ekarṣiṁ juhvate yaiḥ tu vidhivat śirovrataṁ cīrṇaṁ teṣām eva etām brahmavidyāṁ vadeta ।।

 

Meaning

This is That declared by the Rig Veda. Doers of works, versed in the Veda, men absorbed in the Brahman, who putting their faith in the sole seer offer themselves to him sacrifice,-to them one should speak this Brahman-knowledge, men by whom the Vow of the Head has been done according to the rite.

 

Hindi Meaning

यह 'वह' है जिसका ऋग्वेद में कथन किया गया है। कर्म करने वाले, श्रोत्रिय, ब्रह्मनिष्ठः जो 'एक-ऋषि' में श्रद्धा रखते है स्वयं को उसके प्रति समर्पित करके यजन करते हैं, केवल उन्हीं को यह ब्रह्म-विद्या बतानी चाहिये जिन्होंने 'शिरोन्नत' का विधिवत् पालन किया है।

 

Glossary

तत् एतत् - tat etat - this is That । ऋचा अभ्युक्तम् - ṛcā abhyuktam - declared by the Rig Veda । क्रियावन्तः - kriyāvantaḥ - doers of works । श्रोत्रियाः - śrotriyāḥ - versed in the Veda । ब्रह्मनिष्ठाः - brahmaniṣṭhāḥ - men absorbed in the Brahman । एकर्षिम् श्रद्धयन्तः - ekarṣim śraddhayantaḥ - who putting their faith in the sole seer । जुह्वते - juhvate - offer themselves to him sacrifice । यैः तु - yaiḥ tu - men by whom । विधिवत् - vidhivat - according to the rite । शिरोव्रतम् - śirovratam - the Vow of the Head । चीर्ण्म् - cīrṇm - has been done । तेषाम् एव - teṣām eva - to them । एताम् ब्रह्मविद्याम् - etām brahmavidyām - Brahman-knowledge । वदेत - vadeta - one should speak this ।

तदेतत्‌ सत्यमृषिरङ्गिराः पुरोवाच नैतदचीर्णव्रतोऽधीते।

नमः परमऋषिभ्यो नमः परमऋषिभ्यः ॥ ।।११।।

Transliteration

tadetat satyamṛṣiraṅgirāḥ purovāca naitadacīrṇavrato'dhīte ।

namaḥ paramaṛṣibhyo namaḥ paramaṛṣibhyaḥ ।।

 

Anvaya

तत् एतत् सत्यम् ऋषिः अङ्गिराः पुरा उवाच। अचीर्णव्रतः एतत् न अधीते। नमः परमऋषिभ्यः नमः परमऋषिभ्यः ॥

 

Anvaya Transliteration

tat etat satyam ṛṣiḥ aṅgirāḥ purā uvāca । acīrṇavrataḥ etat na adhīte। namaḥ paramaṛṣibhyaḥ namaḥ paramaṛṣibhyaḥ ।।

 

Meaning

This is That, the Truth of things, which the seer Angiras spoke of old. This none learns who has not performed the Vow of the Head. Salutation to the seers supreme! Salutation to the seers supreme!

 

Hindi Meaning

यह है 'वह', 'यथार्थ सत्य' जिसे पुराकाल में अंगिरा ऋषि ने बताया था। जिसने 'शिरोव्रत' का पालन नहीं किया वह इसका अध्ययन नहीं करता। परम ऋषियों को नमन! परम ऋषियो को नमन!

१२ अथवा ''विलीन हो जाती हैं।''

 

Glossary

तत् एतत् - tat etat - This is That । सत्यम् - satyam - the Truth of things । ऋषिः अङ्गिराः - ṛṣiḥ aṅgirāḥ - the seer Angiras । पुरा उवाच - purā uvāca - spoke of old । अचीर्णव्रतः - acīrṇavrataḥ - who has not performed the Vow of the Head । एतत् - etat - this । न अधीते - na adhīte - none learns । नमः परमऋषिभ्यः - namaḥ paramaṛṣibhyaḥ - Salutation to the seers supreme! । नमः परमऋषिभ्यः - namaḥ paramaṛṣibhyaḥ - Salutation to the seers supreme! ।

मुण्डकोपनिषद संपूर्णः